مقالات

خشم گَوَزن و غرور شیر: چند نکته در شناخت شعر و نثرِ خسرو گلسرخی

ردپای انگلیس در اشغال سرزمین‌های قفقازی ایران

۷ و پایانی- آخرین روزهای محمدرضا پهلوی چگونه گذشت؟ - اسم رمز شاه در آمریکا «سیخ» بود

۶- شاه اجازه انتشار چه حرف‌هایی را نداد؟ - انقلاب سفید چیزی نشد که شاه می‌خواست

ترجمه: احسان موسوی خلخالی آنچه در پی می‌آید شرح دیدارهای محمد حسنین هیکل، روزنامه‌نگار مشهور مصری با محمدرضا شاه پهلوی است. این بخش که «تاریخ ایرانی» برای اولین بار منتشر می‌کند، برگرفته از کتاب «دیداری دوباره با تاریخ» است که در آن هیکل شرح دیدارهای خود با هفت تن از مطرح‌ترین شخصیت‌های قرن بیستم را آورده است و یکی از آن‌ها محمدرضا شاه پهلوی است. هیکل یک بار در سال ۱۳۳۰ شمسی، در بحبوحهٔ جنبش ملی شدن صنعت نفت، و بار دیگر در سال ۱۳۵۴، به دعوت شخص شاه به تهران سفر کرده و با او و تنی چند از مقامات حکومت ایران دیدار کرد. دیدار دوم او در قالب مصاحبه‌ای در روزنامه‌های رسمی وقت ایران منتشر شده که هیکل در لابه‌لای نقل مستقیم آن مصاحبه برخی جزئیات این دیدار را به یاد می‌آورد. *** به نقل از متن منتشرشده: به شاه گفتم: «شما دنیا را تجربه کرده‌اید. جهان امروز را چگونه می‌بینید؟» پادشاه هوا را از میان لب‌هایش بیرون داد و شروع کرد به ترسیم تصور خودش از جهان. گفت: «از همین‌جا شروع کنیم، از اطرافمان. صحبتش را کردیم. هم‌نظر بودیم که خلیج فارس در سال‌های آینده مرکز درگیری‌ها و نزاع‌ها خواهد بود. همان‌طور که گفتم، در اقیانوس هند خلأ قدرت وجود دارد و تلاش‌هایی در حال انجام است که این خلأ پر شود. شاید این منطقه هم نقطۀ رقابت دو قدرت بزرگ جهانی شود. شبه‌قارۀ هند منطقۀ برخوردهای خشن و تند خواهد بود. جنوب شرق آسیا هنوز در مرحلۀ بازسازی و بازچیدن وضعیت خود پس از جنگ ویتنام است. بعد از جنگ ویتنام و عواقب آن می‌ترسیدم که ایالات متحده خود را منزوی کند و اگر چنین چیزی می‌شد در ظرف ده سال خطر بزرگی برای ایالات متحده بود. اما آن‌ها خیلی زود آثار آن ضربه را پاک کردند و باز به تکاپو درآمدند. فکر نمی‌کنم موضوع کناره‌گیری برای آمریکا مطرح باشد؛ مطمئنم که نیست. خروج آمریکا از جنوب شرق آسیا، که بعد از جنگ ویتنام ضروری بود، در آن منطقه حتی برای ژاپن، خلأ قدرت درست کرد. می‌رسیم به ژاپن. ژاپن یک معمای حیرت‌آور است. آینده تنها چیزی است که می‌تواند به ما نشان دهد این کشور چگونه رفتار خواهد کرد و چگونه نقش خود را بر عهده خواهد گرفت. شکی ندارم که نقشی به عهده خواهد گرفت اما کی و چگونه؟ مساله همین است. به غرب برویم. جهان عرب؛ درگیری اعراب و اسرائیل مهم‌ترین مشغله‌شان است. این درگیری راه حل نهایی خواهد داشت؟ مطمئن نیستم. گاهی به تعادل تازه‌ای در منطقه فکر می‌کنم. تعادلی که مبتنی بر نقش ایران در این سمت و نقش مصر در مرکز جهان عرب و نقش الجزایر در منتهی‌الیه جهان عرب باشد. فاصلۀ تهران و قاهره و الجزیره زیاد نیست. ایران البته یک کشور عربی نیست. تا چه حد می‌شود مصر را عربی دانست؟ جای سوال دارد. و تا چه حد می‌شود الجزایر را عربی دانست؟ باز جای سوال دارد. ممکن است این دایرۀ تعادلی که به آن فکر می‌کنیم‌‌ همان چارچوب اسلامی باشد؟» گفتم: «اگر اجازه دهید، به نظرم مصر یک کشور عربی است. به هر حال، اساس نقش سیاسی‌اش در منطقه عربی بودن آن است. هیچ کس نمی‌تواند اهمیت عامل اسلامی در آن را کم بداند اما مسائل امنیتی و رشد اقتصادی و اجتماعی فقط و فقط بر پایه‌های ملی معنادار است. به نظرم، دربارۀ الجزایر هم همین را می‌توان گفت.» پادشاه گفت: «من الان از تصورات خودم صحبت می‌کنم نه از طرح‌ها و پروژه‌ها.» لحظه‌ای ساکت شد و بعد ادامه داد: «برگردیم به صحبتمان. جنوب اروپا بسیار مهم است. باید اوضاع سرتاسر آن را از یونان تا پرتغال با گذر از ایتالیا و اسپانیا پیگیری کنیم. هر اتفاقی که در این کشور‌ها می‌افتد ارزش بررسی دارد. توافق و کنفرانس امنیت اروپا چه تأثیری بر اوضاع قارۀ اروپا، در شرق و غرب آن دارد؟» گفتم: «چطور است کمی از افراد صحبت کنید؟ کسانی که دیده‌اید و می‌بینید؟» شاه انگار که نواری ویدئویی در برابر چشمانش است به حرف آمد: «ملک خالد، اخیر او را دیدم. فکر کنم او دروازه‌های پیشرفت را باز کند. شاهزاده فهد را هم کنار خود دارد. او انسانی است که خیلی کار‌ها می‌تواند بکند. راستش باید بگویم از صدام حسین خوشم آمد. جوانی است که رویاهای بزرگی دارد و بی‌پرواست. به ما پیشنهادی کرد که با حسن نیت کامل با آن برخورد کردیم. سادات دوست نزدیک من است. دلم با اوست. من دشوار‌ترین امتحان‌هایم را پشت سر گذاشتم اما او هر روز امتحان تازه‌ای دارد. بومدین انسان باهوشی است. او نقش بزرگی برای الجزایر در آفریقا در سر دارد و این بسیار مفید است. قذافی را نمی‌شناسم و او را ندیده‌ام. فکر کنم او را درک نمی‌کنم. به هر حال یک قذافی برای جهان عرب کافی است. در اروپای غربی، ژیسکاردستن، یک نوع ممتاز از رهبران جدید غربی است. جوان دیگری هم هست... خوان کارلوس در اسپانیا. آرزویم بود که ژنرال فرانکو فرصت حکومتداری در کنار خودش را به او می‌داد. برژنف شخصیتی عظیم است، از آن نوع شخصیت‌هایی که در عصر تحولات بزرگ حضورشان لازم است. روابط من الان با شوروی بسیار خوب است. بالاخره راه معقولی برای همکاری پیدا کردیم. ما سرمایه‌گذاری‌های بزرگی آنجا کرده‌ایم. به آن‌ها گاز هم می‌رسانیم.» *** اگر کمی بر این بخش از سخنان شاه تأمل کنیم خود را در برابر احکام کلی‌ای می‌بینیم که دربارۀ بخش‌های بزرگی از جهان صادر می‌شود. نگاه‌های گذرایی به برخی جزئیات جهان. ایالات متحده گرفتار مسالۀ ویتنام است و او نگران آنکه ایالات متحده خود را به انزوا بکشاند... شبه قارۀ هند ناآرام است... جنوب شرق آسیا هنوز بلاتکلیف است... ژاپن نقش خود را نیافته... موقع آن رسیده که درگیری اعراب و اسرائیل به پایان برسد... مصر و الجزایر کشورهای عربی نیستند... پیمان اسلامی در منطقه به جای قومیت عربی. اما اظهارنظر‌هایش دربارۀ افراد؛ از عجایب روزگار آنجا که می‌گوید خود دشوار‌ترین امتحان‌هایش را پشت سر گذاشته و سادات هر روز امتحان می‌شود. فکر نمی‌کنم که در بدبینانه‌ترین تصوراتش به ذهنش خطور می‌کرد که فقط چند سال بعد از این صحبت‌ها آواره و تحت پیگرد به سادات پناه خواهد برد و یک سال بعد از آن هم آن اتفاقات می‌افتد. از دیگر عجایب روزگار، صحبتش دربارۀ خوان کارلوس است که فرانکو به او آنچه به کار حکومتداری بیاید نیاموخته در حالی که خوان کارلوس تا الان تنها بوربونی‌ای است که بر تخت سلطنت نشسته است! *** ناگهان شاه سخنش را قطع کرد و گفت: «ما را به دور دنیا کشاندی اما از ایران هیچ نگفتی... در این سفر، هنوز از تهران بیرون نرفته‌ای اما بعد از یک ربع قرن به تهران بازگشته‌ای. بگو چه دیدی؟» گفتم: «تصورات اجمالی‌ای دارم. شکی نیست که تهران با آنچه قبلا دیده بودم بسیار فرق کرده است. در تهران، احساس کردم که طبقۀ متوسط به شدت در حال بزرگ شدن است. امروز ظهر، در یکی از جلسات حزب رستاخیز حاضر شدم و بحث‌ها را گوش دادم. بسیار زنده و پویا بود اما نمی‌دانم این حزب تا چه حد افکار عمومی را نمایندگی می‌کند. هنوز موضوع‌هایی هست که می‌خواهم بدانم و جوابی برایشان پیدا نکرده‌ام: طبقۀ جدید کارگر در ایران چگونه می‌اندیشد؟ در شهرهای حاشیه‌ای چه می‌گذرد و اوضاع و احوال آن‌ها چگونه است؟ جنبش‌ها و فعالیت‌های جوانان ایرانی‌ای که در خارج از کشور مشغول تحصیل‌ هستند چه عوامل و عللی دارد؟ ساواک چه نقشی دارد؟ به خصوص در اروپا دربارۀ آن حرف و حدیث بسیار است. خشونت‌هایی که ‌گاه در ایران از زمین سر برمی‌آورد چه انگیزه‌هایی دارد؟ این‌ها سوالاتی است که در جست‌وجوی پاسخشان هستم.» شاه گفت: «من هم می‌خواهم جست‌وجو کنی... نمی‌خواهم جلوی جست‌وجوی حقیقت را بگیرم... می‌خواهم همچنین آن چیزی را که انقلاب سفید نامگذاری کرده‌ایم بررسی کنی.» آهی کشید و گفت: «دیگر انقلاب سفید نیست... در آن خون‌هایی ریخته شد. آن چیزی نشد که من می‌خواستم، آن چیزی شد که آن‌ها می‌خواستند.» *** در متنی که آن زمان منتشر شد، این سوالات حساس پایان سخنمان بود. یعنی من فقط سوالاتم را منتشر کردم و جواب‌های شاه را منتشر نکردم چون آن‌ها را فقط برای دانستن من گفته بود. در هر مصاحبۀ مطبوعاتی، برای رسیدن به این راه حل عجیب «مذاکرات دشواری» انجام می‌شد. به اینجا که رسیدیم، شاه خواست که جایمان را تغییر دهیم چون ماندنش در دفتر کار در طول روز باعث می‌شد تمرکزش را از دست بدهد. گوشی تلفنی را که روی میز کنار دستش بود برداشت و یک شمارۀ تک‌رقمی گرفت و با صدایی آرام و عباراتی کوتاه، چیزی گفت ‌و ‌گوشی را گذاشت و گفت: «بیا به خانه برویم و حرفمان را آنجا ادامه دهیم.» برخاست. من هم با او برخاستم. از دفتر خارج و وارد راهروی طولانی و از آنجا سالن پذیرایی بزرگی شدیم تا به پله‌های مرمرین رسیدیم و فقط یکی از محافظین پشت سرمان بود. پله‌ها را که پایین آمدیم یک ماشین کروکی آلمانی قهوه‌ای رنگ در برابرمان بود. یکی از افسران جلو آمد و در را باز کرد و دیدم که شاه روی صندلی راننده نشست و به من گفت کنارش بنشینم. هیچ کس با ما سوار ماشین نشد و هیچ ماشینی پشت سرمان نیامد. او خود ماشین را راند. اطراف میدانی که پیش از غروب آفتاب انگار فرشی ایرانی از گل‌ها بود و الان در نور چراغ‌های قصر رنگ باخته بود، چرخیدیم و وارد خیابان طولانی‌ای شدیم. یک دیوار آهنی راهمان را بسته بود. دکمه‌ای را فشار داد و در آهنی به آرامی باز شد و شاه با ماشین پیش رفت تا کمی بعد در برابر ساختمانی دیگر در نیاوران نگه داشت. «خانه» همین بود. ناگهان یک افسر، نمی‌دانم از کجا، به ‌سرعت پیش آمد و در را برای او باز کرد. من در را برای خود باز کردم و پیاده شدم. وارد تالار بزرگی شدیم که آن هم موزه‌ای از هنر‌ها به نظرم آمد و به اتاقی رو‌به‌روی در ورودی وارد شدیم؛ به اصطلاح، هال. حتی از تعداد قاب‌های طلایی عکس‌های خانوادگی می‌شد فهمید که ما درون خانۀ زندگی شخصی شاه هستیم. در این فضای دوستانه، یاد تیم تشریفاتی‌ام افتادم. گفتم که او خود ساده و عادی جابه‌جا می‌شود اما از سر لطف و بزرگواری مهمانانش را مجبور می‌کند تشریفات سختی را تحمل کنند. رو به من کرد و در حالی که در چشمانش تعجب دیده می‌شد گفت: «من می‌خواستم وقتی ایران می‌آیی با تو مثل یک وزیر برخورد شود. من دستور داده‌ام.» با لبخند گفتم: «اما من می‌خواهم مثل یک روزنامه‌نگار با من رفتار شود. حتی وقتی شرایط مجبورم کرد بدون ‌رضایت خاطر مدتی وزارت را بپذیرم، عظمت و جبروت قدرت در شرق هیچ وقت در سر و دلم نرفت و نتوانستم خودم را به پذیرش مظاهر آن راضی کنم.» بعد درگیر گفت‌وگوی عجیبی دربارۀ وزیر و روزنامه‌نگار شدیم و دیدم نظرم را چندان نمی‌پسندد. در ‌‌نهایت، خواهشم را پذیرفت و گفت که دستور خواهد داد تشریفات سفرم را حذف کنند. همین را نقطۀ آغاز دوبارۀ سخنانم گرفتم و گفتم: «الان که به نظرم همۀ حقوقم را در مقام یک روزنامه‌نگار به من داده‌اید (یعنی اجازۀ دخالت یک روزنامه‌نگار در آنچه به او مربوط نیست، البته به نظر خودش) می‌خواهم چیزهایی بپرسم که اهمیت خاصی دارد و چه بسا بهتر شد که این سوالات اینجا در خانه مطرح می‌شود.» اینجا بود که موضوع‌های «پایگاه مردمی حزبش»، «طبقۀ کارگر جدید در ایران»، «آنچه در مناطق حاشیه‌ای ایران می‌گذرد»، «رفتارهای ضد حکومتی جوانانی که در خارج ایران درس می‌خوانند» و «ساواک و جرایمی که گزارش‌های سازمان عفو بین‌الملل از آن‌ها صحبت می‌کند» و «خشونت‌ها و انفجارهایی که گهگاه به گوش می‌رسد» را مطرح کردم. با نوعی ناباوری به حرف‌هایم گوش می‌داد. انگار برایش دشوار باشد، پرسید: «می‌خواهی دربارۀ همۀ این‌ها سوال کنی و من جواب دهم؟» گفتم: «چرا نخواهم؟ این‌ها سوالاتی است که برای همۀ دنیا مطرح است و خیلی‌ها متعجب می‌شوند اگر بفهمند با شما ملاقات کرده‌ام و در این باره هیچ نپرسیده‌ام.» جوابی داد که برایم بسیار جالب بود... گفت: «اگر این سوال‌ها را جواب دهم دیگران هم تشویق می‌شوند همین چیز‌ها را بپرسند و من به آن‌ها اجازه نمی‌دهم. اگر اجازه دهم، هر «جک» و «تام» و «جری» در مطبوعات خارجی می‌خواهند از این سوالات بکنند و فکر می‌کنند قاضی‌ای هستند که پادشاه ایران را محاکمه می‌کند.» گفتم که «محاکمۀ پادشاه ایران» اصلا به ذهنم خطور نکرده و این بسیار فرا‌تر از حدودی است که برای خودم تعیین کرده‌ام. فورا گفت که منظورش نه من که مطبوعات آمریکا و اروپا بوده است. بعد ناگهان انگار به نتیجه‌ای رسیده باشد، گفت: «جوابت را می‌دهم اما نه برای آنکه منتشر شود.» گفتم: «از آنچه ممکن است لجبازی به نظر بیاید عذر می‌خواهم اما افکار عمومی حق دارند بدانند که من این موضوعات را، که بیشترین توجه‌ها را جلب می‌کند، پرسیده‌ام.» گفت: «چرا سخت می‌گیری؟ چرا همۀ این‌ها را خارج از گفت‌وگویمان مطرح نمی‌کنی؟» راه حلی به ذهنم رسید و پیشنهاد کردم که این سوالاتم در گفت‌وگویی که منتشر خواهد شد بیاید و بعد بنویسم که او در پاسخ این سوالات از من خواسته که خود در پی پاسخ‌های آن‌ها بگردم. پس از کمی تردید موافقت کرد. در اتاق باز شد و دو نفر از روسای پیشخدمتان قصر با کت‌های فراک، سینی نوشیدنی به دست، وارد شدند. شاه با گوشۀ انگشت اشاره‌ای کرد و یکی از آن‌ها برای او در جامی شامپانی گلی رنگ ریخت. در این لحظه، نوای موزیکی از دور به گوش رسید. شاه گفت: «بیا به ملکه معرفی‌ات کنم.» کنار او از سالن بزرگی گذشتیم و وارد سالن دیگری شدیم. ملکه آنجا کنار پیانویی ایستاده بود و دختر جوان دیگری انگشت بر کلیدهای پیانو می‌کشید. مرا معرفی کرد. به ملکه گفتم: «زیبایی‌ها و هنرهایی در تهران دیدم که گفتند کار شماست. درخت‌کاری‌های بسیار، تلاش برای احیای هنرهای باستانی و جمع کردن آثار درخشان از جای جای جهان، برج شهیاد که در ظرافت مانند طاووس است و در صلابت مانند سنگ‌های پرسپولیس و شنیدم که ایدۀ ساخت آن از او بوده است.» زیاد آنجا نماندیم و شاه خیلی زود به او گفت: «با این آقا دعوایی داریم که باید تسویه‌اش کنیم!» و به جای سابقمان بازگشتیم. یک‌جا سوالاتم را پاسخ گفت. خلاصۀ حرف‌هایش این بود: «اگر کسانی چنین چیزهایی می‌پرسند و منظورشان این است که نظام در خطر است باید بگویم خیالشان راحت باشد چون سلسلۀ پهلوی در ایران ماندگار است، زیرا آیندۀ ایران به آن وابسته است»؛ و افزود که با جدیت به این می‌اندیشد که در آینده‌ای نه چندان دور تخت سلطنت را به پسرش واگذار کند و خود پشت سر او باشد تا حکومتداری یاد بگیرد. آنگاه است که احساس می‌کند وظیفه‌اش را ادا کرده و استراحت خواهد کرد (نه من نه کسی دیگر نمی‌دانستیم که شاه بیمار است و خود واقعیت بیماری‌اش را می‌داند. شاید این سخنانش ربطی به بیماری‌اش نداشت اما وقتی بعد از ده سال و بعد از دیدن آنچه گذشت یاد این حرف‌ها می‌افتم نمی‌توانم این احتمال را از نظر دور بدارم که شاه این حرف‌ها را با توجه به رازهایی که در درون داشته زده است.) گفت که او ایران جدیدی آفریده است. از فعل «خلق» (آفریدن) استفاده کرد و افزود که همگان ایران جدید را مدیون اویند. طبقۀ متوسط که گسترش پیدا کرده برای آن است که او به آن فرصت گسترش داده است. کارگران می‌دانند که او صنعت را راه انداخته است. بزرگترین ارتش منطقه ارتش اوست؛ و دقیقا گفت: «هر کس بخواهد دستش به من برسد باید از سدی بگذرد که از هفتصد هزار مرد درست شده که همه‌شان به من و سلطنت وفادارند.» دربارۀ حزب رستاخیز هم گفت که او بنیانگذار و حامی آن است و گامی به سوی دموکراسی است و اجازه نخواهد داد کسی به او یاد دهد که چگونه به مردمش دموکراسی «بدهد». دقیقا گفت: «نمی‌خواهم دمکراسی‌ای مانند واترگیت داشته باشیم.» وقتی اعتراض کردم که من قضیۀ واترگیت و وادار کردن ریچارد نیکسون به خروج از کاخ سفید را نمونۀ درخشان دموکراسی می‌دانم، جواب داد: «تصور تو از دموکراسی نامسوولانه است و وادار کردن رئیس‌جمهور آمریکا به کناره‌گیری از مقامش به سبب «این اتفاقات واهی‌ای که در همه جای دنیا پیش می‌آید»، نشان‌دهندۀ ناتوان ساختن ارادۀ ملت آمریکاست و به سود هیچ کس جز روس‌ها نیست.» همچنین گفت: «همۀ آنچه دربارۀ جوانان و تنش‌ها و انفجار‌ها گفتی کار کمونیست‌هاست. اگر پوستۀ یک درخت را بتراشی، خون سرخ از آن بیرون می‌آید چون کمونیست‌ها هنوز فعالند. شوروی هم می‌خواهد ایران را «بگیرد»؛ چه از راه صندوق‌های رأی و چه از راه داد و بیداد راه انداختن در خیابان‌ها. از هر راهی بتوانند این کار را می‌کنند»، اما او اجازه نخواهد داد و می‌خواهد آن‌ها را با تکه استخوان‌هایی که جلوشان می‌اندازد مشغول کند؛ با خط لوله‌های گاز و قراردادهای خرید سلاح، اما هرگز نمی‌تواند خودش را به آن‌ها وصل کند و به آن‌ها تکیه کند. نیکسون ــ قربانی واترگیت ــ هم تنها رئیس‌جمهور آمریکا بود که ضرورت‌های نظامی ایران را متوجه شد و در را به روی خرید بی‌قید و شرط سلاح به روی ایران باز کرد چون پس از سیاست خروج نیروهای بریتانیایی از شرق سوئز، تنها نیروی قدرتمندی که می‌توانست متولی امنیت منطقه باشد ایران و ارتش قدرتمند آن بود. بعد، ناگهان، همچنان که بر صورتش نفرت شدیدی دیده می‌شد، گفت: «کودتای نظامی در ایران عملی نیست چون من خودم هر افسر ارتش را آموزش داده‌ام.» سخنان بسیار دیگری نیز با‌‌ همان لحن گفت که‌ گاه از شدت اعتماد به نفسی که در آن دیده می‌شد بسیار ترسناک می‌نمود. در پایان، در پاسخ به خواسته‌های بلاتکلیف مانده‌ام، گفت: «به ارتشبد نصیری (رئیس ساواک) دستور خواهم داد که فردا به هتلت بیاید و هر چه می‌خواهی از او بپرس. همو ترتیبی خواهد داد که هر یک از هواداران دوست سابقت مصدق را که بخواهی ببینی. خواهیم دید که همه‌شان سایه‌هایی مبهوت مانده‌اند که یک بچۀ خردسال را نمی‌توانند قانع کنند. همچنین حالا که اصرار داری ترتیبی می‌دهم که بارزانی را هم ببینی. دستوراتم «بی‌قید و شرط» خواهد بود!» *** آن شب ساعت یازده از کاخ نیاوران بیرون آمدم، در وضعیتی حیرت‌زده و درگیر خاطره‌ها. بعد یاد موضوعی افتادم که بسیار نگرانم کرد. احساس کردم چقدر دشوار خواهد بود اگر بخواهم با واسطۀ نصیری با یکی از هواداران مصدق دیدار کنم. روز بعد، معلوم شد نگرانی‌ام بی‌جا بوده است. وقتی از یکی از آنان ــ که بهتر است نامش را نیاورم ــ عذر خواستم که ناچارم با واسطۀ ارتشبد نصیری به دیدنش بیایم، و او خود از من خواسته بود برای دیدارش از اعلیحضرت اجازه بگیرم، پاسخش میخکوبم کرد. گفت: «برعکس. این‌طور بهتر است. بدون ‌این چراغ سبز دیدارمان ممکن نبود.» عجیب‌تر آنکه این «سیاستمدار»، که از باقی‌ماندگان جبهۀ ملی و دوستان قدیم مصدق بود، وقتی در خانه‌اش بودیم و چای آورده بودند، گفت: «دوست داری بیرون برویم تا خیابان‌های جدید ایران را ببینی؟»، با هم بیرون رفتیم و در خیابان که بودیم گفت: «خانه‌ام زیر نظر است و هر کلمه‌ای که بگویم ضبط می‌شود. خواستم بیرون بیاییم تا بی‌پرده صحبت کنیم.» خوشحال شدم چون تصور کردم که بالاخره قرار است حقیقت را بشنوم اما گفت: «باید دوستانمان در خارج ایران بدانند که هیچ فایده‌ای ندارد. شاه سلطنت و حکومت می‌کند و هیچ قدرتی نمی‌تواند در برابر او بایستد. او در نیاوران نشسته، همه چیز را می‌بیند و همه چیز را پیگیری می‌کند و هر چه بخواهد می‌کند و هر دستوری بخواهد می‌دهد بی‌آنکه کسی دربارۀ دستوراتش اظهارنظری کند. هیچ‌کس حتی نمی‌تواند نام او را بیاورد. هر کس بخواهد دربارۀ او حرف بزند می‌گوید: "ایشان" یا "اعلیحضرت همایونی".» آنچه شنیدم مبهوت‌کننده بود. همچنان که در خیابان‌های تهران بودیم به دوستم گفتم: «آنچه را می‌شنوم و می‌بینم باور نمی‌کنم. من سال‌ها پیش شاه را جوانی خجالتی و بی‌اراده و ضعیف دیده بودم. باور نمی‌کنم که پسر رضاخان توانسته باشد تجسم تازه‌ای از چنگیزخان باشد.» فورا جواب داد: «نه. باور کن. باور کن. این اتفاق افتاد. او تغییر کرد. قدرت مطلق عوضش کرده، پول‌های نفت عوضش کرده، کوه‌های سلاح عوضش کرده، روش‌های جدید سرکوب در ساواک عوضش کرده، ضعف و ناتوانی مردم در برابر سلطۀ فساد عوضش کرده!» یادم هست که در‌‌ همان خیابان‌ها به دوستم گفتم: «اما اینکه بسیار خطرناک است. حداکثر سرکوب در طرف نقیض خود حداکثر تندروی را در پی دارد.» دوستم ناامیدانه گفت: «این حداکثر تندروی چه می‌تواند بکند؟ فقط می‌تواند به مسجد برود و نماز بخواند. آن‌ها حتی نمی‌توانند به خدا شکایت کنند چون ساواک صدای دعایشان را پیش از آنکه به خدا برسد ضبط می‌کند.» چند روز بعد تهران را به مقصد قاهره ترک کردم و مطمئن بودم که ایران همچنان بر فراز آتش‌فشان است. منبع: سایت تاریخ ایرانی

۵- همکاری ایران با کُردها و اسرائیل چگونه بود؟ - شاه سالانه یک میلیارد دلار از شرکت نفت می‌گرفت

۴- چرا ایران این همه سلاح می‌خرد؟ - شاه گفت بمب اتم نمی‌خواهم

ترجمه: احسان موسوی خلخالی آنچه در پی می‌آید شرح دیدارهای محمد حسنین هیکل، روزنامه‌نگار مشهور مصری با محمدرضا شاه پهلوی است. این بخش که «تاریخ ایرانی» برای اولین بار منتشر می‌کند، برگرفته از کتاب «دیداری دوباره با تاریخ» است که در آن هیکل شرح دیدارهای خود با هفت تن از مطرح‌ترین شخصیت‌های قرن بیستم را آورده است و یکی از آن‌ها محمدرضا شاه پهلوی است. هیکل یک بار در سال ۱۳۳۰ شمسی، در بحبوحهٔ جنبش ملی شدن صنعت نفت، و بار دیگر در سال ۱۳۵۴، به دعوت شخص شاه به تهران سفر کرده و با او و تنی چند از مقامات حکومت ایران دیدار کرد. دیدار دوم او در قالب مصاحبه‌ای در روزنامه‌های رسمی وقت ایران منتشر شده که هیکل در لابه‌لای نقل مستقیم آن مصاحبه برخی جزئیات این دیدار را به یاد می‌آورد. *** وقتی شاه نگاه معناداری به من انداخت و گفت: «تا الان نیروهایی برای خانواده‌اش [حسین فاطمی] در اصفهان کمک می‌فرستند»، به خود اجازه دادم بگویم (این صحبتم در آن زمان منتشر نشد): «می‌دانم که مصر (عبدالناصر) به خانواده‌های چهره‌های سر‌شناس جنبش‌های آزادی‌خواه ملی کمک می‌کند و آن را وظیفۀ خود می‌داند.» شاه فورا پاسخ داد: «این دخالت در امور داخلی ما نیست؟»، گفتم: «اگر فاطمی هنوز زنده بود یا آشکار و پنهان فعالیت‌هایش علیه شما را ادامه می‌داد حق با شما بود. اما او با چاقو در دفترش کشته شد و از خود زنی بیوه و چند فرزند گذاشت. مصر این حق را داشت که مسوولیت آن‌ها را بپذیرد و این دخالت در امور شما محسوب نمی‌شود.» او راضی نشد و خواهیم دید که باز به جمال عبدالناصر بازگشت. از متن منتشرشده: «به شاه گفتم اجازه دارم بپرسم شما چه می‌خواهید؟ سه پدیده در ایران نظر من و بسیاری دیگر در جهان عرب را به خود جلب کرده است. نخست آن که ایران به شدت در حال مسلح شدن است. امسال ۴ میلیارد دلار سلاح خریده است. در این روند تسلیحاتی، تمرکز بر نیروی هوایی و دریایی در خلیج [فارس] است. این سلاح قرار است در برابر چه کسی به کار گرفته شود. دشمنی که ایران خود را برای آن آماده می‌کند کیست؟ به نظرم، امکان ندارد این سلاح علیه اتحاد جماهیر شوروی باشد چون تعادل نیرو‌ها، هرچقدر هم که سلاح بخرید، به شما اجازۀ درگیری با شوروی را نمی‌دهد. اگر این طور باشد پس این سلاح برای چیست؟ دوم آن که نیروهای نظامی شما در کنار سلطان قابوس در عمان با انقلابیون در ظفار می‌جنگند. من نمی‌خواهم دربارۀ انقلاب ظفار و سلطان قابوس نظری بدهم اما آیا این دخالت نظامی در موضوع داخلی یک کشور عربی نیست؟ انقلاب کردی ملا مصطفی بارزانی را چگونه توضیح می‌دهید؟ ایران حمایت خود را از انقلاب بارزانی قطع می‌کند و ناگهان بارزانی از میدان معرکه عقب می‌نشیند و انقلاب کرد‌ها تمام می‌شود. آیا این به کسانی از جمله خود من اجازه نمی‌دهد که بگویند ایران موتور محرک جنبش کرد‌ها دست‌کم در مرحلۀ اخیر بوده و شما پس از توافق اخیرتان با صدام حسین، که با وساطت بومدین در الجزایر انجام شد، از حمایت جنبش کرد‌ها دست برداشتید؟ البته از شما ممنونیم که حمایتتان را متوقف کردید اما آیا این به آن معنا نیست که شما محرک و پشتیبان آن بوده‌اید؟ اجازه دهید اضافه کنم من از کسانی‌ هستم که معتقدند تعارض‌های ایرانی ـ عربی عللی واقعی دارد و در تاریخ سیاسی و تمدنی ما موضوعی ریشه‌دار است. اما در عین حال، از کسانی‌ام که همواره تأکید کرده‌اند و خواسته‌اند که اجازه ندهیم تعارض میان ما به تعارض خصمانه تبدیل شود. باید این تعارض‌ها را غیرخصمانه نگه داریم و با فهم مشترک و همکاری و فعالیت روزمره آن‌ها را حل کنیم و از میان ببریم. اما گفتم که برخی پدیده‌ها نظرمان را جلب می‌کند: نیروی نظامی و متمرکز کردن آن بر خلیج [فارس] برای ما سوال‌برانگیز است؛ دخالت شما در ظفار نگران‌کننده است؛ نقشی نظیر آنچه در جنبش کردی داشته‌اید ترس از تکرار آن را در ما برمی‌انگیزد.» شاه با بردباری به حرف‌هایم گوش می‌داد. تقریبا بی‌هیچ حرکتی، جز یک بار دستش را به سمت صورتش برد تا عینکش را روی بینی‌اش ثابت کند. وقتی اولین سوالم را با صراحت صد درصد مطرح کردم، رشتۀ سخن را به دست گرفت. گفت: «هر آنچه را پرسیدی جواب خواهم داد اما قبل از آن می‌خواهم چیزی را بپرسم. شاید برای تو فرعی باشد اما برای من مهم است. در صحبت‌هایت دو بار به خلیج اشاره کردی اما هر دو بار بی‌هیچ اسمی، گفتی «خلیج» و ادامه ندادی. این خلیجی که می‌گویی اسم ندارد؟ بگذار بپرسم در مدرسه یاد گرفتی که این خلیج چه اسمی دارد؟» با خنده گفتم: «منظورتان را فهمیدم. درست است. در مدرسه، در سال‌های خیلی دور آن را با اسمش یاد می‌گرفتیم: خلیج فارس.» گفت: «نه در سال‌های خیلی دور، تا همین اواخر آن را خلیج فارس می‌نامیدید. من خودم یک بار در رادیو شنیدم که عبدالناصر در سخنرانی‌ای گفت که جنبش‌های قومی عربی از خلیج فارس تا اقیانوس اطلس را در بر گرفته است؛ و چند بار نام خلیج فارس را آورد. من خودم شنیدم. چه شد که چند سال پیش تصمیم گرفتید تاریخ و طبیعت را تغییر دهید و اسم آن را فراموش کردید و اسمش را گذاشتید خلیج عربی؟ چرا؟ واقعا می‌پرسم، چرا؟» شاه در این ایرادش بسیار جدی بود. گفتم: «شاید علتش این بوده که دیدیم خلیج فارس منسوب به پارس است و شما خودتان اسم قدیمی پارس را به ایران تغییر داده‌اید. با این کار، آن اسم خلیج را از آن گرفتید چون کشوری که این اسم از آن گرفته شده بود اسمش را تغییر داد. دیدیم که خلیج تنها مانده... شاید یتیم شده و برای همین اسم تغییرناپذیرمان را به آن دادیم و اسمش شد خلیج عربی.» شاه سرش را تکان داد و گفت: «نه... جدی می‌گویم. می‌خواهم بدانم چرا طبیعت و جغرافیا را عوض کردید؟ از وقتی دنیا آن را شناخته اسمش خلیج فارس بوده، چطور ممکن است ناگهان اسمش را خلیج عربی کنید؟» گفتم: «توضیحی دارم که نمی‌دانم می‌پذیرید یا نه. ما دیدیم که هفت کشور عربی به این خلیج راه دارند: عراق، کویت، عربستان سعودی، بحرین، امارات، عمان و [قطر]؛ و از غیرعرب‌ها فقط و فقط ایران به آن راه دارد. نسبت اعراب از آن، هفت به یک بود. این توضیح را می‌پذیرید؟» شاه گفت: «مگر نشانه‌ها و علامت‌های تاریخی و جغرافیایی به این ترتیب عوض می‌شود؟ مثلا پاکستان حق دارد فردا خواستار تغییر نام اقیانوس هند شود یا بخواهد نام پاکستان هم در کنار هند بیاید؟ نکته‌ای که می‌خواهم روی آن انگشت بگذارم نه فقط موضوع تاریخ، که موضوع مشکل روانی است. شما، یا درست‌تر بگویم، بعضی از شما ناگهان تصمیم می‌گیرید که نام ما را از روی یک مکان جغرافیایی که در طول تاریخ شناخته شده بود بردارید. حق نداریم بپرسیم؟ حق نداریم تعجب کنیم؟» اگر بخواهم کمی بر این بخش از متن مصاحبه، که در آن زمان منتشر شده، درنگ کنم باید بگویم که با کسی مواجهیم که بسیار درگیر ظاهر است و حتی از اسم یک خلیج به نام دیگر نگران است. شنیده بودم که این اثر تربیت پدرش و تسلط شخصیت قوی او بر شخصیت پسرش است. پدر، پسرش را چندان نمی‌پسندید و او را ضعیف و بی‌اراده می‌دانست و در عوض شخصیت خواهر دوقلویش اشرف را می‌پسندید و می‌گفت طبیعت در شکم همسرش اشتباه کرده و بایست اشرف پسر درمی‌آمده و محمدرضا دختر. وقتی محمدرضا نوجوان بود، پدرش او را به مدرسۀ شبانه‌روزی فرانسوی در سوئیس فرستاد و پس از آن یک مربی فرانسوی تربیت او را عهده‌دار شد و به این ترتیب در میان فرهنگ‌های گوناگون‌‌ رها شد و در طول زندگی پدرش فقط اموری به او سپرده می‌شد که هیچ اهمیتی نداشت. عجیب‌تر از همه آنکه وقتی نیروهای متفقین تصمیم گرفتند رضا پهلوی را به خارج از ایران تبعید کنند و محمدرضا را بر تخت طاووس بنشانند، شاه پیر درخواست کرد که دیدار خداحافظی با پسرش داشته باشد. صحبتی که در این دیدار میان پدر و پسر رد و بدل شد جز این نبود که: «به سرعت پسری به دنیا بیاور تا استمرار سلطنت پهلوی در ایران تضمین شود» و بعد از هم جدا شدند. علاوه بر اینکه به ظواهر بسیار اهمیت می‌داد، بی‌مسوولیتی علایقی در او پدید آورده بود که دیگران آن را دریافته بودند و تلاش می‌کردند از آن سوءاستفاده کنند. القاب پر طمطراق برایش به کار می‌بردند و در عوض هم برای دادن امتیازات بسیار گشاده‌دست بود. برنامۀ سفرهای خارجی‌اش بسیار دقیق تنظیم می‌شد و همیشه برنامه‌ای برای بازی و خوش‌گذرانی در آن بود. وقتی در سال ۱۹۵۴ [۱۳۳۳ش] به آمریکا رفت، اریک جانسون، رئیس وقت اتاق صنعت سینما در ایالات متحده، به افتخار او جشنی در دو تالار جدا از هم در لس‌آنجلس برگزار کرد. در یک تالار، که شاه تنها به آن دعوت شده بود، زیبا‌ترین ستارگان هالیوود بودند و در دیگری، ملکه ثریا با همۀ ستارگان مرد سینمای آمریکا. بعد‌تر این برنامه‌ها با گرمی بیشتر برگزار می‌شد و برخی وزارت‌های خارجه برنامه‌هایی می‌ریختند که شاه یک یا دو شب را به عشق‌بازی بگذراند. بعد‌تر که سفر رفتن کمی دشوار شد، شاه یکی از جزایر خلیج [فارس] را به مرکز جهانگردی تبدیل کرد تا کسانی را که خود انتخاب کرده بود در آنجا ملاقات کند. پس از انقلاب، مطبوعات جهان عکس‌هایی از ده‌ها دختر زیبارو منتشر کردند که همه‌شان ادعا می‌کردند که به کیش دعوت شده بودند و از خاطرات «گرمشان» با شاه و با چند ده هزار دلار سخن می‌گفتند. از متن منتشر شده: شاه کمی سکوت کرد و به نظرم آمد می‌خواهد تأثیر کلامش را بسنجد. سپس، ناگهان تصمیم گرفت سخنش را ادامه دهد. گفت: «به سوال‌هایت برگردیم. سوالت سه بخش داشت: این حجم سلاح در ایران برای چیست؟ نقش ما در کمک به سلطان قابوس؟ داستان جنبش کردستان عراق؟ با موضوع تسلیحات ایران شروع می‌کنم. بگذار صریح حرف بزنم. بله. ما سلاح می‌خریم، امسال ۴ میلیارد دلار و شاید سال‌های آینده بیشتر و این روند تا سال‌های بسیار ادامه خواهد داشت. می‌پرسی چرا؟ جوابم این است که چون می‌خواهیم در منطقه‌ای که در آن هستیم قوی باشیم. بگذار بپرسم: باید ضعیف بمانیم تا دیگران از ما نترسند و مایۀ نگرانی نباشیم؟ هیچ کشوری نمی‌تواند سیاست دفاعی‌اش را بر این اساس بنا کند. به خصوص کشوری که در منطقه‌ای از جهان نقش مهم و ثروت فراوانی دارد که ممکن است طمع بسیاری را برانگیزد. چنین کشوری باید قدرتمند باشد. پرسیدی این قدرت علیه کیست؟ درست گفتی، آنچه دربارۀ اتحاد جماهیر شوروی گفتی درست بود. ممکن نیست تعادل قدرت میان ما و آن‌ها برابر شود. اما آیا ممکن است کسی تصور کند که ما می‌خواهیم نیروی نظامی‌ای درست کنیم و با آن اعراب را تهدید کنیم؟ همه می‌بایست از موضع من در قبال بحرین تقدیر می‌کردند. ما بحرین را ایرانی می‌دانستیم. تاریخ هم همین را می‌گوید. اما منطق من این بود که نمی‌خواهم با ادعای تاریخی سرزمینی را بگیرم که فقط با زور اسلحه می‌توانم آن را نگه دارم. برخی می‌گویند من به امارت‌های خلیج فارس چشم دارم. چرا باید چنین باشد؟ اگر سود و زیان چنین کاری را محاسبه کنی ــ صرف نظر از همۀ موازین اخلاقی ــ چیزی در خلیج فارس پیدا نمی‌کنم که مرا به خطر کردن در آن وسوسه کند. مثلا بخواهم به امارات متحده حمله کنم تا درآمدهای نفتی آن را بگیرم؟ فقط برای دو میلیارد دلار در سال؟ بعد با آنچه کنم؟ این به چه کار ایران می‌آید؟ چه نیازی به آن داریم؟ برای چنین چیزی خودم را درگیر دشمنی مسلحانه با جهان عرب کنم؟ واقعا این مرا راضی می‌کند؟ نه. شک نکن که نه. بگذار سیاست نظامی‌ام را برایت خلاصه کنم: ما در این منطقه زندگی می‌کنیم و این منطقه امروزه مهم‌ترین منطقۀ جهان است. یک جایی خوانده‌ام که آن را مرکز ثقل همۀ رویارویی‌های جهانی خوانده‌ای. با تو موافقم. در این منطقه من ثروتی دارم که می‌خواهم آن را حفظ کنم و نقشی دارم که می‌خواهم اجرا کنم و سیاستی که می‌خواهم عملی کنم و هیچ ثروت و نقش و سیاستی بی‌ضمانت نیروی نظامی معنا ندارد. قدرت نظامی‌ای که می‌سازم در برابر هر تهدیدی خواهد بود که در برابرم قرار گیرد. تهدیدی که ضعیف‌تر از قدرتم باشد هرگز شکل نمی‌گیرد؛ تهدیدی را که در حد قدرتم باشد جواب خواهم داد؛ دربارۀ تهدیدی که قوی‌تر از قدرتم باشد هم نظریه‌ای دارم. من می‌گویم که نیروی مسلح مثل چفت در است. دیگران را دست‌کم تا چند وقت پشت در نگه می‌دارد. معطلشان می‌کند و به ما فرصت می‌دهد. به دوستانمان و هر کس که بخواهد کمکمان کند فرصت می‌دهد. این سیاست من است.» با خواندن این بخش از صحبت‌های شاه می‌بینیم که او تصوراتی بسیار فرا‌تر از مرزهای کشورش داشته است. او خود را کسی می‌دیده که در سرتاسر منطقه نقش دارد و برای همین است که قدرت نظامی‌ای برای خود می‌سازد که حتی ارتشش توانایی هضم آن را ندارد. ارتش ایران نمی‌توانست در یک ربع قرن حجمی بالغ بر هشتاد تا صد میلیارد دلار را در خود هضم کند. گفت: «بله، ما سلاح می‌خریم» و چند بار آن را تکرار کرد. «این روند تا سال‌های بسیار ادامه خواهد داشت.» گویی می‌خواهد به مخاطبش بگوید که سلاح برایش موضوعی حیاتی است بی‌آنکه مهم باشد که این سلاح به چه کار می‌آید. اندوختن سلاح برای او به خودی خود مایۀ اطمینان خاطر در برابر خطرهایی بود که در اعماق وجودش احساس می‌کرد اما بر زبان نمی‌آورد. او می‌خواست دیگران نیرو و قدرت او را احساس کنند. بدانند که وقتی عصبانی شود چه نیرویی دارد و اگر هم دوست است چه قدرتی دارد. وقتی از بحرین صحبت می‌کرد این در او کاملا آشکار بود. او بحرین را ایرانی می‌دانسته اما نخواست به زور آن را بگیرد با این همه جهان عرب موضع او را قدر نشناخته‌اند. او نمی‌خواهد با اعراب بجنگد و به خلیج [فارس] چشم ندوخته چون در آن چیزی نیست که به جنگ بیرزد. از فحوای سخنش می‌شود فهمید خطری که خود را برای آن آماده می‌کند شوروی است. وقتی هم که به او یادآور شوند که تعادل بین او و شوروی اساسا بی‌معناست چون هرگونه دست‌درازی شوروی به ایران معادل جنگ جهانی است، پاسخش آن است که می‌خواهد چفت در را ببندد. اینجا که رسید گفتم: «اما ۶۰ میلیارد دلار بابت چفت در زیاد نیست؟ تازه، کشورهای منطقه از جانب شوروی در معرض هیچ تهدیدی نیستند» و جواب داد: «به ارتش سلطنتی(!) دستور داده‌ام خودش را برای همۀ جبهه‌ها آماده کند.» از متن منتشرشده: پادشاه ادامه داد: «لابد می‌پرسی امنیت ایران یعنی چه؟ جواب می‌دهم. من می‌خواهم روابط خوبی با جهان عرب داشته باشم چون در مرزهای غربی‌ام هستند. تحولی که در سیاست مصر پیش آمد مرا به این هدف بسیار نزدیک کرد. ما مشکلاتمان را با عراقی‌ها حل کردیم. مشکلاتی که از زمان عبدالکریم قاسم در ۱۹۵۸[۱۳۳۷ش] شروع شد و تا همین امسال ادامه داشت. ترکیه در شمال غربی ماست و مشکلی با آن نداریم و شریک ما در پیمان سنتو است. در خلیج فارس هم به دنبال یک امنیت مشترکم. در شرق هم سیاست خاصی داریم. من آشکارا مخالف دوپارگی جدید در پاکستان هستم و در برابر آن خواهم ایستاد. در اقیانوس هند خلأ قدرت هست و من مدعی نیستم که می‌توانم به تنهایی این خلأ را پر کنم، اما فکر می‌کنم بسیار ضروری است که کشورهای منطقه در این اقیانوس حضور دریایی داشته باشند. به خصوص در ورودی‌های خلیج فارس، که این راه دستیابی‌شان به قلب ایران است. لابد الان می‌خواهی دربارۀ قدرت هسته‌ای بپرسی. جوابم این است که من نمی‌خواهم ایران به بمب هسته‌ای برسد به دو علت بسیار روشن: نخست اینکه هزینه‌های آن بسیار گزاف است. دوم آنکه ابزارهای لازم، از جمله موشک برای حمل آن در جنگ را ندارم. اما باید به وضوح بگویم اگر قرار باشد کسی در منطقه بمب هسته‌ای داشته باشد ایران هم باید بمب هسته‌ای خودش را داشته باشد. در حال حاضر، روی سلاح هوایی متمرکز شده‌ام و می‌خواهم کاری کنم که هرگونه نفوذ هوایی به ایران ناممکن باشد. باید بتوانم هر هواپیمای دشمن یا جنگی را در فاصلۀ ۲۰۰ یا ۳۰۰ کیلومتری خاک ایران سرنگون کنم. خلاصه، می‌خواهم در منطقه‌ای که در آن هستم و ثروت و مصالح و امنیت من وابسته به آن است قوی باشم. به نظرت این اشتباه است؟» اگر کمی بر این بخش چهارم سخنان شاه درنگ کنیم می‌بینیم که توهم قدرت در او به بالا‌ترین حد رسیده است. «او» اجازه نمی‌دهد پاکستان چند پاره بشود و از یکپارچگی آن از داخل و خارج پشتیبانی می‌کند. اقیانوس هند خلأ دارد و نیروی نظامی او باید آن را نه فقط در دریا که در آسمان هم پر کند. دستیابی به بمب هسته‌ای هم چندان از نظرش دور نیست. او می‌داند چنین کاری چه هزینه‌هایی دارد اما اگر قرار باشد هر کسی در منطقه به بمب هسته‌ای دست پیدا کند ایران هم باید بمب هسته‌ای خودش را داشته باشد. در آن جلسه، اذعان کرد که برنامۀ تولید انرژی هسته‌ای در هفت سال، ۳۰ میلیارد دلار برای او هزینه دارد. به نقل از متن منتشرشده: پادشاه ادامه داد: می‌دانی؟ عراق بیشتر از ایران تانک داشت. الان با هم از این نظر برابریم. حق ندارم همیشه خودم را از قدرتم خاطرجمع نگه دارم؟ می‌خواهم یک سوال از تو بکنم: خلیج فارس را چطور می‌بینی؟ نظرم را مفصلا توضیح دادم و در آن زمان در ضمن این مصاحبه منتشر شد. منبع: سایت تاریخ ایرانی

۳- خارجی‌ها شاه را امتحان کردند؟ - گناه مصدق و علاء، دیدن شاه در دوران ضعف بود

ترجمه: احسان موسوی خلخالی آنچه در پی می‌آید شرح دیدارهای محمد حسنین هیکل، روزنامه‌نگار مشهور مصری با محمدرضا شاه پهلوی است. این بخش که «تاریخ ایرانی» برای اولین بار منتشر می‌کند، برگرفته از کتاب «دیداری دوباره با تاریخ» است که در آن هیکل شرح دیدارهای خود با هفت تن از مطرح‌ترین شخصیت‌های قرن بیستم را آورده است و یکی از آن‌ها محمدرضا شاه پهلوی است. هیکل یک بار در سال ۱۳۳۰ شمسی، در بحبوحهٔ جنبش ملی شدن صنعت نفت، و بار دیگر در سال ۱۳۵۴، به دعوت شخص شاه به تهران سفر کرده و با او و تنی چند از مقامات حکومت ایران دیدار کرد. دیدار دوم او در قالب مصاحبه‌ای در روزنامه‌های رسمی وقت ایران منتشر شده که هیکل در لابه‌لای نقل مستقیم آن مصاحبه برخی جزئیات این دیدار را به یاد می‌آورد. *** وقتی از پله‌های هواپیما در فرودگاه مهرآباد پایین رفتم، ناگهان دیدم که چند مرد از یک لیموزین که نزدیک باند هواپیما بود، پیاده شدند و به سرعت به طرفم آمدند. اولینشان وزیر اطلاعات بود و در کنارش فرهاد مسعودی، پسر بزرگ سناتور مسعودی را دیدم که پس از درگذشت پدرش مدیریت موسسۀ انتشاراتی اطلاعات را به عهده گرفته بود. یکی از اعضای دربار هم همراهشان بود. بدون تشریفات مربوط به گذرنامه و گمرک، ماشینشان مرا تا در فرودگاه آورد و آنجا یک تیم تشریفاتی منتظر بود: یک ماشین پلیس بزرگ با چراغ هشدار زرد رنگ، پشت آن چند ماشین مرسدس بنز بزرگ که مجموعه‌ای از موتورسواران اطراف آن را گرفته بودند و در انتهای آن هم یک ماشین پلیس بزرگ دیگر که چراغ هشدار قرمز رنگ داشت. سوار ماشین تشریفات رسمی شدم و کنارم وزیر اطلاعات و فرهاد مسعودی و عضو فرستادۀ دربار نشستند. در ماشین از این استقبال گرم صمیمانه تشکر کردم اما احساساتم خیلی زود به طرز عجیبی تغییر می‌کرد. در آغاز نوعی اطمینان خاطر داشتم چون معنای چنین استقبالی آن بود که دست‌کم بخشی از درخواست‌هایم پذیرفته خواهد شد و در واقع، به این معنا بود که در خواسته‌هایم زیاده‌روی نکرده‌ام. اما این احساس خیلی زود از میان رفت و به جایش نوعی نگرانی آمد. نکند این استقبال گرم عوض نپذیرفتن درخواست‌هایم باشد؟ بزرگواری بی‌‌‌نهایت در سطح شخصی و محدودیت‌هایی در سطح عمومی و کلی و سیاسی؛ محدودیت‌هایی از جنس ابریشم با نقش و نگاری زربفت. با گذشتن از میدان شهیاد، به مرکز شهر و شلوغی‌هایش رسیده بودیم. احساس خوبی نداشتم. ماشین پلیسی که جلودار تیم تشریفات بود آژیر آزاردهنده‌ای می‌زد و به همۀ کسانی که در راه بودند هشدار می‌داد که راه را باز کنند. ماشین پلیسی هم که عقب تیم بود از بلندگوی نصب‌ شده بر بالایش صدای گوش‌خراشی بیرون می‌داد که از اصل عربی کلماتش فهمیدم چه می‌گوید: «توقف کن!» نه فقط احساس تنگنا می‌کردم که خجالت هم می‌کشیدم. من حتی در قاهره، اگر در وضعیتی قرار بگیرم که یک تیم تشریفاتی و رسمی از کنارم بگذرد و صدای آژیر و فریاد پلیس از فراز ماشین‌هایش به گوش برسد ناخواسته چیزی دربارۀ کسانی که سوار ماشین‌هایند، از اول تا آخرشان، می‌گویم؛ و حالا خودم در چنین جایگاهی نشسته بودم. حتما هزاران نفر در خیابان‌های شلوغ تهران، از پیاده و سواره، از این تیم عظیم تشریفاتی، که حرکتشان را به هم زده و مدام هم فریاد می‌زند «توقف کن»، همچنین از آژیر‌ها و صدای موتورهای دو طرف ماشین، عصبانی شده‌اند. نتوانستم احساساتم را پنهان کنم. به وزیر اطلاعات که کنارم نشسته بود گفتم: «می‌توانم خواهش کنم مرا از این تیم تشریفاتی معاف کنند؟» خیلی سریع جواب داد: «نه تا قبل از آن که با اعلیحضرت همایونی ملاقات کنید و از ایشان بخواهید. این‌ها اوامر ایشان است و هیچ‌ کس جز به امر ایشان نمی‌تواند آن را تغییر دهد.» پرسیدم: «ملاقاتم با ایشان کی خواهد بود؟» جواب داد که وقتی به هتل برسیم جدول برنامه‌هایم را تحویلم خواهد داد. وقتی وارد هتل اینترکنتیننتال در قلب تهران جدید شدیم، از یکی از دستیارانش پاکتی گرفت و ورقه‌ای از آن بیرون آورد و به من داد. بقیۀ آن روز را می‌توانستم در هتل استراحت کنم یا اگر خواستم در تهران چرخی بزنم. فردا بعدازظهر، ساعت پنج با شاه دیدار داشتم. فردا صبح با نخست‌وزیر. بعد از آن پیش از ظهر با وزیر خارجه؛ حضور در نشست مردمی حزب رستاخیز، حزبی که مورد حمایت شخص شاه بود. این نشست را وزیر اطلاعات پیش از دیدار مهمم با «اعلیحضرت» ترتیب داده بود. صبح روز سوم سفرم با وزیر نفت و وزیر کشور دیدار داشتم و برای ناهار به ضیافتی که نخست‌وزیر برای صدام حسین ترتیب داده بود دعوت بودم. صدام حسین آن روز‌ها پس از توافقنامۀ مشهورش با شاه برای دیداری رسمی به تهران آمده بود. نخست‌وزیر مناسب دیده بود اکنون که یک مهمان بزرگ عرب دارد مرا هم به ضیافتش دعوت کند. روز چهارم هم بازدید از موسسۀ اطلاعات و صرف ناهار در آن و سپس بازدید از موسسۀ کیهان و صرف شام در آن. همه چیز به همین ختم شد و از دیگر چیزهایی که خواسته بودم خبری نبود: نه دانشگاه تهران، نه ژنرال نصیری، نه ژنرال اویسی، نه رهبران به جا مانده از دوستان مصدق، نه ملا مصطفی بارزانی. پس نگرانی‌ام بی‌جا نبود. بخش ساده و معمولی خواسته‌هایم و حتی بیشتر از آن، پاسخ مثبت گرفته بود و بخش دشوار و مشکل‌ساز و حساس نادیده گرفته شده بود. به وزیر اطلاعات گفتم: «اما لیستی که به سفیر ایران در قاهره دادم چیزهای بیشتری داشت.» گویی منتظر اعتراضم بود و فورا گفت: «اعلیحضرت همایونی خودشان توضیح خواهند داد.» *** پیش از دیدار با «اعلیحضرت همایونی آریامهر محمدرضا پهلوی» (لقب رسمی‌اش با صفت آخر که معنایش آن بود که او نور‌ نژاد آریایی است) بیست و چهار ساعت در تهران زمان داشتم. همین بیست و چهار ساعت کافی بود تا از ظواهر امور یقین کنم که او به تنهایی در کشورش همه چیز است. هر چه در ایران اتفاق می‌افتاد دو حالت داشت: یا اینکه شاه دستور داده بود و دیگران مشغول اجرایش بودند؛ یا دیگران آنچه را تصور می‌کردند شاه دستور داده اجرا می‌کردند. یعنی همۀ مسیر‌ها در ایران، مسیر نیاوران به دیگر جاهای ایران یا مسیر همۀ نقاط ایران به نیاوران بود. قانون رایج، اطاعت دستور شاه یا جلب رضایت اوست و هیچ ‌چیز دیگری مهم نیست. این را نه فقط از صحبت‌هایم با مقامات رسمی ــ ازجمله نخست‌وزیرــ و روزنامه‌نگاران، و نه فقط از دیدن خیابان‌ها و ساختمان‌ها و دفا‌تر در پایتخت ــ که در همۀ آن‌ها عکسی از او نصب شده بود ـ و نه فقط از خواندن روزنامه‌های تهران و مشاهدۀ شبکۀ تلویزیونی آن در بعدازظهر روز ورودم به تهران، که در آن بر همۀ فعالیت‌های او به صرف اینکه فعالیت اوست متمرکز شده بود، بلکه حتی از رهبران اپوزیسیون و دوستان به جا مانده از مصدق نیز می‌شد دریافت. شمارۀ تلفن یکی از بزرگان جبهۀ ملی (کسی که در مرحلۀ اول پس از انقلاب نقش بزرگی بازی کرد) را به دست آورده بودم و تصمیم گرفتم مستقیما با او تماس بگیرم و وقت ملاقات از او بخواهم. غافلگیرانه دیدم که جواب داد: «حاضرم هر جای شهر که بگویید با شما ملاقات کنم اما نمی‌توانم در خانه شما را بپذیرم مگر آنکه اعلیحضرت اجازه دهند.» به این ترتیب بود که وقتی (با تیم رسمی تشریفاتی) هتل اینترکنتیننتال را در ساعت چهار و ربع ترک کردم تا در ساعت پنج در کاخ نیاوران باشم و با شاه ملاقات کنم، می‌دانستم که این دیدار یک نقطۀ حساس در این سفرم خواهد بود: یا سراسر این سفر بی‌فایده و اتلاف وقت بود یا می‌توانستم از طریق آنچه می‌گوید یا اجازه می‌دهد این سفر را به فرصتی واقعی برای کشف واقعیت ایران بدل کنم. تیم تشریفات، با‌‌ همان آژیر‌ها و چراغ‌ها، به سمت شمیران که کاخ نیاوران در آنجاست، در حرکت بود. می‌دیدم که هر چه به کاخ نزدیکتر می‌شویم نیروهای حفاظتی هم بیشتر می‌شوند. وقتی به دروازۀ کاخ رسیدیم تیم حفاظت ارتشی‌های مسلح بودند. اما وقتی از دروازه گذشتیم و به میدان‌گاه‌های کاخ رسیدیم رفته‌ رفته نیروهای حفاظتی کمتر شدند؛ و وقتی در برابر ساختمانی که دفتر شاه بود ایستادیم، فقط دو افسر برای حفاظت آنجا بودند. میدان‌گاه سرسبز وسیع با فرشی از گل‌ها پوشانده شده بود و سه فواره در آن بود؛ یکی بزرگ در وسط و دو تا کوچک در کنار. آرامش حاکم بر دامنۀ شمیران در تناقضی شدید با شلوغی و ازدحام شهر بود. کاخ نیاوران در اصل سه کاخ در یک مجموعه بود که یکی از شاهان قاجاری ساخته بود و محمدرضا پهلوی، پس از آنکه از ترس انقلاب مصدق از کاخ مرمر بیرون رفت و دیگر کاخ مرمر را بد یمن می‌دانست، به این مجموعه نقل مکان کرد. پس از بازگشت از آن سفر، وقتی سازمان جاسوسی آمریکا کودتای ضد مصدق را پیاده کرد، شاه حاضر نشد به کاخ مرمر برود و در نیاوران مستقر شد. او زندگی‌اش را در این سه کاخ تنظیم کرد: یکی محل سکونت شخصی‌اش بود، دیگری محل استقبال‌های رسمی و جشن‌ها و مراسم بزرگ، سومی دفتر کار او... همین ‌که ما اکنون در برابرش بودیم. *** اجازه می‌خواهم اینجا کاری کنم که تاکنون در هیچ ‌یک از بخش‌های کتاب نکرده‌ام. می‌خواهم متونی را بیاورم که پس از دیدارمان و در شرح آنچه میان ما گذشت منتشر شد. برای آن که یک روز بعد از انتشار این متن در روزنامه‌های جهان، روزنامه‌های اطلاعات و کیهان عین ترجمۀ آن را منتشر کردند. حتی بالا‌تر از این، رادیو تهران در همۀ امواج خود خبر آن را بازتاب داد. این همه به آن معنا بود که «اعلیحضرت» چنین دستور داده بود؛ و این قاعدتا به این معنا بود که شاه آنچه را منتشر کرده بودم دقیق دانسته بود. پس: ۱. اکنون که پس از ده سال ــ که در طی آن حکومت شاه سرنگون شده و نامش به زیر خاک رفته ــ [هنگام نگارش این کتاب. م] به‌‌ همان متن باز می‌گردم و تلاش می‌کنم محتوای کلام شاه را از ظاهر الفاظش دریابم، امیدوارم این کار را با بی‌طرفی انجام دهم. ۲. به خود اجازه می‌دهم در کنار آنچه آن زمان منتشر شده، آنچه را، به سبب اوضاع و احوال قابل درک، منتشر نشده بود اضافه کنم. چون این اضافه‌ها کاری نمی‌کند جز تکمیل تصویری که شاه خود اجازۀ انتشار آن را داده بود. اضافه‌ها فقط جزئیات و گوشه‌هایی از سخن را بازتاب می‌دهد. ۳. حاشیه‌هایی که بر آنچه آن زمان منتشر شده بود می‌آورم، اکنون که حکومت آن مرد سرنگون شده و زندگی‌اش پایان یافته، تأثیری واپس‌گرا ندارد. همچنان که شجاعت پس از مرگ طرف مقابل همیشه مذموم است حقیقت هم ربطی به ناکامی و کامیابی ندارد حتی اگر هزاران بار شنیده باشیم: «تاریخ را فقط فاتحان می‌نویسند.» *** آن متن را با توصیف کاخ نیاوران آغاز کرده بودم. رئیس دربار تا پله‌های مرمرین به استقبالم آمد و به راهرویی عریض که به هنر‌ها و تاریخ پارسی مزین بود هدایتم کرد و از آنجا به دفتر شاه رفتیم. از پشت میز کارش برخاست و در وسط اتاق با من دست داد و مرا به سالنی بزرگ برد که انگار ایوانی بود مشرف بر تپه‌ای پوشیده از درختان. نشستیم، با صمیمیت آشکاری گفت: «خیلی دیر کردی... قبلا چند بار منتظرت بودیم اما نیامدی... باید خیلی قبل‌تر می‌آمدی.» در آن متن آورده‌ام که صحبت‌هایم را با سه مطلب همیشگی‌ام در همۀ دیدار‌ها آغاز کردم: چقدر وقت دارم؟ تا چه حد اجازه دارم با صراحت حرف بزنم؟ همچنین اجازه خواستم که بدون ذکر القاب صحبت کنم تا دیدارمان چیزی بیش از تشریفات معمولی باشد. شاه ــ آن طور که منتشر شده ــ گفت که هیچ محدودیت زمانی ندارم و برای همین، زمانی در بعدازظهر تعیین کرده که کار‌هایش را تمام کرده باشد؛ و گفت از من می‌خواهد که صد درصد صریح باشم؛ و پس از اندکی تردید اجازه داد القاب را به کار نبرم. متنی که آن زمان منتشر شد، چنین ادامه می‌یابد: شاه به صحبت‌های قبلی‌اش بازگشت و گفت: «بعد از بیست و پنج سال برگشتی. به نظرت چیزی تغییر کرده؟ تو در روزهای سختی ما را دیدی. دیگر الان بر فراز آتش‌فشان نیستیم. نظرت را برایم بگو.» گفتم: «هنوز سعی می‌کنم تصویر را در بزرگترین حد ممکن ببینم.» گفت: «می‌خواهم همه‌ چیز را ببینی. تو ما را در وضعیت دشوار امتحان دیدی. ما آن وضعیت را پشت سر گذاشتیم.» کمی سکوت کرد و ادامه داد: «مصدق...اولش انسان خوبی بود اما بعد خراب و سرنگون شد. فاطمی روح شریری بود که او را به سرنگونی کشاند.» گفتم: «من طرفدار مصدق بودم اما بحرانی که درست کرد از خودش بزرگتر بود. دکتر حسین فاطمی آن روز‌ها دوست من بود و من به دفتر روزنامه‌اش، باختر امروز، زیاد می‌رفتم. او پیش از آن که وزیر خارجه و معاون نخست‌وزیر در کابینۀ مصدق شود سردبیر این روزنامه بود و بسیار پیشش می‌رفتم تا جریانات را با او پیگیری کنم. دفترش مثل کندوی زنبور عسل بود.» گفت: «فاطمی انسان صادقی نبود. او را هدایت می‌کردند. تا الان نیروهایی برای خانواده‌اش در اصفهان کمک می‌فرستند. همۀ نیروهای جهانی من را امتحان کردند. انگلیسی‌ها با مصدق، آمریکایی‌ها با امینی، قبل از همه‌شان روس‌ها با پیشه‌وری و تلاشش برای جدایی آذربایجان از ایران.» گفتم: «دربارۀ دیروز بسیار می‌توان گفت و پایان ندارد. اجازه می‌دهید از امروز با شما صحبت کنم؟» اگر کمی بر این فراز از متن منتشرشده تأمل کنیم می‌بینیم که شاه می‌گوید همۀ نیرو‌ها او را امتحان کرده‌اند و همه در ‌‌نهایت تسلیم او شده‌اند. انگلیسی‌ها او را در بحران مصدق «امتحان کرده‌اند» در حالی که واقعیت آن است که او در کنار انگلیسی‌ها موضع مخالفت با ملی کردن صنعت نفت را داشت. آمریکایی‌ها او را در بحران امینی «امتحان کرده‌اند»؛ اشاره‌اش به جان اف. کندی، رئیس‌جمهور سابق ایالات متحده بود که از شاه خواست نخست‌وزیری پاسخگو تعیین کند و در حکومتداری کمی قواعد دمکراتیک را رعایت کند و این را شرط پذیرش مطالبات تسلیحاتی شاه دانست و شاه پذیرفت. وقتی شاه به اسلحه‌هایی که می‌خواست دست یافت و کندی کشته شد و جانسون به حکومت رسید و عصر حماقت قدرت آمریکایی آغاز شد، شاه خود را از شر امینی راحت کرد. به هر حال، دشوار بتوان گفت که تعیین امینی «امتحان» آمریکایی شاه بوده است. آغاز واقعی روابط شاه با آمریکا در جریان کودتا علیه مصدق بود. کودتایی که سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا آن را طراحی و فرماندهی و اجرا کرد؛ مسئولش در آن زمان کرمیت روزولت بود. این کودتا در نبود شاه انجام گرفت که از ترس مصدق با هواپیمای شخصی به بغداد و از آنجا به رم رفته بود؛ وقتی به رم رسید خبر پیروزی کودتا را شنید و از سفر به آمریکا منصرف شد و به ایران و تخت طاووس بازگشت. حال اگر قدرتی که او را به تخت سلطنت بازگردانده از شاه بخواهد که بیش از این او را به مشکل نیندازد و قدرتش را با نوعی دموکراسی بیامیزد، آیا این را چیزی بیش از کمی تسویه حساب می‌توان دانست؟ همچنین شاه می‌گوید که روس‌ها در بحران جعفر پیشه‌وری او را امتحان کردند، بحران تشکیل حکومت خلق در آذربایجان ایران. روس‌ها شمال ایران را تصرف کرده بودند و این بر اساس توافق با انگلیسی‌ها بود که آنان هم جنوب ایران را اشغال کرده بودند. اینان مدعی بودند که رضا پهلوی، در اوضاع دشوار جنگ جهانی دوم، با هیتلر از در دوستی درآمده است. پس از پایان جنگ، انگلیسی‌ها از جنوب خارج شدند، یا ادعا کردند که خارج شده‌اند هرچند حضورشان در سایۀ شرکت نفت ایران و انگلیس، انبوه و نظامی بود. با این همه، آن که روس‌ها را از شمال ایران بیرون کرد نه محمدرضا پهلوی که ایالات متحده بود. با پایان جنگ جهانی دوم، آمریکایی‌ها در راستای تثبیت اوضاع در نقاط تماسشان با روس‌ها روند خروج نیروهای روس از شمال ایران را مدیریت کردند. مصدق هم هنوز برای شاه انسان بدی بود حتی پس از آنکه کودتاچیان او را بازداشت و در سلولی انفرادی که تا ارتفاع یک متر پر از آب بود بازداشت کردند. در نتیجۀ آن مصدق بر اثر رماتیسمی که همۀ مفاصلش را نرم و استخوان‌هایش را آب کرده بود درگذشت. حسین فاطمی هم که شاه او را روح شریر نامیده است، در دفتر کارش با ضربه‌های چاقو کشته شد. [بر خلاف نظر نویسنده، حمله به حسین فاطمی با چاقو پس از دستگیری او در جلوی پلکان شهربانی در ششم اسفند ۳۲ انجام شد که وی با وجود جراحات عظیم جان بدر برد و سرانجام در روز ۱۹ آبان ۱۳۳۳ بعد از ماه‌ها بازداشت، در میدان تیر لشگر دو زرهی تیرباران شد. م] آشکار بود که شاه نه فقط از مصدق و فاطمی که از همۀ سیاستمداران ایرانی که او را از کودکی‌اش و از زمان پدرش می‌شناختند یا با او پیش از سال ۱۹۵۳ [۱۳۳۲ش] کار کرده بودند، متنفر است. گناه همۀ اینان آن بود که او را در دوران ضعفش شناخته بودند و می‌دانستند در پس این لباس‌های زربفت و تاج‌های مرصعی که در مناسبت‌های تاریخی استفاده می‌کند، چیست. حتی کسانی را که با همۀ وجود از او طرفداری می‌کردند، مانند حسین علاء، یکی از نخست‌وزیران پس از کودتا، به زندان فراموشی سپرد آن چنان که مصدق را در سلول زندانی کرده بود. خلاصه، در واقع هیچ‌ کس شاه را امتحان نکرده بود بلکه او خود بر اساس شخصیتش چیزهایی برای خود ساخته بود و بعد‌تر خودساخته‌هایش را باور کرد و به آن افتخار کرد. منبع: سایت تاریخ ایرانی

۲- روابط ایران و مصر چگونه احیا شد؟ - شاه در برابر طوفان‌ها خود را تنها می‌دید

ترجمه: احسان موسوی خلخالی آنچه در پی می‌آید شرح دیدارهای محمد حسنین هیکل، روزنامه‌نگار مشهور مصری با محمدرضا شاه پهلوی است. این بخش که «تاریخ ایرانی» برای اولین بار منتشر می‌کند، برگرفته از کتاب «دیداری دوباره با تاریخ» است که در آن هیکل شرح دیدارهای خود با هفت تن از مطرح‌ترین شخصیت‌های قرن بیستم را آورده است و یکی از آن‌ها محمدرضا شاه پهلوی است. هیکل یک بار در سال ۱۳۳۰ شمسی، در بحبوحهٔ جنبش ملی شدن صنعت نفت، و بار دیگر در سال ۱۳۵۴، به دعوت شخص شاه به تهران سفر کرده و با او و تنی چند از مقامات حکومت ایران دیدار کرد. دیدار دوم او در قالب مصاحبه‌ای در روزنامه‌های رسمی وقت ایران منتشر شده که هیکل در لابه‌لای نقل مستقیم آن مصاحبه برخی جزئیات این دیدار را به یاد می‌آورد. *** اول بار که شاه را ملاقات کردم بهار ۱۹۵۱ [۱۳۳۰ش] بود. ایران آن روز‌ها واقعاً بر فراز آتش‌فشان بود. دکتر محمد مصدق، با مطالبۀ ملی کردن نفت مرد دوران بود و هم‌پیمانش در شاخۀ مذهبی، آیت‌الله کاشانی. کلیشۀ سیاسی - تاریخی در ایران شیعه تکرار شده بود: یک آیت‌الله از قم (آیت‌الله کاشانی)، یک سیاستمدار در تهران (دکتر محمد مصدق) که با رهبری این دو توده‌های ایرانیان به شور و هیجان می‌افتند. شاه که می‌خواست کنترل از دستش خارج نشود، رئیس ستاد مشترک ارتش، علی رزم‌آرا را مأمور کرد که کابینه‌ای نظامی تشکیل دهد و با قاطعیت حکومت کند (تاریخ ‌گاه خود را تکرار می‌کند). اما رزم‌آرا در مسجد سپهسالار هدف گلوله قرار گرفت و کشته شد.] ترور در مسجد سلطانی (مسجد شاه در بازار تهران) بوده است. م[ قاتل او خلیل طهماسبی بود که دستور قتل رزم‌آرا را مستقیماً از گروه فدائیان اسلام گرفته بود. با این اتفاق، وضعیت ایران مشتعل‌تر شد. دیدار اول در خانۀ خواهر دوقلویش، شاهدخت (در آن زمان) اشرف پهلوی، کسی که شخصیتش تا پایان کار بر شاه مسلط بود، برگزار شد. شاهدخت اشرف، با جوانی مصری از خانواده‌های مشهور مصر ازدواج کرده بود. این شخص احمد شفیق نام داشت که در فضای روابط دوستانۀ ایران و مصر پس از ازدواج شاه با شهبانو (در آن زمان) فوزیه، خواهر ملک فاروق (پادشاه وقت مصر)، با او در قاهره آشنا شده بودم. احمد شفیق، پس از ازدواج با اشرف پهلوی، به ایران آمده و شناسنامۀ ایرانی گرفته و به ریاست سازمان هواپیمایی ملی ایران رسیده بود. چون او را می‌شناختم پس از رسیدن به تهران، برای پیگیری اتفاقاتی که در ایران می‌گذشت، به دیدنش رفتم و او هم مرا به خانه‌اش دعوت کرد. برای شاه مهم بود که جهان عرب واقعیت‌های اتفاقات ایران را بداند، چرا که همۀ مردم در جهان عرب با مصدق همدل بودند. به نظرم، برای همین بود که تصمیم گرفت در مهمانی ناهاری که به افتخار روزنامه‌نگاری مصری در خانۀ خواهرش برگزار می‌شد حاضر شود. من از پیش نمی‌دانستم که او هم قرار است در مهمانی باشد؛ یا به عبارت بهتر قرار است ما با او مهمان باشیم. آن روز بی‌هیچ پیش‌زمینۀ فکری و بی‌آنکه بدانم چه در انتظارم است به خانۀ احمد شفیق یا خانۀ شاهدخت اشرف وارد شدم. در تالار پذیرایی، آنچه توجهم را جلب کرد مجموعه‌ای از نشانه‌ها بود که ایده‌ای کلی از صاحبخانه به دست می‌داد: عکس‌هایی از پدرش رضاشاه موسس سلسلۀ پهلوی و عکسی کوچک از ناپلئون بناپارت. پس این تصویر قهرمانان زندگی اوست؛ سربازانی که امپراتوری تأسیس کردند. دست‌کم این چیزی بود که به ذهنم آمد. گلدان‌هایی پر از گل‌های ویولت، گُل محبوب ناپلئون. همۀ مبل‌ها با پوست پلنگ پوشانده شده بود، پلنگ طبیعی و واقعی؛ قبل از آنکه احتمالاً در جنگل‌های هند صید شوند و پوستشان به کاخ شاهدختی در ایران فرستاده شود. این هم نشان از عشق به قدرت داشت؛ حتی توحش، در صورت لزوم. بعد، صاحبان خانه آمدند. احمد شفیق و شاهدخت اشرف. یادم نیست در نیم ساعتی که با هم بودیم و شاه نیامده بود چه صحبت‌هایی کردیم. در یادداشت‌هایم هم چیزی ننوشته‌ام. عجیب‌تر اینکه حتی یادم نیست سر ناهار با حضور محمدرضا پهلوی چه صحبت‌هایی شد. همۀ آنچه از آن نخستین دیدار به یادم مانده تنگنای روانی‌ای است که دچارش شدم. غذا با ظرفی خاویار شروع شد. من پیش‌تر آن را امتحان نکرده بودم اما مانند بقیه کمی از آن را در ظرفم ریختم و مانند بقیه کمی از آن روی نان خشک کشیدم و آن را دهان گذاشتم اما نتوانستم آن را پایین بدهم. طعم زُخم دریایی‌اش (هنوز روس‌ها نتوانسته بودند راهی برای گرفتن این طعم پیدا کنند) غافلگیرم کرد و احساس کردم دارم خفه می‌شوم. کسی که فورا متوجه شد چه پیش آمده خود شاه بود که با مهربانی توصیه کرد به دستشویی بروم و آنچه را نمی‌توانم پایین دهم بیرون بیندازم. فورا همین کار را کردم و برگشتم. باز او بود که مودبانه گفت: «همۀ کسانی که اول بارشان است خاویار را امتحان می‌کنند همین اتفاق برایشان می‌افتد.» روز بعد، در کاخ مرمر با هم قرار گذاشتیم. این ملاقات قرار شد با حضور شهبانو ثریا باشد. شاه پس از جدایی از شاهدخت مصری، فوزیه، با او ازدواج کرده بود. او از فوزیه شاهزاده‌ای می‌خواست که ولیعهدش باشد اما فوزیه نتوانست. همین اتفاق بعد‌ها برای ثریا افتاد و شاه، به رغم علاقه‌اش به او، که تا پایان عمرش هم در بیمارستان نظامی معادی در قاهره ادامه داشت، او را طلاق داد. شرح آن دیدار اول را که با حضور ثریا بود در کتاب «ایران فوق البرکان» (ایران بر فراز آتش‌فشان) آورده‌ام. چیز غیرعادی‌ای در آن نبود. خلاصۀ حرف‌هایش این بود که او برای خدمت به مصالح ملتش از هیچ کاری فروگذار نمی‌کند و سیاستمداران با عواطف توده‌های مردم تجارت می‌کنند. همچنین گفت که در برابر طوفان‌هایی که ایران را در می‌نوردد خود را تنها و بی یار و یاور می‌بیند. و حرف‌های بسیاری نظیر اینکه لزومی به تکرار آن نیست. *** سال‌ها گذشت و روزهای بسیار شب شد. در اوایل سال ۱۹۶۸ [۱۳۴۷ش[، پیامی از سناتور عباس مسعودی، مدیر روزنامۀ اطلاعات، دریافت کردم که دروازۀ جدیدی به رویم گشود. از‌‌ همان روزهای «ایران بر فراز آتش‌فشان»، مسعودی را می‌شناختم. چند بار به دفترش در روزنامۀ اطلاعات رفتم و پس از آن هم دوستی‌مان به لطف نامه‌هایی ادامه داشت؛ هرچند مشکلات فراوانی بین دو کشور پیش آمد و روابط دیپلماتیک ایران و مصر، به سبب گشایش دفتر روابط اسرائیل ــ در سطح سفارت ــ در ایران، قطع شد. در اتفاقات پس از شکست ۱۹۶۷ [۱۳۴۶ش[، جمال عبدالناصر در پی تقویت جبهۀ رویارویی سیاسی و نظامی میان اعراب و اسرائیل برآمد و به این منظور می‌خواست خط دومی از روابط برقرار کند که به عمق کمربند اسلامی غیر عربی نفوذ کند. او در این باره بیش از هر چیز به فکر تقویت روابط با پاکستان و ایران و ترکیه بود. تقویت روابط با پاکستان و ترکیه آسان بود؛ مشکل اصلی ایران بود که همۀ روابطش با مصر قطع شده بود. اینجا بود که پیامی از سناتور مسعودی به من رسید که در آن به احتمالاتی اشاره می‌کرد. مسعودی، علاوه بر مالکیت روزنامۀ اطلاعات، یکی از اعضای مجلس سنای ایران و یکی از نزدیکان شاه شده بود. شاهی که به برکت نفت و نیز غافلگیری جنبش‌های قومی عربی در جنگ ۱۹۶۷ [۱۳۴۶ش]، طالعش رو به صعود نهاده بود. مسعودی در پیغام خود نوشته بود که در جلسه‌ای با شاه احساس کرده که او به بهبود روابط با مصر و جهان عرب تمایل دارد (شکی نیست که علت آن عواطف ملت ایران در تأیید اعراب و ابراز انزجارشان از اسرائیل بود که آشکارا پس از حوادث ۱۹۶۷ [۱۳۴۶ش]، به‌خصوص در قبال اشغال قدس توسط اسرائیل، بیان شد). وقتی پیغام مسعودی را با جمال عبدالناصر بررسی می‌کردم شک نداشتم که او نیز از شاه نفرت دارد، نفرتی برابر با نفرت شاه ایران از او. شاید بشود گفت که شاه ایران از عبدالناصر نفرت داشت اما به هر حال، مصالح ملت‌ها و کشور‌ها از احساسات و علایق شخصی حتی پادشاهان و رهبران قوی‌تر عمل می‌کند. برای همین، نامه‌ای به سناتور مسعودی نوشتم و به پیگیری موضوع تشویقش کردم. بعد پی در پی مراسلاتی داشتیم و روشن شد که نامه‌ها نه میان من و مسعودی که میان محمدرضا شاه پهلوی و جمال عبدالناصر است. پس از آن، مسعودی را به قاهره دعوت کردم و او پذیرفت و وقتی دیداری با عبدالناصر برایش تنظیم کردم اولین کاری که کرد ابلاغ پیامی مکتوب از شاه به عبدالناصر بود. این تماس‌ها در نهایت به بازگشت روابط ایران و مصر انجامید. البته مشکلاتی هم در میان بود. جمال عبدالناصر برای عادی‌سازی روابط، بستن دفتر روابط ایران و اسرائیل در تهران را شرط کرده بود و شاه هم اصرار داشت که بازگشت روابط باید نخست از قاهره اعلام شود چون قطع روابط از جانب مصر بوده است. پس از تلاش‌های بسیار به این راه حل میانه رسیدیم که دفتر روابط اسرائیل در ایران به سطح دفتر نمایندگی تجاری تنزل یابد، چون اسرائیل به ایران بدهکار بود و ایران نمی‌توانست همۀ روابطش را با اسرائیل قطع کند و به اسرائیل فرصت دهد که بدهی‌هایش را نادیده بگیرد. دربارۀ موضوع آغازگر اعلام برقراری دوبارۀ روابط، تصمیم بر این شد که یک بیانیه همزمان از تهران و قاهره اعلام شود. و چنین شد. پیام تشکری از شاه دریافت کردم و نامه‌ای تازه از مسعودی که پرسیده بود آیا آمادگی دارم به تهران بیایم و با شاه که می‌خواهد نشان افتخار به من بدهد، ملاقات کنم. عذر خواستم. نه اوضاع و احوال مصر به من اجازۀ سفر می‌داد نه کلاً تمایلی به گرفتن نشان افتخار حتی در کشور خودم دارم. چون درست یا غلط، معتقدم هیچ روزنامه‌نگاری نباید از هیچ حکومتی نشان بگیرد چون تنها کسی که حق بزرگداشت روزنامه‌نگار را دارد خوانندۀ اوست. وگرنه هر نشانی، هر چه درخشان باشد، باز به روزنامه‌نگار صدمه می‌زند. *** باز روزهای بسیار شب شد. در اوایل سال ۱۹۷۵ [۱۳۵۴ش[، پس از اجرای نخستین مرحلۀ سیاست‌های ترک مخاصمه میان مصر و اسرائیل، با انور سادات در اوج اختلاف بودم. مقام خود را در روزنامۀ الاهرام‌‌ رها کردم و از پذیرش پُست معاونت ریاست جمهوری و مشاور رئیس‌جمهور در امور امنیت ملی عذر خواستم و با سیاست‌های انور سادات در قبال اسرائیل و ایالات متحده و برخی سیاست‌های داخلی‌اش از در مخالفت درآمدم. اوضاع و احوال پیرامونم ناراحت‌کننده بود و تصمیم داشتم در مصر بمانم و با توجه به بسته ‌شدن همۀ راه‌های بیان اندیشه، افکارم را در خارج مصر منتشر کنم. انور سادات ــ خداوند از تقصیراتش درگذرد ــ حمله‌های شدیدی علیه من آغاز کرده بود. به قول خودش، سیاست‌هایش باید از گردنه‌های صعب‌العبور گذر کند و حاضر نیست در این اوضاع و احوال هیچ‌گونه صدای مخالفی را بشنود به‌خصوص صدایی از درون مصر که قرار باشد در بیرون آن منتشر شود. اوضاع بر این منوال بود که ناگهان، خسرو خسروانی، سفیر ایران در قاهره، وقت ملاقات خواست و به دفترم آمد و پیام دعوتی از شاه ایران را ابلاغ کرد. همچنان‌ که خسروانی در برابرم نشسته بود پیام را خواندم. بعد از چند بار خواندن نامه، شگفتی‌ام را به سفیر ابراز کردم: «شاه در این اوضاع و احوال مرا به ایران دعوت می‌کند در حالی که بهترین روابط را با انور سادات دارد؟» می‌خواستم همه‌ چیز کاملاً روشن باشد و هیچ جایی برای هرگونه سوءتفاهم باقی نگذارم. از سفیر پرسیدم که «اعلیحضرت» می‌داند من با انور سادات اختلاف دارم؟ سرش را به علامت تأیید تکان داد. پرسیدم آیا «اعلیحضرت» می‌داند که من در قاهره دشمن نظام شناخته می‌شوم؟ (این پیش از آن بود که انور سادات در مصاحبه با کا‌ترین گراهام، روزنامه‌نگار بزرگ آمریکایی، مرا دشمن درجه اول خودش در مصر بنامد.) خسروانی ظاهرا می‌خواست راه را برای هر سوال بعدی ببندد که گفت: «اعلیحضرت همه چیز را می‌دانند.» اصرار لازم نبود، چون من خود دوست داشتم این دعوت را بپذیرم، به علل گوناگون: * شخصیت شاه، که پیش‌تر او را مردد و خجالتی و در سایۀ شخصیت خواهرش اشرف شناخته بودم. همان خواهری که شخصیت پدرش و ناپلئون را می‌پسندید. شنیده بودم که اوضاع در ایران تغییر کرده و شاه واقعا پادشاهی می‌کند و در همه‌ جای دنیا از او حرف‌شنوی دارند و مقامی والا دارد. * کودتای نظامی‌ای که سازمان جاسوسی آمریکا ترتیب داد و شاه را، که عملاً از کشور فرار کرده بود، به تخت سلطنت بازگرداند. این همه با آن جملۀ مشهور شاه در برابر کرمیت روزولت، نمایندۀ سازمان جاسوسی آمریکا، از یاد همگان رفته بود: «من تخت سلطنتم را به خدا و ملتم و ارتشم و شما و ایالات متحدۀ آمریکا مدیونم.» * جهش قیمت نفت که، چنانکه گفته می‌شد، وضعیت ایران را دگرگون کرده بود. روند مدرن‌سازی با سرعت ادامه می‌یافت. سیل پول، ساختمان می‌ساخت و ارزش‌هایی را از میان می‌برد. این یکی از تناقض‌های بزرگی بود که طلای سیاه با خود آورد. * نقشی که شاه در منطقۀ خلیج ]فارس[ با مهارت بازی می‌کرد و فرا‌تر از همۀ تصورات بود. می‌گفتند شاه، به برکت درآمدهای نفتی و قراردادهای تسلیحات، نقش ژاندارم آن منطقۀ حساس و سرنوشت‌ساز را برعهده دارد و آنجا هر کاری بخواهد می‌کند. با کمک ملا مصطفی بارزانی، رهبر کُرد، می‌تواند علیه عراق عمل کند و مهره‌های دیگری برای دیگر نقاط آن منطقه دارد. خود من از انور سادات شنیده بودم که در اثنای مذاکراتش با هنری کیسینجر دربارۀ مرحلۀ اول ترک منازعه، حکومت عراق بیانیه‌ای علیه این مذاکرات صادر کرد و سادات این بیانیه را به منزلۀ شاهدی برای ادعای خود به کیسینجر داده بود. کیسینجر به او گفته بود که نگران هیچ شری از جانب عراق نباشد و فی‌المجلس تلگرافی به شاه نوشته و به یکی از دستیارانش داده بود. فردای‌‌ همان روز ارتش ایران نقاطی در مرز دو کشور را اشغال کرد و با ارتش عراق وارد درگیری شد. بدین ترتیب، عراق مشغول مرز‌هایش شد و دست از سر مصر و مذاکرات ترک منازعه برداشت. * گفته می‌شد که آتشی زیر خاکستر ایران هست و اقدامات سرکوبگرانۀ ساواک بسیار شدید است، چندان ‌که گزارش‌های سازمان عفو بین‌الملل از ناپدید شدن ۶۰ هزار جوان در زندان‌ها و نامعلوم بودن سرنوشتشان خبر می‌داد. برای همین، احساس می‌کردم بسیار چیز‌ها هست که ایران را دیدنی می‌کند. این موضوعات را با سفیر خسرو خسروانی در میان نگذاشتم. فقط، بی‌آنکه لازم باشد اصرار فراوان کند، دعوت شاه را قبول کردم. با تشکر فراوان دعوت را قبول و زمان آن را تعیین کردم. سوار هواپیما شدم و در یکی از روزهای می ۱۹۷۵ [۱۳۵۴ش[ خود را در فرودگاه مهرآباد تهران یافتم. پس از حدود یک ربع قرن باز در تهران بودم. *** در آن مسیر هوایی میان تهران و قاهره، حدود سه ساعت، به این فکر می‌کردم که پس از این ربع قرن سرشار از اتفاقات، در پایتخت ایران چه خواهم دید. به خسروانی سیاهه‌ای از آنچه می‌خواستم در صورت امکان برایم تهیه کنند داده بودم. مدت سفرم را یک هفته تعیین کرده بودم چون می‌خواستم خیلی زود به قاهره برگردم تا مقدمات سفرم به لندن را برای حضور در مراسم رونمایی کتاب جدیدم دربارۀ جنگ اکتبر با عنوان «الطریق الی رمضان» (مسیر رمضان)، که آنجا زیر چاپ بود، مهیا کنم. نگاهی کلی به سیاهه‌ام به‌خوبی نشان می‌دهد که در آن سفرم به ایران به چه موضوع‌هایی توجه داشته‌ام. در این‌باره هیچ رودربایستی نداشتم، نه می‌خواستم کسی را فریب دهم نه می‌خواستم کسی فریبم دهد. در رأس خواسته‌هایم دیدار با شاه بود. بعد از آن، دیدار با نخست‌وزیر وقت، امیرعباس هویدا. پس از آن، دیدارهایی با وزیر خارجه، خلعتبری؛ وزیر کشور و وزیر نفت، آموزگار؛ و وزیر دربار، اسدالله علَم. پس از آن، بازدید از دانشگاه تهران و دفا‌تر برخی روزنامه‌ها، به‌خصوص اطلاعات و کیهان، بی‌هیچ همراهی. تا اینجا همۀ خواسته‌هایم عادی بود و هیچ چیز که مایۀ شک و سوءظن شود در آن نبود. اما، من به این حد بسنده نکردم و خواستار دیدار با برخی از سران مخالف نظام، که هنوز باقی مانده بودند، شدم؛ یاران قدیمی مصدق و باقی‌ماندگان جنبش ملی: صدیقی، سنجابی، بازرگان، بختیار. همچنین دیدار با ژنرال نعمت‌الله نصیری، رئیس ساواک (سازمان امنیت شاه که مسئول همۀ بازداشت‌ها و شکنجه‌ها و عملیات مخفیانه در خارج از کشور، ازجمله روابط با اسرائیل بود). همچنین خواستار دیدار با ژنرال علی اویسی، رئیس گارد شاهنشاهی شدم که، چنانکه می‌گفتند، مسئول هرگونه سوءقصد غافلگیرکننده علیه شاه است و یک لشکر زره‌پوش کامل زیر دست اویند که بخشی از گارد شاهنشاهی محسوب می‌شوند. در ‌‌نهایت هم خواستار دیدار با ملا مصطفی بارزانی شدم که پس از توافقات شاه با صدام حسین، که شاه را متعهد می‌کرد کمک به فعالیت کرد‌ها علیه نظام عراق را متوقف کند، به ایران پناهنده شده بود. خسرو خسروانی این لیست را از من گرفت و در مهمانی شامی که پیش از سفر در خانه‌اش برگزار کرد آن را در برابرم خواند. باید بگویم که با خواندن آن لیست هیچ تغییری در صورتش ندیدم، حتی یک عضله‌اش منقبض نشد و هیچ نگفت جز اینکه آن را به تهران خواهد فرستاد. همچنین باید بگویم و اعتراف کنم که انتظار داشتم، در پاسخ، شاه از دعوتم به تهران صرفنظر کند اما مقدمات سفر کاملاً مسیر عادی‌اش را می‌پیمود و هیچ پاسخ رسمی هم به خواسته‌های من داده نشد. وقتی توضیح خواستم، سفیر به همین بسنده کرد که پاسخ همۀ خواسته‌هایم را وقتی به پایتخت کشورش برسم خواهم گرفت و تأکید کرد که نباید نگران باشم چون مهمان «اعلیحضرت همایونی»‌ام و هیچ‌ یک از درخواست‌هایم را رد نخواهند کرد! در هواپیما، به پاسخی که در تهران منتظرم بود فکر می‌کردم و خود را برای واکنش احتمالی آنان به خواسته‌هایم آماده می‌کردم. با خودم به این نتیجه رسیدم که زیاده‌روی کرده‌ام و بیش از آنچه اوضاع و احوال اجازه می‌دهد درخواست کرده‌ام. بسیار به شخص شاه فکر کردم و اعتراف می‌کنم که در آن روز‌ها احساسم به او با نوعی احترام و علاقه همراه بود. دست‌کم شخصا مرا به تهران دعوت کرده بود در حالی که نزدیکترین دوست بزرگترین دشمنش در منطقه (جمال عبدالناصر) بودم و الان از مخالفان نزدیکترین دوستش در منطقه (انور سادات). منبع: سایت تاریخ ایرانی

۱- محمدرضا پهلوی را چگونه دیدم؟ - شاه با ملی کردن نفت مخالف بود

مشکل چپ‌ها مجریان اصلاحات ارضی بود نه محتوای آن - گفتگو با مازیار بهروز

اجرای اصلاحات ارضی اشتباه بود - گفت‌وگوی با موسی غنی‌نژاد

بررسی تحولات منجر به فرار شاه

مهدی جنّتی افزایش در آمد نفت ایران تا مرز 20 میلیارد دلار طی سالهای دهه 1350 شاه را به ادامه حاکمیت خود امیدوار ‌ساخت. همچنین توسعه روابط کشور با همسایگان غرب و شرق و بهبود رابطه ایران با عراق، اوضاع را بیش از پیش خوشایند ساخته بود. در آبان سال 1354 دربار شاه پنجاهمین سال سلطنت خاندان پهلوی را با صرف هزینه‌های هنگفت برگزار کرد . این ریخت و پاش‌ها نارضایتی‌های مردمی را افزایش داد. در این دوران شاه سعی می‌کرد بیش از گذشته نظر مساعد آمریکا را جلب کند و با تسلیم در برابر تمام خواسته‌های کارتر به سلطنت خود با آرامش ادامه دهد. شاه به خیال خود امنیت و آرامش کاملی در کشور حاکم کرده بود، غافل از اینکه جرقه‌های انقلاب در همان سال‌ها زده می‌شد و در بطن جامعه، مردم با روشنگری‌های روحانیت از اوضاع و احوال ایران و ظلم و ستم‌ شاه آگاه می‌شدند. مدت زیادی به طول انجامید تا شاه و اطرافیانش متوجه اوضاع دگرگون پیرامون خود شوند. اقدام آنها در واکنش به اوضاع،‌ برکناری هویدا و نخست‌وزیری آموزگار بود. اما این تغییرات وضعیت نابسامان مملکتی را عوض نکرد. ناآرامی و اعتصاب، اوضاع ایران را فلج کرده بود. اعلامیه‌های امام خمینی همه جا پخش می‌شد و او اکنون خواهان تشکیل کمیته‌ها شده بود. «بگذارید هر مسجد تبدیل به یک کمیته برای انقلاب شود» وی به این دلیل این درخواست را کرد که پلیس و ساواک قادر نبود در مساجد رخنه کند.[1] دولت آمریکا نتوانست آنطور که شاه انتظار داشت، رضایت نظر او را برآورده سازد. پس از او شریف امامی کابینه را عهده‌دار شد. شریف امامی از مهره‌های دست نشانده انگلیس بود و در اعمال خود سعی در جلب نظر انگلیس داشت. در طول نخست‌وزیری شریف امامی، تغییری در جهت بهبودی وضعیت شکل نگرفت. در همین دوران بود که امام به فرانسه تبعید شد و ورود ایشان به "نوفل لوشاتو" برخلاف انتظار شاه تیتر اول روزنامه‌های دنیا قرار گرفت. ورود امام خمینی به نوفل لوشاتو یک نقطه عطف در تاریخ انقلاب بود. او در معرض توجه کامل مطبوعات و رادیوهای جهان که به تمام سخنان و اقدامات او توجه زیادی می‌کردند، قرار گرفته بود. یک نتیجه حضور ایشان در پاریس این بود که سر دبیرهای روزنامه‌های ایرانی را دچار حیرت و سرگردانی کرد.[2] در همین ایام بود که حماسه خونین 13 آبان به دست دانش‌آموزان و دانشجویان انقلابی رقم خورد و رژیم پهلوی را با چالش بیشتری روبرو کرد.[3] حرکت بعدی شاه که البته کارتر به او دیکته کرده بود، تشکیل دولت نظامی به نخست‌وزیری ازهاری (رئیس ستاد ارتش) بود. دولت نظامی ازهاری، جایگزین کابینه آشتی ملی شریف امامی گردید. ازهاری از عناصر افراطی ارتش محسوب می‌گردید. شاه پس از کشتار دانشگاه به مناسبت روی کارآمدن دولت نظامی، نطقی رادیوئی و تلویزیونی ایراد کرد: «من نیز پیام انقلاب شما ملت ایران را شنیدم، من حافظ سلطنت مشروطه که موهبتی است الهی که از طرف ملت به پادشاه تفویض شده است، هستم.»[4] با روی کار آمدن دولت نظامی کلیه مطبوعات و دانشگاهها تعطیل شد و دفاتر روزنامه‌ها به اشغال نظامیان درآمد. به نظر می‌رسید چند روز پس از دولت جدید ازهاری آرامشی نسبی برقرار شود. شاه دستور داده بود نظامیان بر روی مردم شلیک نکنند و مردم نیز از این وضعیت در جهت افزایش تظاهرات خود استفاده کردند. حکومت نظامی‌ ازهاری‌ نیز راه به جائی نبرد. موج نارضایتی از حکومت همچنان قوی‌تر از پیش در مسیر خود در جریان بود. تظاهرات مردم در اصفهان، همدان، یزد، کرمانشاه و فریدون کنار، دهها شهید و مجروح باقی گذاشت. مأموران ضد مردمی، اجتماع مردم گرگان در قبرستان شهر را به رگبار بستند که در اثر آن بیش از ده تن شهید شدند.[5] با آغاز محرم و با الهام از قیام امام حسین (ع) شور جدیدی در مردم پدید آمد. شتاب حرکت مردم دوچندان شد. در بسیاری از شهرها تظاهر کنندگان با کفن به خیابان‌ها ریختند.[6] در پی پیامهائی، روحانیون از مردم دعوت می‌کردند تا در راهپیمائی تاریخی تاسوعا و عاشورا شرکت کنند. بیانیه مدرسین حوزه علمیه قم چنین بود: اعلام می‌داریم که در عاشورا و تاسوعای سیدالشهدا حضرت امام حسین (ع)، برای عزاداری و تعظیم شعائر و بیان مجدد خواسته‌های اصیل اسلامی خود در این نهضت سراسری، راهپیمائی بزرگی خواهیم داشت. در شعارهای روزهای حماسی تاسوعا و عاشورا بر «تشکیل جمهوری عدل اسلامی»، «نابودی رژیم ضد مردمی پهلوی»، «تامین استقلال و آزادی میهن» و «رهبری امام» تاکید می‌ورزید. این روز مردم به شدت اراجیف‌ ازهاری جلاد مبنی بر غیر واقعی بودن تظاهرات شبانه و توهین به خون مردم را به تمسخر گرفتند.[7] بدین ترتیب دولت نظامی نیز نتوانست اوضاع نابسامان کشور را آرام سازد و شاه به ناچار برای خروج از بن بستی که در آن گرفتار شده بود به رهبران جبهه ملی روی آورد و قبل از همه دکتر غلامحسین صدیقی را برای مقام نخست وزیری در نظر گرفت. دکتر صدیقی پس از یک هفته مطالعه و مشورت پاسخ رد داد و شاه از شاپور بختیار دعوت کرد. بختیار این پیشنهاد را به شرط گرفتن اختیار کامل و خروج شاه از کشور بعد از رأی اعتماد مجلسین به دولت پذیرفت. شاه ناگزیر تمام شرائط را پذیرفت. حکومت 27 روزه بختیار آخرین مرحله سیر حوادثی بود که به سقوط سلطنت 37 ساله محمدرضا پهلوی انجامید. بختیار تعمداً یا ناخودآگاه که تاریخ درباره آن قضاوت خواهد کرد با اقدامات ناپخته و نسنجیده خود شتاب و سرعت بیشتری به حرکتهای انقلاب بخشید و سقوط رژیم سلطنتی را سریعتر و آسانتر از آنچه تصور آن می‌رفت، امکان‌پذیر ساخت.[8] در این دوران تظاهرات، اعتصابات و ویرانی‌ها به اوج خود رسیده بود. در تبریز، اردبیل، اصفهان، زنجان، شاهرود، تربت حیدریه، شیراز، ارسنجان، آمل، قم، مرند، فریدون کنار، بندرعباس، کنگاور و چالوس صدها نفر به خون غلطیدند. روز 9 دی یکی از خونین‌ترین روزهای انقلاب بود.[9] در این شرایط شاه چاره‌ای جز فرار و خروج از کشور نداشت و سرانجام در 26 دی ماه 1357 محمدرضا پهلوی، کسالت و ناراحتی مزاج را بهانه قرار داده و گریز را بر قهر آشتی ناپذیر خلق ترجیح داد تا به تصور خویش آتش افروخته از خشم توده‌ها را تخفیف دهد. چهره در هم رفته و دیده‌های گریان شاه ، عمق اندوه دیکتاتور را از گریز، نشان می‌دهد، علیرغم اینکه خود سخن از بازگشت به وطن می‌راند. فرار دیکتاتور گرچه با غایت و نهایت آرمانهای مردم ستمدیده فاصله‌ای بسیار داشت اما در حکم یک پیروزی مرحله‌ای، خود، شادی‌زا و غرور آفرین بود.[10] [1] . هیکل، محمدحسین؛ ایران، روایتی که ناگفته ماند، ترجمه حمید احمدی، انتشارات الهام، پاییز 1362، چ اول، ص 268. [2] . همان، ص 283. [3] . موحد، ا.هـ، دو سال آخر رفرم تا.... انقلاب بضمیمه انقلاب و امریکا، انتشارات امیرکبیر، 1363، چاپ اول، ص 216. [4] . دو رسال آخر رفرم تا.... انقلاب ، ص 219. [5] . .دو سال آخر رفرم تا..... انقلاب ، ص 231. [6] . .دو سال آخر رفرم تا..... انقلاب ، ص 233. [7] . .دو سال آخر رفرم تا..... انقلاب ، ص 236 و 237. [8] . طلوعی، محمد؛ داستان انقلاب، چاپخانه مهارت، ص 415. [9] . .دو سال آخر رفرم تا..... انقلاب ، ص 246. [10] .دو سال آخر رفرم تا..... انقلاب ، ص 264-265. منبع: پژوهشکده باقرالعلوم منبع بازنشر سایت پهلویها

بازکاوی نظری بر علل سقوط نظام پادشاهی

چرا رژیم پهلوی سقوط کرد؟ (عامل دین ستیزی)

رجایی، غلامعلی تقابل مذهب و حاکمیت - و بعدها دو نهاد دین و دولت - از ابتدای تشکیل جوامع بشری همواره یکی از موضوعات مهم در تاریخ است. درباره اینکه رژیم شاهنشاهی با برخورداری از پشتیبانی گسترده منطقهای و بینالمللی و تکیه برابر قدرتهای بزرگ چرا سقوط کرد و با قیام و مخالفت مردم فروپاشید میتوان به علل و عوامل مهم و متعدد داخلی و خارجی و طبیعی و غیرطبیعی- ماورائی - اشاره کرد. هر کدام از آنها جدا از سهمی که در کنار سایر علل و عوامل برعهده دارند به تنهایی نقش مهمی در فروپاشی و اضمحلال رژیم سلطنتی پهلوی دوم ایفا کردهاند. صرفنظر از اهمیت همه علل و عوامل دخیل در این فروپاشی، موضوع دین ستیزی خاندان پهلوی و چالش و مخالفت آنها بامقوله دین اسلام واحکام آن که به موجب قانون اساسی، شاه سوگند خورده بود از آن پاسداری نماید. نقش بسیارتعیین کننده و تسریع کنندهای در زوال سلطنت پهلوی داشته است. تا جایی که شاید بتوان با توجه به مولفههایی مانند گرایش و اعتقاد اکثریت ملت ایران به اسلام و رهبری بلا منازع دینی امام خمینی که از پایگاه و جایگاه مرجعیت دینی به مبارزه با شاه برخاست و رژیم سلطنتی را برانداخت آن را مهمترین عامل سقوط سلطنت پهلویها دانست. این موضوع آنقدر اهمیت دارد که با استناد به فرمایشات امام میتوان چنین ادعا کرد که اگر پهلوی اول که آغازگر سیاست ستیز با دین بود و اوج آن را میتوان در اجرای قانون ننگین کشف حجاب دید. پس از او پهلوی دوم که سیاست پدر را دراین جهت ادامه داد، در این جهت حرکت نمیکردند و به نصایح و نگرانیهای علما و مراجع دینی در رعایت حریم دین و متدینین توجه میکردند آنگونه که امام خمینی بعدها گفت شاید این انقلاب اتفاق نمیافتاد: «آن وقتی که قبل از 15 خرداد که خوب یک اجتماع کوچکی برای مخالفت با آن چیزهایی که آن وقت واقع شده بود تشکیل شد آن وقت چنانچه شاه مخلوع به ما یک روی خوشی نشان می داد، این انقلاب حاصل نمی شد. اگر قبول میکرد ما مسائل خیلی بزرگی آن وقت نداشتیم.»(صحیفه نور /ج15/ص 197) اشاره امام به ماجرای مدرسه فیضیه و حوادث بعد از آن است که ریشه در حوادث چند ماه قبل و رویارویی ایشان با دولت و شاه در نیمه دوم سال 1341 دارد. در16مهرماه این سال، دولت علم لایحه انجمنهای ایالتی و ولایتی را در هیئت دولت تصویب و درصدد اجرای آن بود. به موجب این لایحه واژه اسلام از شرایط رای دهندگان و انتخاب شوندگان حذف و انتخاب شوندگان نیز در مراسم تحلیف به جای سوگند به قرآن میتوانستند به کتاب آسمانی سوگند بخورند . وقتی اسدالله علم به اخطار امام وسایر مراجع و علمای سرتا سر کشور که به دعوت امام به قم آمده و در این باره نگرانی خود را اعلام و لغو فوری آن را خواسته بودند توجهی نکرد امام دامنه اعتراض خود رامتوجه شاه نمود و از او خواست به نخست وزیر دستور دهد این مصوبه را لغو نماید: «مستدعی است امر فرمایید مطالبی را که مخالف دیانت مقدسه ومذهب رسمی مملکت است از برنامههای دولتی حذف نمایند.» حرکتهایی نظیر تجمع علمای شهرستانها برای مشورت در این باره و اتحاد آنها در اعتراض به دولت که در تلگرافهای مکرر خود را نشان داد و صدور بیانیه در جهت آگاه سازی مردم - که پیشنهاد امام بود- از عمق این توطئه و ارسال تگراف همه مراجع قم به دولت واظهار نگرانی مراجع نجف دراین زمینه که تا آن زمان از سوی علمای دین سابقه نداشت کافی بود شاه را متوجه اهمیت موضوع کند. اما شاه این مطلب را مهم ندانست و در تلگرافی که شش روز بعد به امام و سه تن از مراجع قم مخابره کرد این تغییرات را غیر مهم و از مقتضیات زمانه دانست و تصمیم درباره آن را به دولت محول نمود. بیاعتنایی علم به نامه بعدی امام وعلما موجب شد امام در تلگرافی که لحن آن تندتر از قبل بود به شاه بنویسد: « آقای علم گمان کرده با تبدیل کردن قسم به قرآن مجید به کتاب آسمانی ممکن است قرآن کریم را از رسمیت انداخت... انتظار ملت مسلمان آن است که با امر اکید آقای علم را ملزم فرمایید از قانون اسلام و قانون اساسی تبعیت کند و از جسارتی که به ساحت قرآن کریم نموده استغفار نماید.» با بیاعتنایی علم به این هشدار و اخطار، امام در تلگراف تندتری از علم خواست به اطاعت خداوند متعال و قانون اساسی گردن نهد و از عواقب و خیمه تخلف از قرآن و علمای ملت و زعمای مسلمین و تخلف از قانون بترسد و بدون دلیل کشور به خطر نیندازد و :«الا علمای اعلام از ابراز عقیده درباره شما خودداری نخواهند کرد.» درنهایت این اخطار موثر افتاد و دراثر فشار امام و علما، اسدالله علم ناچار شد همانگونه که امام خواسته بود ابتدا این مصوبه را درهیئت وزیران لغو و سپس در 10/9/1341 در گفتگو با رسانهها کان لم یکن بودن آن را رسما اعلام نماید.پس از این پیروزی امام دو حرکت عمده انجام داد: 1. در بیانیهای که خطاب به مردم صادر کرد این پیروزی را نتیجه قیام آنان دانست: «قیام عمومی دینی شما موجب عبرت برای اجانب گردید. لیکن لازم است متذکر شوم که مسلمین باید بیش از پیش هوشیار و بیدار و مراقب اوضاع خود و مصالح اسلام باشند و صفوف خود را فشردهتر کنند که اگر خدای نخواسته دستهای ناپاکی به سوی مقدسات آنها دراز شود قطع کنند.»(بررسی وتحلیل نهضت امام خمینی / ص50) 2. با اعلام پایان یافتن مسئله به روحانیون توصیه کردند که به درس و بحثشان بپردازند: «از این به بعد مشغول تحصیل باشیم که از همه عبادات بزرگتر است .. باز اگر دیدیم شیطانی از خارج - به تعبیر امام دقت کنید - متوجه مملکت ما شد ما همین هستیم و دولت همان و ملت همان.»(پیشین /صص44 و49) شاه به جای عبرت از این قیام محدود علمای دین، و اعتنا به هشدارهای آنها در عمل به قانون اساسی که به آن سوگند خورده بود خود به میدان آمد و در اندیشه جبران آبروی از دست رفته خود با به رفراندم گذاشتن اصول شش گانهای که بعدها به آن انقلاب شاه وملت نام نهاد برآمد. غافل از اینکه این موضوع، وضعیت را بدتر از قبل خواهد کرد وآرامشی را که پس از لغو لایحه انجمنهای ایالتی و ولایتی در کشور پدید آمده بود از بین خواهدبرد. از این ببعد شاه که درک درستی از قدرت و ظرفیت نهاد دین نداشت و به حمایت امریکا دل خوش کرده بود به جای اینکه از ماجرای لغو تصویبنامه لایحه انجمنهای ایالتی و ولایتی عبرت بگیرد با اصول شش گانهای که بعدها آن را انقلاب سفید شاه و ملت نامید به میدان آمد واین اصول را در رفراندم 6 بهمن به نظر خواهی ملت گذاشت بر اشتباهات خود در مقابله با مذهب ومذهبیون افزود. اما دراعلامیهای که چهار روز قبل از رفراندم اجباری شاه صادر کرد آن را در مقابل حکم اسلام وقانون اساسی بی ارزش دانست. اشتباه بزرگ شاه پس از آن صورت گرفت که در صدد توجیه علما و مراجع قم و از جمله امام نسبت به اصولی که خود - در دیدار با مرحوم آیت الله کمالوند خرم آبادی که از سوی امام وعلما ومراجع برای شنیدن توضیحات شاه دراین باره با اوملاقات وپس از این دیدار نتیجه گزارش دیدار خود رابه علما ارائه نمود- گفته بود به دستور امریکا مجبور است آنها را به هر قیمت ممکن اجرا کند در 4 بهمن ماه 41 به قم سفرکرد. امام بی درنگ با صدور اعلامیهای خروج مردم را ازخانه هایشان تحریم نمود. شاه که پس از ورودبه قم گویی به شهری تقریبا خالی از سکنه قدم گذاشته است از این عکس العمل مردم به حدی ناراحت و خشمگین شد که در سخنرانی کوتاهی که در بین تعدادی از مردم که به زور فرمانداری و شهربانی به پای سخنرانی او حاضر شده بودند روحانیت را ارتجاع سیاه و بدتر از ارتجاع سرخ - مارکسیستها - و صد برابر خائنتر از حزب توده و مخالف اصلاحات نامید. بابکارگیری این تعابیر تند از سوی شاه مملکت تکلیف برامام و سایرعلما در مقابله باسیاستهای ضد دینی وی روشنتر از قبل شد. دو روز بعداز رفراندمی که با تحریم کامل علما و مردم در سرتاسر کشور روبرو شد. اما رژیم با آماری دروغین اعلام کرد این اصول با پنج میلیون و ششصد هزار رای در برابر چهار هزار وصد و پنجاه رای مخالف به تصویب مردم رسید. ماه مبارک رمضان فرارسید. امام به علمای سرتاسر کشور پیشنهاد نمود در اعتراض به این سیاست ضد دینی شاه نماز جماعت مساجد و سخنرانی علما و روحانیون دراین ماه مبارک که مساجد و اماکن مذهبی کشور مملو از جمعیت میشد تعطیل اعلام شود تا مردم با این نشانه نسبت به خطری که با اقدامات شاه متوجه دین ودیانت بود آگاه گردند. شاه که در حادثه قم بسیار تحقیر شده بود و در خود احساس شکست میکرد در 23 اسفند ماه در بازدیدی که در پایگاه هوایی وحدتی دزفول داشت، طی سخنانی مجددا با عباراتی بسیار زشت وتوهین آمیز در مورد علمایی که به تحریم رفراندم او رای داده بودند یاد کرد و از سرکوب شدیدشان درآیندهای نزدیک خبر داد: «این عناصر فرومایه با همفکران ارتجاعی خوشان اگر از خواب غفلت بیدار نشوند چنان مثل صاعقه مشت عدالت در هر لباسی که باشند برسر آنها کوفته خواهد شد که شاید به زندگی ننگین و کثافتشان خاتمه داده شود.»(سخنان شاهنشاه /ص 28) امام در مقابله با این سخنان تند هتاکانه و بیادبانه شاه نسبت به ساحت علمای دین در جهت مقابله با شاه برآمد و برای اینکه مردم را از عمق دشمنی شاه با دین وعلما اگاه کند دراقدام بی سابقه ای با صدور اعلامیه ای عید نوروز را در سرتاسر کشور عزای عمومی اعلام نمود.(صحیفه نور /ج1 /ص 61) این عبارات تند و بی سابقه که تا آن زمان کسی جرئت آن رانیافته بود تا درباره روحانیت بکاربرد باز قلب مجروح شاه احساس شکست کرده و سیلی خورده ازعلما را تسلا نداد و به همین دلیل عمال اجیر شدهای که با اتوبوس از تهران به قم اعزام شده بودند قصد داشتند در مجلس روضه و عزایی که همه ساله در منزل امام برپا میشد شرکت وآن را برهم بزنند و ایجاد اغتشاش کنند. امام وقتی رفتار آنها را شاهد شدند توسط مرحوم شیخ صادق خلخالی رحمت الله علیه به اغتشاشگران اخطار دادند که درصورت برهم زدن روضه به حرم خواهند رفت وبا مردم سخن خواهند گفت. با این ترفند آنان از تصمیم خود منصرف شدند و چون در هر صورت ماموریت داشتند در قم کاری بکنند و زهر چشمی از روحانیت بگیرند به مجلس روضهای که همه ساله در مدرسه فیضیه برگزار میشد حمله نمودند. امام در یک سخنرانی افشاگرانه که در همان روز فاجعه حمله به فیضیه و ضرب و شتم طلاب و مردم عزادار وتیراندازی به کسانی که در صدد مقابله با چماقداران رژیم بودند صورت گرفت ویک طلبه هم به شهادت رسید با طرح سوالاتی پرده از چهره ضد دینی شاه برداشتند: «دستگاه شهربانی میگوید که سازمان امنیت، سازمان امنیت میگوید شهربانی، دوتایشان میگویند امر اعلیحضرت. راست میگویند که امر اعلیحضرت است ؟ اعلیحضرت با دیانت اسلام مخالف است؟!.. اگر مخالف است آن همه کسب وکرامت کجاست؟ اگر مخالف نیستند چرا جلوگیری نمیکنند از این وحشیگریها؟»( صحیفه نور /ج1/ص65 به بعد) عکسالعمل شاه در برابر این سخنرانی و ادامه انتقام جوییها و دین ستیزیها این بود که دستور داد طلاب علوم دینی را که تا آن زمان به دلیل اشتغال شبانه روزی و مداوم شان به تحصیل علوم دینی از خدمت سربازی معاف بودند به سربازی ببرند. کاری که برای طلاب بسیار سخت بود چون آنها بیشتر از مردم عادی به فساد رژیم آگاهی داشتند. امام به طلابی که به اجبار به سربازی برده شدند که آیت الله هاشمی رفسنجانی هم یکی از آنان بود پیام داد که : نه تنها نباید تزلزل بخود راه دهند بلکه برعکس باید ازاین فرصت طلایی در جهت روشنگری افسران ودرجه داران ارتش نسبت به ماهیت ضد دینی رژیم استفاده کنند وتعلیمات نظامی را با جدیت فرا بگیرند. آیت الله هاشمی رفسنجانی در این باره گفته است: «سرباز گیری از قم به مفهوم عدم رسمیت حوزه قم از طرف حکومت بود. بیست روز بعداز حادثه فیضیه روز 21 فروردین ما با این وضعیت روبه رو شدیم .گویا اولین فردی که به این منظوربازداشت شد خود من بودم.»(دوران مبارزه /ج1/صص145 و146) در این ایام امام که با هوشیاری و تیزبینی خاصی تحولات ضد دینی رژیم را رصد میکرد تسهیلاتی را که رژیم برای مسافرت دو هزار نفر از فرقه ضاله و استعمار ساخته بهاییت به لندن ایجاد کرده و در همان ایام تضییقاتی را در مورد سفر حجاج خانه خدا بوجود آورده بود بهانه ساخت و با صدور اعلامیهای از سیاست نزدیکی رژیم به اسراییل که آن را دشمن اسلام و غاصب سرزمینهای مسلمانان میدانست شدیدا انتقاد نمود. پس از سخنرانی افشاگرانه امام درساعت 30/8 صبح روز 4 آبان سال 43 درباره تصویب قانون کاپیتولاسیون در دو مجلس سنا و شورا که رای به آن را توسط دولت و مجلسین رأیی ننگین و مخالف اسلام و قرآن دانستند رژیم در حرکتی شتاب زده که ارتشبد حسین فردوست که پس از علم نزدیکترین افراد به شاه بود آن را دستورمستقیم امریکا می داند(خاطرات فردوست /ج1/ص516) امام را در13 آبان ماه به ترکیه تبعید نمود. با تبعید امام به خارج کشورسیاست دین ستیزی شاه ادامه یافت. اینک به اهم محورهای سیاست دین ستیزی شاه اشاره کوتاهی می شود. 1. مخالفت با تاسیس مشروب فروشی و عشرتکده در قم پس از رحلت مرحوم آیت الله بروجردی در دهم فروردین سال 1340 که سد محکمی بود که با تمام توان در برابر سیاستهای دین ستیزی شاه ایستادگی و او را وادار به عقب نشینی می کرد، در قم شایع شد که رژیم قصد دارد از فرصت به دست آمده از فقدان وی استفاده کند. در قم که بزرگترین پایگاه قدرتمند تشیع در جهان اسلام بود مشروب فروشی و عشرتکده وسینما دایرنماید. با انتشار این خبر بعضی از طلاب با تهیه طوماری که آن را به خدمت امام فرستادند نسبت به این کار شدیدا هشدار دادند. امام با دریافت طومار طلاب، فورا رییس شهربانی قم را احضار و ضمن نشان دادن طومار به او، در مورد این کار شدیدا اخطار نمود. 2. تحقیر روحانیون اگرچه محمدرضا سیاست پدر را درباره خلع لباس روحانیون دنبال نکرد اما در مواقعی به تحقیر آنان میپرداخت. گاه آنان را مخالف تمدن می نامید و میگفت با پیشرفتهای بشری مخالفند ومعتقد به مسافرت با الاغ هستند! امام در یک سخنرانی در پاسخ به او اعلام کرد: «یکی از تبلیغاتی که بعد از زمان همین محمدرضا از آن اوایل که وقتی دید درقم یک شورشی شد یک جنبشی شد این در صحبتهایش کرد که این آخوندها با همه مظاهر تمدن بدند. اینها میگویند ما الاغ سواری میخواهیم. در یکی از نطقهایش بود که من دردنبال او این صحبت را کردم که تو این حرف را که میزنی همین وقتی است که بعضی مراجع ما با طیاره رفتند به مشهد چطور تو میگویی ما الاغ سواری می خواهیم؟»(صحیفه نور/ج9/صص 158 و159) شاه در یک سخنرانی در کرمان در نهایت هتاکی با کنایه به روحانیون گفت: بعضیها کرمهای نجسی هستند که باید از آنها دوری کرد. امام در یک سخنرانی در پاسخ شاه گفتند: خد اکند منظورت از کسانی که بعنوان حیوان نجس از آنها یاد کردی روحانیون نباشد اگر مقصدت ما باشیم تکلیف ما در برابر تو سختتر میشود. 3. علاوه بر شاه مردان دربار او هم با تاسی به وی شدیدا با حضور روحانیون در عرصههای اجتماعی مخالفت میکردند. اردشیر زاهدی در کتاب خاطرات خود به نام بیست وپنج سال درکنار پادشاه (ص302) دراین باره گفته است: «یادم است در اوائل حکومت آموزگار، داریوش همایون - وزیراطلاعات- اعلام خطرکرد وگفت چه خبر است که این همه مسجد در ایران ساخته می شود و این همه مسجد مثل قارچ از زمین سبز می شود؟ او همچنین اعلام خطر کرد که دانشجویان دختر با چادر و حجاب اسلامی در دانشگاهها حاضر میشوند و نیروهای مذهبی دارند قدرت می گیرند.» طوفانیان از ژنرالهای شاه نیز ضمن اعتراض به اینکه شاه برای بستن دهان آیت الله شریعتمداری دستور داده بود 65 میلیون تومان به او بدهند.میگوید: « به اعلیحضرت گفتم من رفتم پاکستان... من باضیاءالحق دوست بودم ضیاءالحق را من دیدم خیلی اسلام زده شده... نمیتوانستم به خود شاه بگویم برای این مثل میزدم به ضیا ءالحق گفتم ضیاء، یک دانه آخوند برای یک مملکت زیاد است. اعلیحضرت به این آخوندها اعتماد نکنید. خوب کرد دیگر!!» (خاطرات طوفانیان/صص85 و86) دیگر از مردان دربار شاه تیمورتاش بود که میگفت: «من به هفتاد دلیل ثابت می کنم که خدایی نیست و قیامت دروغ است. روزی تیمورتاش وارد منزل خود شد و دید زنش قرآن میخواند با کمال غضب به او گفت: تو هنوز این کتاب کهنه را میخوانی و به آن عقیده داری؟ بعد بلافاصله شیشه الکل را روی قرآن ریخت و آتش زد. موقع دیگر یکی از هموطنان او به منزلش آمد و از او خواهش کرد که گذرنامه کربلا برایش بدهد. با کمال غضب به اوگفت: احمق خر گذرنامه میخواهی که بروی سنگ و نقره وگل ببوسی؟ من هرگز اینکار را نمیکنم. گذرنامه برای لندن و پاریس و برلن وامریکا بخواه تا بدهم. او میگفت من به گور پدر خودم ...یدم که مرا عبدالحسین نام کرده است حسین کیست که من غلام و عبد او باشم؟» (خاطرات بهلول صص 10 و11) علم وزیر دربار در خاطرات خود (ص306) روز شنبه 9/9/1348 مینویسد: «اردشیر زاهدی وزیر خارجه برای فردا شب دعوتی به شام از شاهنشاه و پادشاه سابق آلبانی کرده بود. عرض کردم مصادف با شب وفات! حضرت علی است شگون ندارد با این همه سرباز و درجه دار متعصب نادان کار خطرناکی است. فرمودند درست میگویی بگو شب را تغییر دهد به اردشیر گفتم ناراحت شد.» همین علم در خاطرات روز شنبه 20 /10/1348 ( ص 353) خود مینویسد: «سر شام بودم علیا حضرت ملکه پهلوی پیشنهاد کردند چون نوروز مصادف با چهارده محرم (به قول عوام چهارم امام) است خوب است سلام عید نباشد. بحث مضحکی بود ولی داشت جدی می شد و سر می گرفت. من که اغلب کمتر حرف میزنم با لحن خیلی جدی عرض کردم این فرمایشات چیست؟ اگر نوروزمصادف با عاشورا هم باشد باید سلام منعقد میشد این سنت ملی را که با مسائل مذهبی نمیشود پوشاند.شاهنشاه از عرض من خوششان آمد و مطلب تمام شد. سرتیپ خسروداد فرمانده تییپ هوابرد شیراز نیز از دیگر مردان دین ستیز شاه است. سرهنگ محمد مهدی کتیبه در کتاب خاطرات خود(ص69) درباره او مینویسد: «در محرم سال 1349همه افسران تیپ را درآمفی تئاتر جمع و سخنرانی کرد. ایشان می گفت: این حرکاتی که در جامعه انجام میدهند و برای امام حسین روضه خوانی و گریه میکنند اینها خرافی و برای افراد بیسواد است. اگر هم دولت شاهنشاه آریامهر یا مسولین مملکتی جلوی این کار را نمیگیرند برای حفظ ظاهر است چون مردم احمق و بیشعور و متعصب و مذهبیاند. به اینها اجازه انجام این مراسم را در جامعه میدهند ولی شما که تحصیلکرده و درس خوانده و دانشگاه دیدهاید چرا این حرکات املی عقب افتاده و ارتجاعی را انجام می دهید؟ امام حسین 1400 سال پیش مرده و رفته است حالا دیگر چه دلیلی دارد که هر سال شما سینه زنی میکنید؟» سرهنگ کتیبه در ادامه (ص 43) با اشاره به سختگیریهای فرماندهان بر دانشجویان دانشکده افسری ارتش میگوید: «این فشارها باعث شد از دانشجویان روزهدار سال اول که برای سحری بیدار میشدند حدود 60 درصد روزه گرفتند که در سال دوم این تعداد به 40 درصد و در سال سوم به 20 درصد رسید.» هر از چند گاهی رادیوتلویزیون ملی ایران، با پخش کاریکاتورهایی مضحک، شان و منزلت روحانیون رابه سخره می گرفت ویا نمایشنامههایی درجهت ضدیت بامذهب ومذهبیون پخش میکرد. 4. شاه اگرچه با سالوسی تمام خود را تنها شاه شیعه مینامید به سفر حج میرفت و قرآن چاپ میکرد ولی اساسا اعتقادی به دین و مذهب نداشت. مادر فرح آخرین همسر شاه در کتاب دخترم فرح از ماجرای شگفتی که خود شاهد آن بوده چنین یاد میکند: «روز عاشورایی بود و محمدرضا از مراسم عزاداری که در مسجدشاه برگزار میشد به کاخ برگشت. شاه در حالی که بسیار خسته و عصبانی به نظر میرسید پس از آنکه دستور داد برای او شراب بیاورند گفت: «هزار و چند سال قبل دو عرب با هم اختلاف داشتهاند و یکی از آنها دیگری را کشته است آن وقت من بعنوان شاه این مملکت باید دو ساعت بروم و دو زانو درمجلس روضه او بنشینم.» مادرفرح درادامه می گوید: «محمد رضا دراین اواخر، دیگر کارش به اینجا رسیده بود که چنین حرفهایی میزد و هیچ چیز را قبول نداشت.» 5. برگزاری جشنهای دوهزار و پانصدساله از اقدامات ننگین شاه در ادامه سیاست دین ستیزی او برگزاری جشنهای دوهزار و پانصدساله در سال 1350 درشیراز بود. به دستور او برای مهمانها شراب مخصوص از فرانسه آوردند و بزم شراب برپا کردند. دریکی از برنامههای شرم آوری که در این ایام در شیراز برگزار شد در روز روشن در جلوی چشم صدها رهگذر در یکی از خیابانهای شهر دارالمومنین شیراز، تئاتری خیابانی برگزار شد که در یکی از صحنههای آن بازیگر مرد در حالی که برهنه میشد زن بازیگر را برهنه نمود ودر جلوی دیدگان متعجب مردم به او تجاوز نمود. سرآنتونی پارسونز سفیر انگلیس درایران در کتاب خود خاطرات دو سفیر غرور وسقوط (ص 337 و338) دراین باره می نویسد: «جشن هنر شیراز در سال 1977 میلادی از نظر کثرت صحنههای اهانت آمیز به ارزشهای اخلاقی ایرانیان از جشنهای پیشین فراتر رفته بود. به طور مثال یک شاهد عینی صحنههایی از نمایشی را که موضوع آن آثار شوم اشغال بیگانه بود برای من تعریف کرد. گروه تئاتری که این نمایش را ترتیب داده بودند یک باب مغازه را در یکی از خیابانهای پر رفت و آمد شیراز اجاره کرده و ظاهرا میخواستند برنامه خود را بطور کاملا طبیعی در کنار خیابان اجرا کنند. صحنه نمایش نیمی در داخل مغازه و نیمی در پیاده رو مقابل بود. یکی از صحنهها که در پیاده رو اجرا میشد تجاوز به عنف بود که بطور کامل (نه بطور نمایشی و وانمود سازی) به وسیله یک مرد کاملا عریان - یا بدون شلوار درست بخاطرندارم - با یک زن که پیراهنش به وسیله مرد متجاوز چاک داده می شد در مقابل چشم همه صورت می گرفت... واکنش مردم شیراز که ضمن گردش در خیابان یا خرید از مغازه ها با چنین صحنه مسخره و تنفر انگیزی روبرو میشدند معلوم است ولی موضوع به شیراز محدود نشد و در توفان اعتراضی که علیه این نمایش برخاست به مطبوعات وتلویزیون هم رسید. من بخاطر دارم که این موضوع را با شاه درمیان گذاشتم و به او گفتم اگر چنین نمایشی بطور مثال در شهر وینچستر انگلستان اجرا میشد کارگردان و هنرپیشگان آن جان سالم به در نمیبردند.شاه مدتی خندید وچیزی نگفت. 6. تغییر مبدا تاریخ ایران از هجرت پیامبر اکرم(ص) به تاریخ باستان. اقدام دیگر دین ستیزانه پهلوی دوم است که خشم امام و متدینین رابرانگیخت. تغییرمبدا تاریخ ایران و تقویم در 24 اسفندماه 1354 که در اجلاس مشترک سنا و مجلس شورای ملی به تصویب رسید اعتراض بسیاری از علما درایران از جمله مرحوم آیت الله گلپایگانی رابرانگیخت. امام در پیامی به مناسبت عید فطر به مخالفت جدی با این مصوبه پرداختند: «کارشناسانی که میخواهند مخازن ما را به غارت ببرند برای تضعیف اسلام و محو اسم آن نغمه شوم تغییر مبدا تاریخ را ساز کردند. ... بر عموم ملت است که با استعمال این تاریخ جنایتکار مخالفت کنند و چون این تغییر هتک اسلام و مقدمهی محو اسم آن است خدای نخواسته. استعمال آن بر عموم مردم حرام و پشتیبانی از ستمکار و ظالم ومخالفت با اسلام عدالتخواه است.» (صحیفه نور/ج1/ص272) 7. مجتهد تراشی محمدعلی وحیدی معروف به علامه وحیدی روحانی نمایی بود که سپهبد خون ریز رضاشاه به نام امیر احمدی اورا مجتهد نامید و بر همین اساس تولیت مدرسه سپهسالار به اوسپرده شد. وحیدی درجوانی جزو منشیان آیت الله شهرستانی بود. جعل نامهای توسط او با مهر آیت الله در حمایت از شخص بدکارهای موجب شد آیت الله شهرستانی علاوه براینکه مهر خود را بشکند او را هم از خود براند. وحیدی با کنار گذاشتن لباس روحانیت در دوره بیستم مجلس شورای ملی به مجلس راه یافت و در یکی از نطقهایش درمجلس گفت: «به نام خدا و به نام شاهنشاه هنگامی که او درنطق خود گفت شاه سایه خدا در زمین است سردار فاخر حکمت خطاب به اوگفت: اینجا خانه ملت است وکسی حق ندارد سخنان کفرآمیزی بر زبان آورد و او را وادار به ترک تریبون کرد.» (ساواک وروحانیت ص44) 8. تعطیلی بعضی از حوزههای دینی مدرسه علمیه مروی را در تهران که ازآن هزاران عالم روحانی بیرون آمده بود جایگاه تعدادی از ارامنه کردند. مدرسه سپهسالار را هم به تعدادی جوان... واگذار کردند. در قم در مدرسه دارالشفا به جای تدریس گداها سکونت داشتند و مدرسه به قهوهخانهای تبدیل شد که متکدیان درآن جمع میشدند و چای مینوشیدند. (خاطرات حجت الاسلام والمسلمین پورهادی/ص166) 9. تقویت ادیان منسوخ و فرقههای استعمار ساخته از دیگر برنامههای شاه درجهت دین ستیزی او بود. ویلیام سولیوان - سفیر امریکا در دربار شاه در کتاب خاطرات خود گفته است: «ایران یک کشور اسلامی بود... با وجود این چون نزدیک به هشتاد هزار یهودی در ایران زندگی میکردند و جامعه یهودیان ایران در کلیه رشتههای تجارت و اقتصاد ایران رسوخ کرده بودند.. هم در این راستا بود که شاه به شهبانو اجازه داد کنگره پیروان زردشت را در تهران برگزارکند و با شراب شامپانی از مهمانان خود درماه رمضان در کاخ سلطنتی پذیرایی کند. سر آنتونی پارسونر سفیر دولت انگلیس در ایران میگوید همکاران دیپلمات عرب من شرکت در پذیرایی پایانی کنگره زردشتیان را تحریم کردند. شاید به نظر شاه وشهبانو اینگونه اقدامات به عنوان روشهای سریع درمانی برای جداکردن مردم ایران از روشهای اسلامی بود.( فخر روحانی، اهرمها، سقوط و پیروزی انقلاب اسلامی/ج1/ص108) 10. تاسیس دانشگاه اسلامی شاه با هدف تحت کنترل در آوردن مدارس علمیه سراسر کشور میخواست به تاسیس دانشگاه دولتی اسلامی بپردازد. تاسیس این دانشگاه به رژیم فرصت میداد تربیت طلاب و فعالیتها و تبلیغ دینی را تحت مراقبت و سیطره خود قرار دهد. فارغ التحصیلان این دانشگاه نیز طبق نظر دولت به جاهای مختلف اعزام میشدند. شاه قصد داشت به تدریج این دانشگاه را جایگزین مدارس علوم دینی سراسر کشور کند. لیکن رژیم در اجرای این سیاست با ناکامی مواجه گردید و این برنامه در نطفه خفه شد. چرا که امام خمینی در واکنش به این سیاست مکررا به صحبت پرداخت و اعلامیهای هم صادرکرد. 11. درج مقالات ضد دینی در نشریات، آقای عزت مطهری (شاهی) درکتاب خاطرات خود (417) می گوید : « مجله جوانان حزب رستاخیز را در بند -زندان - توزیع کرده بودند در مقالهای به قلم یک استاد دانشگاه با عنوان تمدن پویا و تمدن ایستا ضمن رد وجود خدا نوشته بود: اینها زاییده ذهن بشر است و بهشت و جهنمی وجود ندارد و بشر برای فرار از ترس مرگ بهشت وجهنم را برای خود ساخته است. امام تهدید کرده بود اگر شاه به تاسیس این دانشگاه بپردازد و به تربیت افرادی در آن جا اقدام نماید، به تفسیق آن خواهند پرداخت و مردم را از مراجعه به این افراد نهی خواهد کرد و آخوندهای درباری جایگاهی در بین مردم نخواهند داشت. در پی این واکنش بود که رژیم از اجرای این سیاست منصرف شد و تاسیس دانشگاه اسلامی صرفا در مرحلهی حرف باقی ماند. 12. توقیف روزنامه مذهبی دنیای اسلام. در یکی از گزارشهای محرمانه شهربانی در سال1327 آمده است عدهای ازعلمای مخالف دولت در بازار مشغول فعالیت شده و راجع به توقیف روزنامه دنیای اسلام قطعنامهای صادر مینمایند مبنی بر اینکه چون روزنامه دنیای اسلام تبلیغ امور دین و مذهب مینماید بنابراین دولت بنا به اصل مخالفت با مذهب به این عمل مبادرت ورزیده است. این عمل تولید نگرانی فوق العاده در بازار و طرفداران مذهب نموده است.(گزارشهای محرمانه شهربانی 1327-1328/مجید تفرشی /ج2/ص319) 13. اجرای نمایشنامههای ضد دینی. اسدالله علم در خاطرات خود ( ص 161) در تاریخ 7/1/1348 از اعتراض مرحوم آقای فلسفی نسبت به نمایشنامه شهر قصه چنین می گوید: «دیشب فلسفی به نمایشنامه شهر قصه که درآن به آخوندها حمله منطقی فراوان شده و بسیار عالی است و در تلویریون نمایش داده شده حمله کرد وخیلی مهمل گفت و سفسطه کرد. » ساواک نیز درگزارشی از سخنان سید عبدالرضا حجازی -روحانی درباری - در مجلس ترحیم کاظم جفرودی سناتورسابق که در خانقاه صفی علیشاه با حضور عدهای از وزرا و روسای مجلسین وحدود 400 نفر از طبقات مختلف در تاریخ 19/9/1351تشکیل گردیده بود ضمن وعظ اظهارداشته در تالار 25 شهریور نمایشنامهای تحت عنوان محراب به نمایش گذاشته شده و در نمایشنامه مزبور بنا کنندگان مساجد وتکایا را قماربازان معرفی نموده اند در حالی که مساجد ایران بوسیله پادشاهان ساخته شده است چرا وزارت فرهنگ با صرف مبالغ هنگفتی اجازه میدهد این قبیل نمایشنامهها به روی صحنه بیاید تا بین روحانیون و دولت شکاف ایجادگردد (ساواک وروحانیت/صص67 و68) 14. مخالفت شاه با تعطیل روز تولد رسول اکرم. اسدالله علم در بیان خاطرات روزشنبه 6/2/1351 (صص240 و241) خود می نویسد: »صبح شرفیاب شدم. شاهنشاه سر حال نبودند. تقریبا هر چه را عرض کردم رد کردند. یکی این بود که آیت الله خوانساری تقاضا دارد مولود حضرت رسول تعطیل شود رد کردند.» علم درادامه می نویسد: «جای تعجب شد! » 15. لاش برای تصویب قانون زنا در مجلس مرحوم آقای فلسفی در کتاب خاطرات خود(ص405) دراین باره می نویسد: «به یاد دارم در مجلس سنا در صدد بر آمدند طرحی به تصویب برسانند که گفتند عبارت ولدالزنا را برداریم و بگوییم فرزندان مردم دو قسم هستند یک قسم فرزند قانونی و یک قسم فرزند طبیعی... از این هم فراتر رفتند و در کنار این طرح موضوع دیگری را هم افزودند که آن اجازه زنا به زن توسط شوهر بود این کار را هم اعیان قوم در مجلس سنا کردند. این طور مطرح کردند که وقتی زن شوهر میکند مرد مکلف است به زن منزل مسکونی بدهد و بعد گفتند زن شوهردار حق دارد با مال خود یک خانه ملکی مستقل در جای دیگرخریداری کند و آن خانه را خالی نگهدارد و کلیدش دراختیار خود آن زن باشد که هر وقت خواست به آنجا برود. معنی آن مصوبه آن بود که هر وقت زن شوهردار اراده زنا کرد آزاد باشد. 16- قانونی کردن سقط جنین. اشرف خواهر فاسد شاه در کتاب خاطرات خود (ص206) گفته است: «تا زمان انقلاب حداقل از دیدگاه قانون ما تقریبا به برابری کامل بین مرد وزن رسیده بودیم. ما حتی موفق شده بودیم سقط جنین را البته به گونهای غیر مستقیم امکان پذیر کنیم زیرا مذهب راه دیگری در برابر ما باز نگذاشته بود.» مواردی که ذکر شد شاید یک از هزار هم نباشد. اما پاسخ این سیاست دین ستیزی از سوی مردم چه بود؟ آنان برخاستند و به ندای امام لبیکی سرخ گفتند و با ایمان به خدا و وحدت کلمه، تحت رهبری پیامبر گونه امام خمینی قیام کردند. مردم خمینی خواه، امام تبعید شده خود را با عزت به کشور باز گرداندند و رژیم ضد دینی پهلوی را که از پشتیبانی همه ابرقدرتها برخوردار بود با دستهای خالی و با نثار خون عزیزان خود به زبالهدانی تاریخ فرستادند و با پدید آوردن انقلاب اسلامی فصلی نو به نام دین درتاریخ جهان معاصر رقم زدند. منبع: سایت خبرآنلاین

برخی زمینه‌های سقوطِ سلسله قاجار

محمدحسن پورقنبر دلایل اضمحلالِ حکومت قاجار را میتوان از ابعاد مختلف، واکاوی نمود. یکی از جوانبی که میشود به این مسئله نگاه کرد، از بُعد اجتماعی و با تکیه بر ناامنی و اختلالاتِ موجود در جامعه ایران در آن برهه زمانی است. در این مقاله، سعی شده با آوردنِ نمونههایی از ناهنجاری و عدم امنیتِ اجتماعی در ایران، طی دهههايِ پایانی حکومت قاجارها، این موضوع تشریح گردد. سطح زندگی مردم ایران که با تداوم حکومت قاجار، به دلایلِ داخلی و خارجی، سیر نزولی می‌پیمود1، در دهۀ منتهی به انقلاب مشروطه (1324-1314 هجری) که مصادف با سلطنت پادشاه ضعیف‌النّفسی همچون مظفرالدین شاه بود، با افزایش اختلالات اجتماعی مانند راهزنی، رشوه‌خواری و فقر اقتصادی مردم به وخامت گرایید2. در واقع، ضعفِ اراده و عدم اقتدارِ پنجمین شاه قاجار، به تشدید این بحران دامن زد، و عواملِ حکومتی، نقش مهمی در ایجادِ این شرایط اسفناک ایفا نمودند. برای درک بهترِ بیعدالتی و ظلمِ عمّال حکومتی در حقِّ مردم بیدفاع، و اوضاع هولناکی که مردم ایران طيِ سلطنت مظفرالدین شاه مجبور به تحمّل آن بودند، نقلِ روایاتِ ذیل، بسنده به‌نظر میرسد. اوّلین روایتِ تکاندهنده، مربوط به اَعمال یکی از پسران پادشاه وقتِ قاجار بود: «سالارالدوله از پسران شاه و حاکم بروجرد و عربستان (خوزستان کنونی) به مردم و خانواده‌ها ظلم و به زنانشان تجاوز میکند3». مردم تحتِ ستم برخی نواحی که به‌خاطر رخنه کردنِ فساد در ساختار حکومتی، مرجع قانونی برای دادخواستِ ظلم و ستم برایشان وجود نداشت، تنها راه چاره را پناهنده شدن به اماکن مقدس مذهبی میدیدند: «یکی از برادران شاه که حاکم کاشان است چنان به مردم ستم کرده که به قم رفته در حرم بست نشستند4». میزان بی‌عدالتی به حدّی رسید که مردم برخی نواحی مرزی، حتی فرار به خارج از قلمرو حکومت را به ماندن در زادگاه و کشورشان ترجیح دادند، چنانکه این موضوع برای بسیاری از اهالی قوچان که از جور حکّام محلی، به آخال در مرز روسیه گریختند5، صِدق می‌کند. البته بعضا حکومت در برابر این عمّال ظالم خود، عکس‌العملهایی نشان میداد، اما به هیچ‌وجه کافی به‌نظر نمیرسید. برای نمونه، وقتیکه شاه از سوء رفتار یکی از پسرانش (حاکم همدان و مناطق مرکزی کنونی)، مبنی بر ظلم به مردم، گرفتن پولشان، هتک ناموس زنانشان و جمع کردن صدهزار تومان در مدتی کوتاه، مطلع گردید، تنها اقدامی که انجام داد برکناری او از منصبش بود6، بدون آنکه هیچگونه مجازاتی برایش درنظر گرفته شود. در آن سو، مردم هم در مقابل اینهمه بیقانونی و ناهنجاری بیکار ننشسته، و در برخی مناطق، عکس‌العملهای شدیدی به وقوع پیوست. ماجرا ازین قرار بود که، مردم مشهد بر اثر ظلم حاکم این شهر که از شاهزادگان قاجاری بود، شورش کرده و وضعیت برای شاهزاده قاجاری به اندازهای وخیم گردید که مجبور به فرار شد. شاه در ابتدا، درصدد سرکوب شورشیان برآمد، اما آن را غیرممکن یافته و مجبور به برکناريِ حاکم گردید، اما مردم آرام نگرفته و از شدتِ خشم، قبرِ پدر حاکم وقتِ مشهد را آتش زدند، در حالی که بزرگترین شهر شرقِ ایران دچار ناآرامی و تلاطم بود، روسها به دولت ایران پیغام دادند که یا شورش را بخواباند و یا اجازه دهد تا دولت روسیه، ظاهرا به‌منظور حفاظت از اتباع خود در مشهد، وارد عمل شود7. شاه نه تنها اقتدار لازم را برای کاستن از میزانِ ظلم و تعدّی کارگزارانش نسبت به مردم ایران، نداشت، بلکه خودِ مظفرالدین شاه نقش مهمتری در تشدید اوضاع نابسامان کشور ایفا می‌کرد. برای نمونه، وقتی در سال1322ق بهای غلّه بسیار گران شده، و مردم در شرایط بسیار سختی قرار گرفتند، چنانکه علاوه بر قحطی، وبا نیز شایع گردیده بود و به خاطر این مصایب، فقط در تهران، بیست هزار تن جان سپردند، مظفرالدین شاه، مصرّا در فکرِ سفر دوم خود به اروپا بود، میزان سماجتِ او به اندازهای بود که حتی اظهار نمود: «هر کس ممانعت از این سفر من کند، دشمن من است و نزد من مغضوب خواهد شد. حکماً باید از روسها قرض کرده، مرا به سفر فرنگ روانه کنید8». علاوه بر شاه، اطرافیانِ او در رأس ساختار سیاسی نیز افرادِ عمدتا فاسد بوده و فقط به منافع شخصی خود فکر میکردند، یکی از آنان، صدراعظمِ وقت علی‌اصغر خان امینالسلطان بود. وقتی به او در مورد بحران مالی کشور، گسترشِ بیش از اندازه ظلم در جامعه هشدار داده شد، در پاسخ، عنوان نمود که خودش به اندازهای گرفتار حفظ موقعیتش است که فرصتِ رسیدگی به آن معضلات را ندارد9. با این اوصاف، اگر یکی از علل مهمِّ وقوع انقلاب مشروطه در 1285ش، که منجر به تبدیل سلطنت مطلقه قاجار به سلطنت مشروطه گردید همین اوضاع بحرانيِ اجتماعی بود. اما این انقلاب و تغییر نوعِ نظام سیاسی هم، نه تنها از آلام مردم ایران نکاست، بلکه حتی بر بارِ مشکلات آنان افزود. جدای از عوامل خارجی و شورشهای قومی، باید از بیثباتی سیاسيِ ناشی از تغییرِ مکرّرِ کابینهها (24کابینه طی 1288-1299) هم نام برد که در این زمینه، نقش موثری داشت10. چنانکه اختلالات و آشفتگی اجتماعی، یکی از پیامدهای مهم و مستقیم آن بود، و این بر زندگی مردم، تاثیر مخرّبی داشت: در این پانزده سالۀ انقلاب (1299-1285ش)، هرچندی یکبار، حکومتی روی کار میآمد و به سلیقه و حساب خود، اساسی برای کار پیافکنی میکرد ولی هنوز دیوار تاسیسات خود را بلند نکرده، پيِ کار خود میرفت و دولت جدیدی جای آنرا میگرفت، و تاسیسات نیمهکارۀ قبل از خود را خراب و اساس تازهای پهن میکرد که آنهم در نوبت خود گرفتار بیمهری دولت بعدتر میشد. بر اثر این وضع، مردم را حقّاً بازیچه دانسته، از سلطنت گرفته، تا کدخدای کوچکترین ده، از بین رفته و در مقابل، اشخاص متنفّذِ غیرمسئول که هر یک در قلمرو نفوذ مضر خود، فعال مایشاء بودند، بر اعراض و نوامیس حکمفرمائی می‌کردند،... نتیجۀ آن، پنهان داشتنِ سرمایه، بیکاری و تنگدستی مردمان زحمتکش است، که در تمام شئون اجتماعی هویدا بود...11. با شروع جنگ اول جهانی، که همراه با ورودِ نیروهای متفقین در کشورمان بود، بحران اجتماعی دو چندان گردید. ایران نه تنها به صحنه درگیری نیروهای متحدین (آلمان و ترکیه) با متفقین (روسیه و انگلیس) تبدیل گردید، بلکه در فقدان یک اقتدار سیاسی متمرکز، ایلات بزرگ کشور نیز هرکدام، به یکی از دو طرف جنگ پیوسته و از سوی آنان، مسلّح شدند، به طوری که بلوچ و قشقائی به طرفداری از متحدین، و در آنسو هم ایلات بختیاری، اعراب و اتحادیه خمسه به حمایت از متفقین وارد صحنه شدند12، این در حالی اتفاق افتاد که با شروع جنگ، ایران اعلام بیطرفی نمود، اما از آنجایی که حکومت وقت ایران، هیچ نفوذ و احترامی در عرصه بین‌المللی نداشت، دول مذکور، بدون توجه به این اعلام بیطرفی، نیروهای خود را وارد کشور کردند. در این میان، نیروی نظامی معدود کشور چه بسا بر آشفتگی اجتماعيِ موجود، دامن میزدند چنانکه یکی از افسران نظامی انگلیسی، که خود به‌عنوان نیروهای متجاوز، عامل ناامنی و مخلِّ آسایش مردم ایران بودند، در مورد معدود نظامیان حکومت قاجار، اینطور آورده است: «دستجات سربازان دولت ایران نه فقط بیثمر بودند بلکه در واقع یک خطر جدی برای جاده‌هایی که محافظت میکردند، به شمار میآمدند، زیرا که آنها تحت رؤسای غارتگرشان، دزدیهایی بندو بست کرده و باج سبیل میگرفتند13». پیامد حضور نیروهای بیگانه درایران، فقط ناامنی اجتماعی نبود، بلکه حضورشان با تشدیدِ کمبود مواد غذایی و قحطی همراه بود، زیرا این سربازان، آذوقه موجود را مورد استفاده قرار داده و در توزیع آن نیز اخلال ایجاد می‌کردند14. قحطی سخت و مهیبی اکثر نقاط ایران را فرا گرفت، تا آنجا که حتی عده‌ای، ریشه درختان را خورده، و حتی به مراتب تکاندهندهتر از آن، آدمخواری نیز روایت شده است. آنفلوانزا که اروپا را فرا گرفته بود، در ایران هم شایع گردید و هزاران نفر را به کام مرگ فرستاد، رقم مرگومیر ناشی از بیماری و گرسنگی، بسیار بالا بود15. حتی در پایتخت کشور، تهران، هم تلفات فراوان بود: «بقدری این امراض زیاد بود که خیلی اتفاق میافتاد تمام اهلِ یک خانه از بزرگ و کوچک باین مرض مبتلا میشدند. عدّۀ اموات تهران ناشی از این امراض، اگرچه احصائیه‌ای که ثبت و ضبط شود وجود نداشت، ولی مسلّماً به روزی صد الی دویست نفر میرسید و این وضع از اواسط زمستان تا اواخر بهار و سرخرمن دوام داشت16». در همان مقطع زمانی، غرب و شمالغرب ایران به دلیل قحطی، نقل و انتقالات نیروها، خروج نیروهای روس و بینظمی به وجود آمده در این نیروها، به ویرانی کشیده شد البته، گفته شده که مردم بیچاره آن نواحی، به جنایتِ راهزنان نیز خو گرفته بودند17. درجنوب ایران، وضعیت بهتر از این نبود، پایان جنگ، تأثیر چندانی بر رفع کمبودهای موجود، بیقانونی در روستاها و فساد گستردۀ مقامات حکومتی نداشت. ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1. برای آگاهی بیشتر در این مورد، و پی بردن به عللِ آن. نک: جان فارن، مقاومت شکننده، ترجمه: احمد تدین، تهران: موسسه رسا، 1377ش، صص195-223. 2. نمونههای متعددی از این معضلات اجتماعی را میتوان در کتابهای: هانری رنه دآلمانی، سفرنامه از خراسان تا بختیاری، مترجم: علیمحمد فرهوشی، تهران: ابنسینا، 1335ش؛ یحیی دولتآبادی، حیات یحیی، ج3و4، تهران: فردوسی، 1371ش؛ عبدالله مستوفی، شرح زندگانی من، ج2و3، تهران: زوار، 1341ش؛ مهدیقلی هدایت، خاطرات و خطرات، تهران: زوّار، 1344ش. 3. محمدعلی کاتوزیان، دولت و جامعه در ایران (انقراض قاجار و استقرار پهلوی)،مترجم: حسن افشار، تهران: نشر مرکز، 1380ش، ص49. «به نقل از کتاب: یادداشتهای ملک‌المورخین و مرآت‌الوقایع مظفری». 4. همانجا. 5. همان، ص51 . 6. همان، ص50 . 7. همان، صص49-50 . 8. محمدعلی محلاتی، خاطرات حاج سیاح، به کوشش: حمید سیاح، تهران: ابن سینا، 1346ش، ص543 . 9. همان، ص49 . 10. برای آگاهی کامل از عللِ این بیثباتيِ سیاسی. نک: محمدعلی اکبری، «ظهور موقعیت بحرانی در مشروطه ایران»، مجله تاریخ، تهران: دانشگاه تهران، سال دوم، شماره 2، صص49-62. 11. عبدالله مستوفی، همان، ج3، ص 169 . 12. نک. نیکی کدی، ایران در دوران قاجار و برآمدن رضاخان، ترجمه: مهدی حقیقتخواه، تهران: ققنوس، 1381ش، صص114-115. 13. پرسی سایکس،تاریخ ایران، ترجمه: محمدتقی فخرداعی، ج 2، بیجا: چاپخانه رنگین، 1330ش، ص614. 14. همان، ص681. 15. نک: نیکی کدی، همان، صص120-121. 16. عبدالله مستوفی، همان، ج2، ص513. 17. نک. نیکی کدی، همانجا؛ همچنین پیتر آوری، تاریخ معاصر ایران، ج 1، تهران: چاپخانه حیدری، 1369ش، صص372-373. موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران

عقدکنان محمدرضا با فوزیه

نیلوفر کسری نخستین عروس دربار پهلوی فوزیه دختر ملک فوآد پادشاه مصر و خواهر ملک فاروق بود . این ازدواج به دلیل کسب وجهه بین‌المللی برای خاندان بی ریشه پهلوی و ارتباط میان دوخاندان دست نشانده دولت انگلیس در خاورمیانه یعنی خاندان خدیو مصر و خاندان جدیدالتأسیس پهلوی صورت می گرفت و اتحادی در جهان اسلام پدید می‌آورد بدین ترتیب فرزندی که پدید می‌آمد دارای دو ملیت ایرانی و مصری بود و این امر برای مقاصد بعدی استعمار انگلیس مورد استفاده قرار می گرفت. تنها مشکلی که باقی می‌ماند‍ ایرانی‌الاصل نبودن فوزیه شاهزاده مصری بود که مسئله ازدواج با ولیعهد ایران را مشکل می‌ساخت. چرا که بنابه تأیید مجلس‌ ملکه ایران می‌بایست ایرانی باشد. پس راهکاری اندیشیده شد که با طرح و تصویب پاره‌ای قوانین بتوان فوزیه را ایرانی‌الاصل قلمداد نمود. بلافاصله بعد از اعلام نامزدی فوزیه و محمدرضا در ایران، مراسم عقد رسمی در مصر صورت گرفت و سپس ملکه نازلی مادر فوزیه به اتفاق فوزیه و خواهران او به تهران آمدند و در ایستگاه راه‌آهن مورد استقبال قرار گرفتند. برطبق دستور شاه تمام مسیرهای آنان در شهرهای بین راه و سراسر تهران چراغانی شد و کلیه خانه‌ها به دستور بلدیه تمیز و پاکیزه گشت. کاخ شاهی با اشیاء عتیقه تزیین یافت و خاندان سلطنتی با لباسهای تشریفاتی و ظواهر فریبنده آماده پذیرایی شد. اما با تمام اینها دربار ایران نسبت به دربار مصر بسیار فقیرتر و بی‌ریشه‌تر بود و این گونه ظاهرسازیها هرگز نمی‌توانست این اختلاف را پنهان سازد. طی مراسم عروسی بسیار تجملی که در هفت شبانه روز انجام شد‍ اختلاف فرهنگی بین دو خانواده بیش از پیش بروز کرد و در بسیاری از موارد به درگیری انجامید. مسلماً دو سر این اختلاف بر روابط خصمانه تاج‌الملوک و ملکه نازلی قرار داشت. ملکه نازلی با رفتار زننده و بی اعتنایی خود نسبت به تاج‌الملوک خشم او را برمی‌انگیخت تا جایی که طی برخوردهای لفظی در کاخ گلستان، اختلافات به اوج رسید و تنها با وساطت سفیر مصر و عذرخواهی او پایان پذیرفت. ملکه نازلی پس از انجام مراسم عروسی به سرعت از ایران خارج شد چرا که رضاشاه از او دل خوشی نداشت و رفتار او در نظر ایرانیان بسیار سبک و جلف بود به طوری که بی پروا در مجامع عمومی با افراد مختلف به معاشرت می‌پرداخت. بدین ترتیب فوزیه که دختر خجالتی و حساس بود و به زبان فارسی نیز آشنایی نداشت مدت کوتاهی پس از عروسی میان زنان موشکاف و قدرتمند دربار قرار گرفت که بر سر هر مسئله بی اهمیتی مبارزه می‌نمودند. فوزیه که تنها ندیمه مصریش همدمش بود، یا می‌بایست در برابر این قدرتها سر فرود آورد و یا به مبارزه با آنها به پا خیزد. شایان ذکر است که هر دو راه‌حل نزد فوزیه مردود بود چرا که تربیت خانوادگی او به نوعی نبود که بتواند زورگویی را تحمل کند و ضمناً مسائل جاری دربار بی‌اهمیت‌تر از آن به نظر می‌رسید که بر سر آن به مبارزه بپردازد. بنابر این او که یارای مقاومت در برابر تمسخرات مادر و خواهران محمدرضا را نداشت به تدریج « گوشه‌گیری» نمود و تنها با خدمه مصری و زن سفیر مصر رفت و آمد می‌نمود؛ امری که خانواده پهلوی آن را ناشی از غرور و خودبینی ‌پنداشتند و رجال، حمل بر خجالتی بودن وی‌ کردند. در این میان تنها حامی فوزیه پدر شوهرش رضاشاه بود. فوزیه همه روز رأس ساعت یازده با رضاشاه دیدار می‌کرد و با او به صحبت می‌پرداخت. گاه به دستور شاه با شوهرش برای افتتاح پروژه‌های جدید، بیمارستانها، کارخانه‌ها و... گسیل می‌شد. تنها چند ماه بعد از ازدواج به دستور رضاشاه ایستگاه سفید چشمه راه‌آهن به ایستگاه فوزیه تغییر نام داد و میدانی با این نام ساخته شد. رضاشاه که قصد داشت از طریق این وصلت در سطح جهانی اعتباری بیابد، به داشتن فرزند پسر (با تابعیتی مصری و ایرانی) بسیار دلبسته بود. اما تولد شهناز در 5 آبان 1319 نقشه او را برهم زد و فوزیه را با آن روی سکه آشنا نمود. چه شاه پیر پس از شنیدن خبر تولد فرزند دختر اخمهایش را درهم کشید و ناخشنودی خود را ابراز نمود. او در جایی شنیده بود که ولادت اولین نوزاد دختر در خانواده سلطنتی شگون ندارد و شوم است. سالها پیش به او گفته بودند اگر اولین نوزاد سلطنتی دختر باشد آن پادشاه کشته و یا تبعید می‌شود و عجیب اینکه این پیشگویی عوامانه در سال 1320 به تحقق پیوست. در این میان اوقات تلخی‌ها، گفت وگوها و حرف و حدیثهای افراد گوناگون و از همه مهمتر طعنه‌های تاج‌الملوک و خواهران شاه حالت روحی فوزیه را بدتر نمود. فوزیه با توجه به بیماریش پس از تولد شهناز، و بی توجهی‌های شوهرش پس از خلع رضاشاه ، به بهانه استراحت به مصر رفت و دیگر برنگشت . جالب اینکه تصمیم فوزیه مبنی بر جدایی از محمدرضا با شگفتی دربار ایران روبه رو نشد. محمدرضا به منظور برقراری روابط و بازگشت فوزیه هیئتی به رهبری دکتر قاسم غنی به مصر گسیل کرد. دکتر غنی با بزرگان و رجال مصر مذاکره کرد تا فوزیه را مجبور به بازگشت کند. حتی نامه‌هایی با خود داشت که دربر گیرنده پیامی مخصوص برای فوزیه بود و طی آن شاه ایران متعهد شده بود که ملکه مادر و اشرف را از ایران خارج نماید و فضای کاخ را برای زندگی مشترک مهیا سازد. اما فوزیه رسماً اعلام کرد که از ترس جان خود نمی‌تواند به ایران بیاید چرا که ملکه مادر و اشرف قصد مسموم کردن او را داشته‌اند. بالاخره تلاشهای هیئت ارسالی نتیجه نبخشید و فوزیه دیگر هرگز به ایران بازنگشت. فوزیه در تاریخ یازدهم تیر ماه 1392 در سن 92 سالگی در شهر اسکندریه مصر درگذشت. منبع موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران

نام مستعار دکتر حسن روحانی در زمان طاغوت چه بود؟

قسمتی از خاطرات حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر روحانی از کتاب ایشان را درزیر با هم می خوانیم. با وجود رشد و گسترش‌ فرهنگ‌ كتبی‌ و بهره‌گیری‌ روحانیت‌ از وسایل‌ نوین‌ و پیشرفته‌ در امر تبلیغ‌ دین‌، هنوز فرهنگ‌ شفاهی‌، سخنرانی‌، وعظ‌ و خطابه‌ و منبر كاركرد ویژه‌ و اصیل‌ خود را از دست‌ نداده‌ و سخنرانان‌ مذهبی‌ و وعّاظ‌، همچون‌ علمای‌ بلاد به‌ سبب‌ ارتباط‌ مستقیم‌ خود با توده‌ی‌ مردم‌، از جایگاه‌ خاصی‌ برخوردارند. وظیفه‌ی‌ اهل‌ منبر، تبلیغ‌ دین‌ و نشر آموزه‌های‌ اسلامی‌ در میان‌ عموم‌ مردم‌ است‌ كه‌ به‌ همین‌ علت‌ در سلسله‌ مراتب‌ روحانیت‌ شیعه‌ از دیگر روحانیونی‌ كه‌ بیرون‌ از حیطه‌ی‌ وعظ‌ و خطابه‌ فعالیت‌ می‌كنند، متمایز گشته‌اند. در تاریخ‌ معاصر ایران‌، كار وعظ‌ و خطابه‌ با آغاز نهضت‌ تنباكو و پس‌ از آن‌ انقلاب‌ مشروطیت‌، به‌تدریج‌ رنگ‌ و لعاب‌ سیاسی‌ گرفت‌ و سخنورانی‌ مانند سیدجمال‌الدین‌ اسدآبادی‌ برفراز منبر، به‌ نقد رفتار «حكام‌ و كارگزاران‌ امور دولتی‌» پرداختند و شـاه‌ را نه‌ «قبله‌ی‌ عالم‌» كه‌ «خادم‌ و پرستار و پاسبان‌ ملت‌ اسلام‌» نامیدند و دائماً یادآوری‌ می‌كردند: «ایران‌ حركت‌ كرده‌ است‌، پرده‌ از پیش‌ چشم‌ مردم‌ برداشته‌ شد، دیگر نمی‌خواهند ظلم‌ به‌ خودشان‌ را ببینند». صرف نظر از روزگار حکومت رضا خان و برخورد او با روحانیت‌، در سال‌های‌ پس‌ از شهریور 1320، افزون‌ بر برپایی‌ منابر و رونق‌ گرفتن‌ كار سخنوران‌، پدیده‌ی‌ منبر سیاسی‌ نیز جانی‌ تازه‌ گرفت‌ و اهمیت‌ آن‌ روز افزون‌ شد. با آغاز نهضت‌ اسلامی‌ در پاییز 1341، نسلی‌ از طُلاب‌ علوم‌ دینی‌ وارد عرصه‌ی‌ تبلیغ‌ شـدنـد كه‌ در سال‌های‌ پرفـراز و نشیب‌ پس‌ از حـادثه‌ی‌ 15 خـرداد 1342، و بـه‌ویژه‌ در سال‌های‌ 1355 و 1356، در آگاهی‌ دادن‌ به‌ افكار عمومی‌، بیان‌ حقایق‌ و تحریك‌ و شوراندن‌ مردم‌ برضد نظام‌ سلطنتی‌، نقشی‌ در خور توجه‌ بر عهده‌ گرفتند و بر شتاب‌ انقلاب‌ افزودند. از طرف‌ دیگر از دهه‌ی‌ 1330 به‌ بعد، فضلای‌ روشنفكر حوزه‌ در تلاش‌ برای‌ آشنایی‌ با علوم‌ جدید و دانشگاهی‌ و ارتباط‌ با تحولات‌ جهانی‌ برآمدند و شخصیت‌هایی‌ نظیر: استاد مطهری‌، دكتر بهشتی‌، آیت‌الله خامنه‌ای‌، آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی‌، دكتر مفتح‌، آیت‌الله مكارم‌ شیرازی‌ و نظایر آنان‌ فضای‌ جدیدی‌ در حوزه‌های‌ علمیه‌ و در میان‌ جوانان‌ متدین‌ و روشنفكر به‌وجود آوردند. از دهه‌ی‌ 1340 به‌ بعد در این‌ مسیر بسیاری‌ از فضلا و دانشمندان‌ حوزه‌ی‌ علمیه‌ی‌ قم‌ گام‌ برداشتند كه‌ این‌ نهضت‌ علمی‌ و روشنفكری‌ با حركت‌ انقلابی‌ و مبارزاتی‌ توأم‌ شده‌ بود. این‌ گروه‌ نقش‌ بسیار مۆثری‌ در جذب‌ جوانان‌ كشور به‌ دین‌ و انقلاب‌ داشتند. حجت‌الاسلام‌ دكتر حسن‌ روحانی‌ از جمله‌ روحانیونی‌ است‌ كه‌ در ایام‌ طلبگی‌ خود در قم‌ از آغاز غائله‌ی‌ انجمن‌های‌ ایالتی‌ و ولایتی‌ تا پانزدهم‌ خرداد 1342 و رویدادهای‌ پس‌ از آن‌، شاهد و ناظر وقایع‌ بود و در دامان‌ نهضت‌ پرورش‌ یافت‌ و برآمد و از سخنرانانی‌ شد كه‌ به‌ منبر سیاسی‌ اعتلا بخشید و خود پخته‌ گردید. همچنین‌ وی‌ از فضلائی‌ بود كه‌ علاوه‌ بر دروس‌ حوزوی‌ از دانشگاه‌های‌ داخل‌ و خارج‌ كشور هم‌ بهره‌ جست‌ و این‌ ویژگی‌ بر تأثیرگذاری‌ سخنان‌ و فعالیت‌های‌ سیاسی‌ وی‌ افزوده‌ بود. ممتازبودن‌ وی‌ در حوزه‌ و دانشگاه‌ شاهدی‌ بر هوش‌ و استعداد و تلاش‌ و جدیت‌ فوِالعاده‌ی‌ وی‌ می‌باشد. همچنین‌ وی‌ از بنیانگذاران‌ جامعه‌ی‌ روحانیت‌ مبارز تهران‌ و عضو شورای‌ مركزی‌ آن‌ از ابتدای‌ تأسیس‌ بوده‌ و لذا جزو افراد مۆثر برای‌ سازماندهی‌ حركت‌های‌ مردمی‌ در انقلاب‌ اسلامی‌ محسوب‌ می‌شود. تلاش‌ سیاسی‌ ایشان‌ در دوره‌ی‌ دانشجویی‌ در محیط‌ دانشگاه‌ تهران‌، فعالیت‌ استثنائی‌ وی‌ در دوره‌ی‌ خدمت‌ وظیفه‌ی‌ عمومی‌ و فعالیت‌ گسترده‌ی‌ ایشان‌ در دانشگاه‌های‌ خارج‌ از كشور در ماه‌های‌ قبل‌ از پیروزی‌ انقلاب‌ اسلامی‌ نیز، جزو نكات‌ برجسته‌ی‌ زندگی‌ سیاسی‌ وی‌ می‌باشد. حسن‌ روحانی‌ در سال‌ 1327، در سُرخه‌، از بخش‌های‌ مركزی‌ شهرستان‌ سمنان‌، چشم‌ به‌ جهان‌ گشود. پس‌ از اتمام‌ دوره‌ی‌ دبستان‌ به‌ خواست‌ پدر و تمایل‌ خود، به‌ تحصیل‌ مقدمات‌ علوم‌ دینی‌ در حوزه‌ی‌ علمیه‌ی‌ سمنان‌ روی‌ آورد. در عین‌ حال‌ به‌ سبب‌ تربیت‌ خانوادگی‌ و اثرپذیری‌ از خلق‌ و خوی‌ استادانش‌ به‌ تهجّد، سحرخیزی‌ و انجام‌ مستحبات‌ و نوافل‌، مقید بود. در این‌ دوران‌، او مجذوب‌ اساتید خود، به‌خصوص‌ حجت‌الاسلام‌ نجات‌ و علامه‌ حائری‌ سمنانی‌ بود و از طریق‌ او با امام‌خمینی‌(ره‌) كه‌ در آن‌ هنگام‌ از مدرِّسین‌ والا مرتبه‌ی‌ حوزه‌ی‌ علمیه‌ قم‌ بود، آشنا گردید و آرزوی‌ دیدار حاج‌آقاروح‌الله در دلش‌ شكوفا شد. در تابستان‌ 1340، عازم‌ قم‌ شد و از خوش‌ اقبالی‌، وارد مدرسه‌ای‌ شد كه‌ از همان‌ سال‌ با مدیریت‌ دكتر بهشتی‌ و همكاری‌ تنی‌ چند از فضلای‌ حوزه‌، برنامه‌ی‌ درسی‌ نوینی‌ در آن‌ به‌ اجرا درآمده‌ بود و طلاب‌ مدرسه‌ افزون‌ بر دروس‌ حوزوی‌، ادبیات‌ زبان‌ فارسی‌ و انگلیسی‌ و ریاضیات‌ و تاریخ‌ اسلام‌ را نیز به‌عنوان‌ مواد درسی‌ باید می‌گذراندند و با استفاده‌ از شیوه‌های‌ جدید آموزش‌، مراحل‌ مختلف‌ دروس‌ حوزوی‌ را طی‌ می‌كردند. حسن‌ روحانی‌ در سال‌های‌ اقامت‌ در قم‌، علاوه‌ بر فقه‌ و اصول‌ و دیگر دانش‌های‌ حوزوی‌، دروس‌ دبیرستانی‌ را نیز با تلاش‌ شخصی‌ خود فرا گرفت‌ و در شهریور 1347، موفق‌ به‌ دریافت‌ دیپلم‌ متوسطه‌ شد و سال‌ بعد به‌ دانشگاه‌ راه‌ یافت‌. این‌ طلبه‌ی‌ جوان‌ از شانزده‌ سالگی‌ كار سخنرانی‌ و منبر را آغاز كرد و از قضای‌ روزگار، در اولین‌ سفر تبلیغی‌ خود در تویسركان‌، توسط‌ شهربانی‌ دستگیر و بازداشت‌ شد. روحانی‌ به‌ رغم‌ اخذ مدرك‌ لیسانس‌ حقوِ از دانشگاه‌ تهران‌، از فعالیت‌ در دادگستری‌ و قضاوت‌ سربرتافت‌ و همچنان‌ به‌ كار تبلیغ‌ و منبر ادامه‌ داد و به‌زودی‌ از سخنوران‌ پرآوازه‌ شد؛ به‌ گونه‌ای‌ كه‌ در سال‌های‌ 1354 تا 1357 یكی‌ از مشهورترین‌ سخنرانان‌ كشور در مجامع‌ دینی‌ و سیاسی‌ شناخته‌ می‌شد. به‌ دلیل‌ وسعت‌ اطلاعات‌ دینی‌ و تسلط‌ وی‌ به‌ اطلاعات‌ علمی‌ و اجتماعی‌ روز، همواره‌ سخنرانی‌های‌ ایشان‌ از لحاظ‌ عنوان‌ و محتوا بسیار نو و جذاب‌ و در عین‌ حال‌ انقلابی‌ و پرشور و برای‌ نسل‌ جوان‌ و تحصیل‌كرده‌ی‌ كشور بسیار مفید و ارزشمند بود. پس‌ از رحلت‌ غریبانه‌ی‌ آیت‌الله حاج‌ سیدمصطفی‌ خمینی‌ در اول‌ آبان‌ 1356، حجت‌الاسلام‌ روحانی‌ در مجلس‌ بزرگداشتی‌ كه‌ از سوی‌ جمعی‌ از روحانیون‌ و شخصیت‌های‌ مبارز در مسجد ارك‌ تهران‌ برگزار شد، به‌ دعوت‌ آیت‌الله مرتضی‌ مطهری‌ سخنرانی‌ كرد و برای‌ نخستین‌ بار در این‌ سخنرانی‌ پیشنهاد نمود كه‌ همگان‌، از عنوان‌ و لقب‌ «امام‌» برای‌ آیت‌الله العظمی‌ خمینی‌ استفاده‌ كنند و خود نیز در همان‌ مجلس‌ از آیت‌الله خمینی‌ با عنوان‌ امام‌خمینی‌ یاد كرد. این‌ سخنرانی‌ به‌ قدری‌ مورد توجه‌ جوانان‌ و انقلابیون‌ سراسر كشور قرار گرفت‌ كه‌ ده‌ هزار نسخه‌ نوار این‌ سخنرانی‌ ظرف‌ چند هفته‌ نه‌ تنها در داخل‌ كشور بلكه‌ در اقصی‌ نقاط‌ جهان‌ مانند اروپا و آمریكا منتشر شد و در اختیار جوانان‌ علاقه‌مند و دانشجویان‌ قرار گرفت‌. پس‌ از این‌ سخنرانی‌، دكتر روحانی‌ مدتی‌ مخفی‌ و ساواك‌ در همه‌ جا به‌ دنبال‌ دستگیری‌ وی‌ بود. سپس‌ در ماه‌های‌ محرم‌ و صفر، حجت‌الاسلام‌ روحانی‌ با نام‌ مستعار «اسلامی‌» سخنرانی‌ می‌كرد. در دی‌ ماه‌ آن‌ سال‌ كه‌ چند شب‌ در شهرستان‌ نهاوند سخنرانی‌ كرد، بعد از سخنرانی‌ شب‌ سوم‌ كه‌ مصادف‌ با حوادث‌ 19 دی‌ ماه‌ قم‌ شده‌ بود، شهربانی‌ نهاوند مأمور دستگیری‌ وی‌ شد كه‌ با تلاش‌ شهید حیدری‌ و دوستانش‌ با لباس‌ مبدّل‌ از نهاوند خارج‌ گردید. دكتر روحانی‌ در حالی‌ كه‌ در سراسر كشور ممنوع‌المنبر بود، در اجتماع‌ بزرگ‌ مردم‌ یزد در فروردین‌ 1357 سخنرانی‌ كرد و بعد از سخنرانی‌ توانست‌ از یزد خارج‌ شود و به‌ بندرعباس‌ برود. از آن‌ پس‌، منزل‌ ایشان‌ در تهران‌ تحت‌ مراقبت‌ دائم‌ ساواك‌ جهت‌ دستگیری‌ وی‌ قرار گرفت‌. وی‌ به‌ توصیه‌ی‌ دكتر بهشتی‌ و استاد مطهری‌ از كشور خارج‌ شد و مدتی‌ در خارج‌ از كشور به‌ سخنرانی‌ و تبلیغ‌ پرداخت‌ و پس‌ از عزیمت‌ امام‌خمینی‌ به‌ پاریس‌ به‌ محضر امام‌ شتافت‌ و به‌ ایشان‌ پیوست‌. روحانی‌ كه‌ در كنار تبلیغات‌ به‌ ادامه‌ی‌ تحصیل‌ در یكی‌ از دانشگاه‌های‌ انگلستان‌ پرداخته‌ بود، دیگر نتوانست‌ در آن‌ شرایط‌ به‌ فعالیت‌ تحصیلی‌ خود ادامه‌ دهد و با پیوستن‌ به‌ امام‌خمینی‌ در پاریس‌، به‌صورت‌ تمام‌ وقت‌، به‌ خدمت‌ انقلاب‌ درآمد و به‌ سخنرانی‌ در شهرهای‌ مختلف‌ اروپا پرداخت‌. بدین‌ منظور او با سفر به‌ شهرهای‌ مختلف‌ اروپا، برای‌ دانشجویان‌ ایرانی‌، از انقلاب‌ و چگونگی‌ حكومت‌ اسلامی‌ سخن‌ گفت‌. آشنایی‌ وی‌ با محیط‌ علمی‌ و دانشگاهی‌ اروپا و فرهنگ‌ غرب‌، با ابعاد مثبت‌ و منفی‌ آن‌، موضوعی‌ تأثیرگذار در جامعیت‌ و نحوه‌ی‌ اندیشه‌ و نظر او در مسائل‌ جهانی‌ و همچنین‌ در تدبیر و مدیریت‌ وی‌ در سال‌های‌ بعد از پیروزی‌ انقلاب‌ گردید. با اوج‌گیری‌ انقلاب‌ و خروج‌ شاه‌ از ایران‌، حجت‌الاسلام‌ روحانی‌ نیز در بهمن‌ 1357، به‌ ایران‌ بازگشت‌ و یكسره‌ به‌ خدمت‌ نظام‌ اسلامی‌ درآمد و مأموریت‌ یافت‌ ارتش‌ فروپاشیده‌ را سر و سامان‌ داده‌ و احیا كند. ضمن‌ آنكه‌ برای‌ تبلیغ‌ به‌ شهرهای‌ مختلف‌ هم‌ سفر می‌كرد و با گروه‌های‌ معارض‌ انقلاب‌ چون‌ چپی‌ها و سازمان‌ مجاهدین‌ (منافقین‌) به‌ بحث‌ و مناظره‌ می‌پرداخت‌. حجت‌الاسلام‌ دكتر روحانی‌، نماینده‌ی‌ مردم‌ در دوره‌های‌ اول‌ تا پنجم‌ مجلس‌ شورای‌ اسلامی‌ بود. از سال‌ 1364 تا 1366، ریاست‌ قرارگاه‌ مركزی‌ خاتم‌الانبیاء(ص‌) را بر عهده‌ گرفت‌ و از همان‌ سال‌ (1364) تا پایان‌ جنگ‌، مسئولیت‌ فرماندهی‌ ستاد كل‌ پدافند هوایی‌ كشور را نیز عهده‌دار بود. دكتر روحانی‌ از سال‌ 1368 كه‌ «شورای‌ عالی‌ امنیت‌ ملی‌» كشور تشكیل‌ شد، به‌ عنوان‌ نماینده‌ی‌ رهبر انقلاب‌ وارد شورا شد و هم‌ اكنون‌ نماینده‌ی‌ ولی‌فقیه‌ در شورای‌ عالی‌ امنیت‌ ملی‌ و نیز رئیس‌ مركز تحقیقات‌ استراتژیك‌ مجمع‌ تشخیص‌ مصلحت‌ نظام‌ می‌باشد. وی‌ از سال‌ 1370 تاكنون‌ عضو مجمع‌ تشخیص‌ مصلحت‌ نظام‌ و رئیس‌ كمیسیون‌ سیاسی‌ ـ امنیتی‌ ـ دفاعی‌ آن‌ مجمع‌ می‌باشد. همچنین‌ در دوره‌ی‌ سوم‌ مجلس‌ خبرگان‌ رهبری‌، نماینده‌ی‌ مردم‌ استان‌ سمنان‌ و در دوره‌ی‌ جدید، نماینده‌ی‌ مردم‌ استان‌ تهران‌ در این‌ مجلس‌ و عضو هیئت‌ رئیسه‌ می‌باشد. حجت‌الاسلام‌ روحانی‌ به‌دلیل‌ تحصیل‌ در رشته‌ی‌ حقوق و دریافت‌ دانشنامه‌ی‌ دكترای‌ این‌ رشته‌، عمدتاً با نگاه‌ حقوقی‌ به‌ مسائل‌ می‌نگرد. همین‌ نگرش‌ باعث‌ شده‌ كه‌ نظرات‌ او درباره‌ی‌ مسائل‌ و موضوعاتی‌ مانند تسخیر سفارت‌ آمریكا و حضور در عرصه‌ی‌ جهانی‌، با دیدگاه‌ برخی‌ صاحب‌نظران‌ سیاسی‌ كشور تفاوت‌های‌ اندك‌، اما دقیقی‌ داشته‌ باشد. منبع نشر: سایت تبیان

فرح پهلوی با چند چمدان پر از جواهرات و … از ایران خارج شد؟

در شب بیست و شش دی ماه ۱۳۵۷ تالار ورودی کاخ نیاوران در تاریکی و سکوت بیننده صحنه نمایش غارتی بود که سلسله پهلوی از کشور به یغما می‌برد رییس کل تشریفات دربار آغاز عملیات خروج شاه و همراهان را در ۲۴ دی ماه ۵۷ اعلام کرد. او دستور داد تک‌ها و پرچسب‌های شناسایی چمدان‌ها بسته‌ها و صندوق‌های شاه که منقش به آرم دربار و سلطنتی بود به درون کاخ نیاوران آورده شود تا تشریفات لازم و آخرین شناسایی درباره آن‌ها صورت بگیرد. تک‌های اختصاصی دربار اینک آماده شده بود تا به چمدان‌ها و صندوق‌ها الصاق گردد. دستور پر کردن و بستن چمدان‌ها و صندوق‌ها در روز ۲۳ دی ماه ۱۳۵۷ با تایید شاه و به دستور فرح صادر شد. فرح دستور داد ۳۸۴ عدد چمدان و صندوق بسته شود …. یک تیم از افراد مورد تایید فرح جمع آوری و بسته بندی همه گونه عتیقه جواهرات و الماس‌های گران بها, ساعت‌های تمام طلا، تاج و نیم تاج‌های تمام زمرد را بر عهده داشتند. این گنجینه از جواهرات و عتیقه جات در جا‌های امن کاخ نیاوران نگه داری می‌شد. فرح بر همه ی بسته بندی‌ها تقریبا” نظارت کامل داشت. بسته بندی و جمع آوری دلار‌های آمریکایی که از ماه‌ها قبل نقدا” جمع شده بودند توسط بخش مالی دربار انجام گردید.بسته بندی این گنجینه‌ها سرعتی خاص را می‌طلبید که می‌بایست در درون چمدان‌ها و صندوق‌ها جای داده شود در جریان این بسته بندی‌ها بسیار از جواهرات توسط اعضای تیم بسته بندی دزدیده شد و هرگز ردپایی از آن‌ها بدست نیامد…. دستور پر کردن و بستن چمدان‌ها و صندوق‌ها در روز ۲۳ دی ماه ۱۳۵۷ با تایید شاه و به دستور فرح صادر شد. فرح دستور داد ۳۸۴ عدد چمدان و صندوق بسته شود …. در شب بیست و شش دی ماه ۱۳۵۷ تالار ورودی کاخ نیاوران در تاریکی و سکوت بیننده صحنه نمایش غارتی بود که سلسله پهلوی از کشور به یغما می‌برد. شاه به شدت نا آرام و مایوس بود و دائما” قدم میزد. در آن فضای تاریک و روشن کاخ پاسی از نیمه شب گذشته ناگهان شاه همچون شبحی سرگردان ظاهر شد. اما لحظاتی بعد او میان انبوه چمدان‌ها نا پدید شد. صبح روز ۲۶ دی ماه ۱۳۵۷ شاه که به تازگی به خواب رفته بود با صدای پیشکار و پیشخدمت مخصوص خودش بیدار شد و تاریخ را از وی پرسید. او گفت که امروز ۲۶ دی ماه است وروز رفتن… ساعتی بعد محمدرضا پهلوی فاصله نیاوران تا کاخ صاحبقرانیه را که حدودا یکصد متر بود پیاده طی کرد و وقتی به کاخ رسید از پله‌های ورودی بالا رفت. افراد معدودی در کاخ حضور داشتند. تشریفات چندانی و جود نداشت شاه می‌خواست با نمایشی از این دست نشان دهد که اوضاع عادی است تا کسی نگوید که او گریخته است. شاه سعی داشت با تظاهر به انجام وظیفه در ساعت ۱۰ صبح مثل همیشه در سر کارش حضور داشته باشد و کوشید تا ظاهر و وقار را حفظ کند. آن چه ذهن شاه را در این شرایط بیش از هر نکته دیگر به خود معطوف داشته بود موفقیت شاپور بختیار بود که از طرف او به عنوان نخست وزیر شاه و در آخرین لحظات حرکت به خارج از کشور به مجلس معرفی شده بود. صدای هلیکوپتر‌هایی که او وهمسرش را می‌بایست به فرودگاه ببرند اکنون به وضوح شنیده می‌شد. شاه کمی‌درنگ کرد لحظه رفتن فرا می‌رسید اکنون دیگر ماندن برای او ممکن نبود و تمام توجهش به رفتن بود اما به کجا؟… یک تیم از افراد مورد تایید فرح جمع آوری و بسته بندی همه گونه عتیقه جواهرات و الماس‌های گران بها, ساعت‌های تمام طلا، تاج و نیم تاج‌های تمام زمرد را بر عهده داشتند برای حفظ امنیت بیشتر شاه وی در یک هلیکوپتر و فرح در هلیکوپتر دیگر باید می‌نشست. هلیکوپتر‌ها در زمین تنیس کاخ نیاوران فرود آمدند. وآن دو را سوار کردند. دیگر اعضای خاندان سلطنتی نیز یا چند روزی زود تر از شاه گریخته بودند و یا زود تر ازشاه به فرودگاه رفته و سوار هواپیمای اختصاصی شاه شده بودند….شاه در فرودگاه مدتی منتظر بختیار شد که وی خود را به فرودگاه برساند و خبر موفقیت خود را به شاه بگوید … سرانجام با پرواز هواپیمای شاهین ، سفر را آغاز کرد سفری بی بازگشت…و پس از مدتی بر سر تیتر روزنامه‌ها نوشته شد: شاه رفت….. منبع: سایت نکته‌نیوز

آخرین روزهای شاه به روایت زاهدی

عاطفه گرگین: "گلسرخی بیش از حد پوپولیست بود"

فرمانده نیروی دریایی ایران که توسط انگلیسی ها کشته شد

دریادار بایندر فرمانده‌ برجسته نیروی‌ دریایى‌ ایران‌ بودكه‌ به‌رغم‌ عقب‌نشینى‌ ارتش‌ ایران‌ در آغاز یورش‌ متفقین‌، دلیرانه‌ در برابر نیروهای‌ مهاجم‌ انگلیسى‌ در خرمشهر ایستادگى‌ كرد و سرانجام‌ از پای‌ درآمد. بایندر در 23 آذر 1277 در تهران‌ متولد شد. پدرش‌ على‌اكبرِ دبیر دربار از طایفة مشهور بایندر، و عمویش‌ امیر معزز گروسى‌ بود كه‌ برخلاف‌ برادر، حسن‌ شهرتى‌ نداشت‌. بایندر در نوجوانى‌ وارد مدرسة دارالفنون‌ شد و تحصیلات‌ عمومى‌ را طى‌ كرد و دورة مخصوص‌ مهندسى‌ آنجا را هم‌ به‌ پایان‌ رساند؛ آنگاه‌ در 1296ش‌ وارد مدرسة نظام‌ مشیرالدوله‌ شد و پس‌ از 3 سال‌ با درجة ستوان‌ دومى‌ به‌ خدمت‌ ارتش‌ درآمد به‌ عنوان‌ نخستین‌ مأموریت‌ جنگى‌، در 1300ش‌ به‌ مازندران‌ فرستاده‌ شد و چون‌ در اردوی‌ عملیاتى‌ تنكابن‌ از خود رشادت‌ نشان‌ داد، به‌ اخذ مدال‌ طلا نائل‌ گردید ظاهراً مأموریت‌ دوم‌ او پیوستن‌ به‌ اردوی‌ گیلان‌ كه‌ 7 ماه‌ به‌ درازا كشید. در همین‌ زمان‌ نظام‌ قدیم‌ منحل‌، و ارتش‌ جدید تشكیل‌ شد و بایندر با درجة ستوان‌ دومى‌ در تشكیلات‌ جدید به‌ خدمت‌ پرداخت‌ و رستةتوپخانه‌ را برگزید. وی‌ اندكى‌بعد همراه‌ سرهنگ‌امان‌الله‌ جهانبانى‌ برای‌ سركوب‌ اسماعیل‌ آقا سمیتقو به‌ آذربایجان‌ غربى‌ شتافت‌ و در نبرد با او شجاعت‌ بسیار از خود نشان‌ داد، چنانكه‌ به‌ پیشنهاد جهانبانى‌ موفق‌ به‌ اخذ نشان‌ «ذوالفقار 4» گردید كه‌ در آن‌ زمان‌ معمولاً به‌ افراد جوانى‌ همانند او داده‌ نمى‌شد در خرداد 1302 بایندر برای‌ ادامة تحصیلات‌ و فرا گرفتن‌ فنون‌ جدید نظامى‌ در رستة توپخانه‌ عازم‌ فرانسه‌ شد و در دانشكدة توپخانة «پواتیه‌» به‌ آموختن‌ پرداخت‌ و ضمناً دورة تكمیلى‌ توپخانة «فونتن‌ بلو» را نیز گذراند و در مهر 1304 به‌ ایران‌ بازگشت‌ و زیرنظر سرتیپ‌ یزدان‌پناه‌ فرماندهى‌ آتشبار توپخانه‌ را عهده‌دار شد در 1307ش‌ برای‌ دومین‌ بار، به‌ منظور تكمیل‌ تحصیلات‌ نظامى‌ به‌ فرانسه‌ رفت‌ و در دانشگاه‌ جنگ‌ به‌ تحصیل‌ پرداخت‌ و همزمان‌ معاونت‌ سرپرستى‌ دانشجویان‌ ایران‌ در اروپا را برعهده‌ گرفت‌ و تا پایان‌ اقامتش‌ در آنجا (1309ش‌) همین‌ سمت‌ را داشت‌ وی‌ در 1309ش‌ معاون‌ هنگ‌ توپخانة كوهستانى‌ و كفیل‌ فرماندهى‌ همان‌ هنگ‌ شد. در زمانى‌ كه‌ دولت‌ ایران‌ ساخت‌ نخستین‌ ناوهای‌ جنگى‌ را به‌ ایتالیا سفارش‌ داد، بایندر به‌ سرپرستى‌ گروهى‌ از نظامیان‌ در اواخر سال‌ 1309 یا اوایل‌ 1310ش‌ رهسپار ایتالیا شد تا هم‌ دوره‌های‌ لازم‌ را ببیند و هم‌ بر ساخت‌ كشتیها نظارت‌ كند. افراد تحت‌ فرماندهى‌ او در رشته‌های‌ مختلف‌ مربوط به‌ ناوهای‌ جنگى‌ در چند شهر ایتالیا به‌ تحصیل‌ پرداختند وی‌ پس‌ از بازگشت‌ به‌ ایران‌ در 1310ش‌ به‌ سمت‌ كفیل‌ فرماندهى‌ نیروی‌دریایى‌جنوب‌ منصوب‌، و عازم‌آنجا شد از مأموریتهای‌ مهم‌ بایندر در این‌ منصب‌ سفر به‌ جزیرة تنب‌ همراه‌ با گروهى‌ از افراد نیروی‌ دریایى‌ در 1313ش‌/1934م‌ بود. او ضمن‌ بازدید از آنجا رسماً به‌ مقامات‌ نیروی‌ دریایى‌ انگلیس‌، مستقر در تنب‌ اعلام‌ كرد كه‌ این‌ جزیره‌ بخشى‌ از ایران‌ است‌؛ وی‌ با این‌ كار موجبات‌ نگرانى‌ و اعتراض‌ وزارت‌ خارجة بریتانیا را فراهم‌ آورد بایندر در 1313ش‌ به‌ درجة ناخدا دومى‌، و در 1315ش‌ به‌ درجة ناخدا یكمى‌، و در 1319ش‌ به‌ دریاداری‌ رسید دوران‌ خدمت‌ بایندر در نیروی‌ دریایى‌، با كوششها و تلاشهای‌ مجدانة او برای‌ سازمان‌دهى‌ این‌ نیرو همراه‌ بود. وی‌ در جنوب‌ ناوگانى‌ مركب‌ از دو ناو 750 تنى‌ ایتالیایى‌ و 4 ناو 500 تنى‌ و هزار ملوان‌ در مقر نیروی‌ دریایى‌ خرمشهر تحت‌ فرماندهى‌ داشت‌. به‌ علاوه‌، مقارن‌ با شروع‌ جنگ‌ جهانى‌، فرماندهى‌ بخشى‌ از لشكر ششم‌ خوزستان‌ هم‌ به‌ او سپرده‌ شد و او با همكاری‌ فرماندهى‌ نظامى‌ محلى‌ استحكامات‌ گسترده‌ای‌ در اطراف‌ خرمشهر احداث‌ كرد با حملة متفقین‌ به‌ ایران‌ و یورش‌ نیروهای‌ دریایى‌ انگلستان‌ به‌ سواحل‌ جنوبى‌، بایندر به‌ مقابلة جدی‌ با آنان‌ پرداخت‌ و در روزهای‌ جنگ‌ مرتب‌ به‌ پاسگاههای‌ مرزی‌ سركشى‌ مى‌كرد،. تا آنكه‌ در سوم‌ شهریور 1320 وقتى‌ كه‌ در یكى‌ از پاسگاههای‌ خرمشهر به‌ سر مى‌برد، مورد حمله‌ قرار گرفت‌ و همراه‌ با یكى‌ از همكارانش‌ به‌ نام‌ سروان‌ مكری‌نژاد كشته‌ شد روز پس‌ از شهادت‌ وی‌، برادرش‌ ناو سروان‌ یدالله‌ بایندر كه‌ مسئولیت‌ كفالت‌ فرماندهى‌ نیروی‌ دریایى‌ در دریای‌ خزر را بر عهده‌ داشت‌، نیز بر اثر بمباران‌ نیروهای‌ شوروی‌ كشته‌ شد. بایندر در روزگار نوجوانى‌ دارای‌ علائق‌ ملى‌ و سیاسى‌ بود. از این‌ رو، زمانى‌ كه‌ در مدرسة نظام‌ مشیرالدوله‌ تحصیل‌ مى‌كرد، داخل‌ فعالیتهای‌ سیاسى‌ شد و همراه‌ با چند تن‌ از همكارانش‌ چون‌ عبدالله‌ هدایت‌ (بعداً ارتشبد) و رزم‌ آرا (بعداً سپهبد و نخست‌ وزیر) به‌ عضویت‌ حزب‌ سوسیال‌ دموكرات‌ درآمد دریادار بایندر با توجه‌ به‌ اقامت‌ چند ساله‌ در كشورهای‌ اروپایى‌ به‌ زبانهای‌ انگلیسى‌، فرانسه‌، ایتالیایى‌ و تركى‌ تسلط داشت‌ و به‌ این‌ زبانها به‌ خوبى‌ تكلم‌ مى‌كرد وی‌ مردی‌ اهل‌ مطالعه‌ و تحقیق‌ و نویسنده‌ بود. در ایام‌ اقامتش‌ در جنوب‌ به‌ تحقیقات‌ و مطالعات‌ قابل‌ توجهى‌ دربارة خلیج‌ فارس‌ دست‌ زد كه‌ نتایج‌ برخى‌ از آنها را بعداً منتشر كرد. آثار مكتوب‌ بایندر اینهاست‌: 1. نقشة خلیج‌ فارس‌ (تهران‌، 1310ش‌)؛ 2. خلیج‌ فارس‌ (خرمشهر، 1317ش‌)؛ 3. جغرافیای‌ خلیج‌ فارس‌ (تهران‌، 1319ش‌)؛ 4. اصول‌ دریانوردی‌؛ 5. آیین‌نامه‌های‌ توپخانه‌ در 6 جلد؛ 6. راهنمای‌ ناوی‌؛ 7. مقالاتى‌ در مجلة ارتش‌؛ 8. دستور تیر توپخانة سبك‌؛ 9. آیین‌نامة مشق‌ پای‌ توپ‌ كوهستانى‌، و چند اثر دیگر منبع: سایت پارسینه

اظهارات شمس پهلوي در خصوص سرنوشت دارايي هاي پدرش

به هنگام مسافرت محمد رضا پهلوی در تیرماه 1327 به انگلیس، خبر زیر درباره سرنوشت دارایی های رضاخان در جراید آن زمان منتشر گردید : «به نوشته تریبون دوناسیون در لندن راجع به دارایی رضاخان که در بانک انگلیس توقیف شده است، نیز گفتگو بود، انگلیسی‌ها موافقت کردند که مخفیانه قسمتی از این دارایی از توقیف خارج شود و در عوض امتیاز بانک شاهنشاهی در ایران تجدید گردد. زیرا برای شرکت نفت ایران و انگلیس مشکل است که بدون وجود یک بانک انگلیسی که از وی حمایت کند به کار خود ادامه دهد. از طرف دیگر انگلیسی‌ها موافقند که به شاه کمک کنند تا به وسیله ثروتش بتواند دوباره رژیم گذشته را برقرار کند و برای این هدف، انتقال تدریجی دارایی پدرش به او بهترین وسیله است. به همین منظور است که شاه باید به سوئیس مسافرت کند (زیرا مقداری از آن ثروت «پدری» در سوئیس می‌باشد) اینهاست علت مسافرت اعلیحضرت به اروپا ...» اما شمس پهلوی فرزند رضا شاه در این باره چنین اظهار نظر نموده‌‌‌ است: الف) سخنان رضا شاه خطاب به دکتر محمد سجادی:« دکتر من یقین دارم وقتی پا را از مملکت به خارج نهادم، همه جا خواهند گفت و خواهند نوشت که در بانک‌های خارج نیز وجوه بیشماری داشته‌ام و این پول‌ها را برای چنین روزی ذخیره کرده بودم، ولی این طور نیست من به جرأت می‌گویم نه در بانک‌های خارج و نه در بانک‌های داخله ـ جز بانک ملی ـ وجهی ندارم.» ب) اظهارات شمس پهلوی دختر رضاشاه : «آن روزها رادیوهای خارجی درباره پول ایشان [رضا شاه] در بانک‌های بیگانه گفتگو می‌کردند و رادیو تهران اطلاع می‌داد که در مجلس گفتگو از جواهرات سلطنتی در میان است. اعلیحضرت فقید ]رضاشاه[ پس از اطلاع از این خبرها، خنده تلخی نموده، فرمودند: «من فقط سه لیره و کسری در بانک سوئیس دارم و آن هم باقیمانده پولی است که برای خرج تحصیل ولیعهد دربانک سوئیس گذارده بودم.» برای آنکه به درستی و نادرستی این اظهارات پی ببریم به خاطرات مستند و معتبر ارتشبد حسین فردوست اشاره می‌کنیم : در زمان خروج رضاخان از کشور در شهریور 1320 در اصفهان ابراهیم قوام به رضاخان می‌گوید: شما که ایران را ترک می‌کنید، تکلیف مایملکتان چه می‌شود؟ لازم است که تکلیف آنها را روشن کنید. رضاخان با قوام صحبت‌هایی می‌کند و می‌گوید که بنویسید. محضرداری را خبر می‌کنند و رضاخان دیکته می‌کند که آنچه دارم ، اعم از منقول و غیرمنقول را به ولیعهد واگذار می‌کنم. قوام هم تصحیحاتی انجام می‌دهد و رضا خان امضا می‌کند. سپس رضاخان به سمت کرمان حرکت می‌‌کند و قوام‌الملک به سوی تهران ، قوام نامه را به فروغی داد و او هم در روزهای بعد در مجلس قرائت کرد. رضاخان در طول سلطنتش تمام املاک مرغوب شمال را به زور سرنیزه به نام خود کرد. البته گاهی هم پول مختصری به عنوان بهای آن می‌داد . املاک را به منطقه‌های مختلف تقسیم کرد و در هر منطقه یک افسر گمارد و کل املاک او را سرلشکر کریم آقاخان بوذرجمهری اداره می‌کرد . در سال 1319ش ، یک سال قبل از رفتن رضاخان از ایران ، صورت‌حساب عایدی خالص سالیانه املاک پهلوی 62 میلیون تومان بود که همه اینها را به محمد رضا منتقل کرد و سایر اولاد او بی‌نصیب ماندند. بعدها آنها به رضاخان شکایت کردند و او نیز به محمد رضا نوشت که کاخ‌های فرزندان را به آنها انتقال دهد و علاوه بر آن به هرکدام یک میلیون تومان بپردازد که سریعاً انجام شد.... اگر می‌خواستید رضاخان خوشحال شود، درجه بدهد،‌ مقام بدهد و یا پیشنهادی را تصویب کند، بهتر بود قبل از شروع نام چند ملک را با مشخصات و قیمت آن مطرح می‌کردید و مطمئن بودید که کارتان انجام می‌شد... رادیو بی‌بی‌سی در آن هنگام ، سه روز متوالی درباره املاک رضاخان صحبت می‌کرد و می‌گفت که بزرگترین خدمتی که رضاخان به مملکتش کرده غصب کلیه اموال مردم شمال است! حال این سؤال مطرح می‌شود که کسی که پول تهیه بلیط ]اگر چه این هم یک ادعای خلاف وافع و اغراق‌آمیز بوده[تماشای یک نمایش را نداشته است چگونه این ثروت را بدست آورده بود؟ (ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ج 1، ص 112 و 111؛ گذشته چراغ راه آینده است، ص 464ـ 463؛ تاریخ بیست ساله ایران، ج 8، ص 96ـ 87 و 443 و 442) منبع: سایت پارسینه

چگونه ارتشبد فریدون جم مغضوب شاه شد؟

فریدون جم (زادهٔ ۱۲۹۳ در تبریز، مرگ۴ خرداد ۱۳۸۷ در لندن) فرزند محمود جم، تیمسار ارتشبد ارتش ایران و از چهره‌های تحصیلکرده و نزدیک به حکومت رضا شاه و محمدرضا شاه پهلوی بود. او تحصیلات ابتدائی و متوسطه را در تهران و پاریس به اتمام رسانید، سپس دانشکده افسری سن سیر در پاریس را گذرانید. دوره دانشکده افسری تهران را نیز به پایان برد. دوره دانشگاه جنگ بریتانیا و چند دوره کوتاه مدت را نیز در آمریکا گذرانید. در ۱۳۱۶ به درجه افسری رسید و یک سال بعد با ازدواج با شمس پهلوی داماد رضاشاه شد. فریدون جم درجات خود را در ارتش پیمود و با درجه سرتیپی، فرمانده دانشکده افسری شد. پس از آن درجه سرلشگری و بعد از آن سپهبدی گرفت. مدتی معاونت ارتش غرب با او بود و چندی فرماندهی ارتش شرق را تصدی می‌کرد. سرانجام به قائم مقامی ستاد بزرگ ارتشتاران رسید و بعد از ارتشبد بهرام آریانا با درجه ارتشبدی رئیس ستاد شد فریدون جم از فرماندهان تحصیل کرده ارتش در زمان شاه بود که بعد از ارتشبد بهرام آریانا با درجه ارتشبدی رئیس ستاد شد. چند سال در رأس ستاد قرار داشت تا به طور ناگهانی از ریاست ستاد برکنار و با سمت سفیر به مادرید رفت. به گزارش پارسینه، پرویز راجی آخرین سفیر شاه در لندن در کتاب خاطرات خود «در خدمت تخت طاووس» نقل می کند که در ملاقاتی با تیمسار ارتشبد فریدون جم از دلیل برکناری اش توسط شاه از ریاست ستاد بزرگ ارتشتاران پرسید. ارتشبد جم با افسوس پاسخ داد که افسران امریکایی در ایران پیوسته نزد شاه از او تمجید می کردند. روزی ژنرال سایتز، رئیس مستشاران نظامی امریکا در ایران با تبسم به او گفته بود: «من الانه فاتحه تو را خواندم». جم می پرسد منظورش چیست، سایتز جواب می دهد ساعتی پیش در شرفیابی حضور اعلیحضرت، گفتم که جم بهترین فرمانده ارتش ایران است. جم با اندوه فراوان می افزاید: «بعد از آن هر چه کردم خطا از آب درآمد و اعلیحضرت دائم از کارم خرده می گرفت ولی با این حال هر وقت تحقیق می شد معلوم می شد که کارم را درست انجام داده ام.» روزی در جلسه ای با حضور سران سایر نیروها، تیمسار جم درباره نارضایتی شاه از طرز کار بعضی از قسمت های ارتش صحبت می کند و می افزاید چنین ملاحظاتی از جانب اعلیحضرت، او را نه فقط از نظر حرفه ای، بلکه از نظر عاطفی هم رنج می دهد زیرا وی برای اعلیحضرت نه تنها به عنوان فرمانده خود احترام قائل است، بلکه ایشان را همچون «برادری» دوست دارد. همین سخنان وی در این جلسه سرنوشت این تیمسار بلند مرتبه کشور را بر هم ریخت. روز بعد علم وزیر دربار به دیدن جم می رود و می گوید اعلیحضرت از گستاخی جم بسیار ناراحت شده است. جم با ناباوری می پرسد کدام گستاخی؟ و علم پاسخ می دهد گستاخی اینکه او شاه را «برادر» خود خوانده است! جم پس از آن می داند که دیگر ریاستش بر ستاد ارتش پایان یافته و اندکی بعد نیز وی را وادار می کنند تا استعفا دهد و به سفارت اسپانیا برود. ارتشبد جم به پرویز راجی می گوید:«هنوز نمی دانم چه خطایی از من سر زد.» جم وقتی مأموریتش در اسپانیا پایان یافت، دیگر شغلی به او ارجاع نشد و در لندن اقامت گزید. البته شاه بعدها و در زمان تظاهرات انقلاب بار دیگر به یاد وی افتاد و جم را به ایران فرا خواند تا وزارت دفاع را بر عهده بگیرد. وی در نامه ای مکتوب اظهار داشت: «هنگامی که جوانتر، حاضرالذهن تر و مشتاقتر به خدمت بودم، اعلیحضرت من را مرخص کردند، چرا حالا در این بحران مرا احضار می‌ فرمایند؟ اعلیحضرت کار مرا نمی ‌پسندند و بالمآل با ایشان کار من به جایی نمی ‌رسد». نقل است که راجی بعد از دیدار با شاه می گوید که شاه هنوز هم عوض نشده و از این رو حاضر به قبول ریاست ستاد ارتش نمی شود و به خارج از کشور باز می گردد. حتا گفته می شود که مهندس بازرگان نیز بعد از انقلاب از وی خواستار بازگشت به ارتش شده بود که وی نپذیرفت. منبع: سایت پارسینه

زندگی سیاسی نصرت الله امینی، رئیس دفتر دکتر مصدق

شخصا نبش قبر شهید نواب را انجام ندادم - از پشت پارک نگهبانی می دادم

مهدی طالقانی فرزند شهید طالقانی درگفت و گویی اعلام کرده بود "قبل از تخریب مسگر آباد مرحوم ناصر زرباف و شیخ جعفر شجونی، و یک نفر دیگر موفق می‌شوند 3 تا از جنازه‌ها را خارج کنند. یعنی جنازه شهید نواب، شهید سید محمد واحدی، و شهید ذوالقدر را و با اجازه آیت الله نجفی مرعشی به وادی السلام قم منتقل کردند" در همین زمینه برای شنیدن جزییات بیشتر به گفت و گو با جعفر شجونی عضو جامعه رو حانیت مبارز پرداختیم که در ادامه می خوانید. آقای شجونی شما جنازه شهید نواب صفوی را از قبر خارج کردید ؟ در سال 1334 بنده با شهید نواب صفوی در زندان بودیم. یک روز صبح آمدن و یک روزنامه جلوی ما گذاشتند و گفتند بفرمایید این هم رهبران شما و دیدیم که چهار نفر را تیر باران کرده بودند. بعد از مدتی ما از زندان آزاد شدیم و دیدیم که جنازه این شهدا را در مسگر آباد به خاک سپرده بودند بعد چند سال خواستند آن قبرستان را پارک کنند که ما از رفقای فداییان اسلام رفتیم و نبش قبر کردیم البته بنده با یکی دیگر از رفقا پشت دیوار قبرستان نگهبانی می دادیم و چند نفر دیگر از رفقا به داخل قبرستان رفتند و نبش قبر کردند. سپس دوستان جنازه شهید نواب را به قم بردند اما در قم جنازه راتحویل نگرفتند بعد از آن نزد آیت الله نجفی مرعشی رفتند و ایشان دستور داد که استخوانها را تحویل بگیرند و استخوانها برای آقای حسینی است و با این نام ایشان را در وادی السلام قم دفع کردند اما پس از مدتی روی قبر نام نواب صفوی را نوشتند و در حال حاضر نیز یک گمبد سبز زیبایی دارد. آیا خاطره دیگری از شهید نواب صفوی دارید؟ ایشان فرد بزرگواری بود و خاطره از ایشان بسیار است. اگر رفقای شهید نواب صفوی مریض می شدند ایشان نذر می کرد که اگر حال آنها خوب شود برای مثال سه روز کمک پیر زنی کند که بنایی می کرد. ایشان چندین بار به زندان رفتند و با رژیم شاهی دشمن بود و وضع مالیش بسیار پریشان بود.یک آقایی بود به نام حاجی خان که یک جفت قالیچه داشت این قالیچه برای آقای نواب صفوی همیشه در گرو بود. خدا لعنت کند شاه را خدا لعنت کند تیمسار بختیار و تیمسار آزموده که این مردان خدا را اعدام کردند. منبع: سایت پارسینه

تلاش رضاشاه براي جلب رضایت انگلیسی ها جهت عقد قرارداد نفتی جدید

در بعد از ظهر روز سوم مه 1933، جورج ودزورث، دبیر سفارت آمریکا، با تی. ال. جکس، مدیر مقیم شرکت نفت انگلیس و ایران، گُلف بازی می‌کرد. مثل گذشته، بازی گُلف جکس را «سر شوق آورد و به پرحرفی انداخت» و در خلال حرف‌هایش چیزهایی درباره نقش رضا شاه در اعطای امتیاز جدید به انگلیسی‌ها گفت. هارت در یکی از گزار‌ش‌های قبلی‌اش به روند پیشرفت رضا شاه از سال 1921 به بعد اشاره می‌کند: «سال 1921 شاهد کودتای سید ضیا‌ءالدین، [و] نقطه آغاز پیشرفت سریع رضا بود. انگلیسی‌ها برای موفقیت سیاست‌های خود به او تکیه داشتند، و در تشخیص توانایی‌اش در حکومت بر ایران اشتباه نکرده بودند.»(1) احتمالاً هیچ سند دیگری بهتر از گزارش صحبت‌های ودزورث با جکس نمی‌تواند نقش رضا شاه را در حکم آلت فعل سیاست‌های انگلیس در ایران روشن کند. رضا شاه برای جلب رضایت انگلیسی‌ها، و همچنین گسترش منافع مالی شخص خود، به منافع بنیادین ایران و مردمش خیانت کرد. گزارش هارت و ضمایم آن را به طور کامل در اینجا می‌آورم: احتراماً یادداشتی مربوط به گفتگوی جالبی که بین دبیر سفارت، آقای ودزورث، و آقای تی. ال. جکس، مدیر مقیم شرکت نفت انگلیس و ایران، صورت گرفته به پیوست ایفاد می‌گردد. در این گفتگو مدیر شرکت برخی جزئیات مربوط به مذاکراتی را که منجر به امضای امتیازنامه جدید شرکت در تاریخ 30 آوریل شد بازگو می‌کند. دستی در سبک و سیاق غیررسمی یادداشت نبرده‌ام، زیرا تصور می‌کنم که این نوشته با نشان دادن سبک کلام آقای جکس بخوبی می‌تواند روند گفتگوها را نشان بدهد. شخصیت‌های داستان به ترتیب اجرای نقش عبارتند از: سر جان کدمن، رییس هیأت مدیره شرکت نفت انگلیس و ایران؛ آقای دبلیو فریزر، نایب‌ رییس شرکت؛ تقی‌زاده، وزیر مالیه ایران؛ فروغی، وزیر خارجه ایران؛ دکتر وی. آیدلسن، مشاور حقوقی شرکت؛ [و] داور، وزیر عدلیه ایران. آقای هارت: دیروز بعد‌ از ظهر با جکس گُلف بازی کردم و، طبق معمول، بعد از بازی و به هنگام صرف عصرانه درباره شایعاتی که در تهران بر سر زبان‌هاست و همچنین برخی مسایل مربوط به کشورهای دیگر با هم صحبت کردیم. او خودش با پرسیدن اینکه «مردم درباره قرارداد [شرکت نفت انگلیس و ایران] چه می‌گویند؟» صحبت را به مسئله حل و فصل اختلافات اخیر شرکت [با دولت ایران] کشاند. گفتم که اکثر اشخاصِ بی‌اطلاع معتقدند که سر شرکت را شیره مالیده‌اند ولی من شخصاً نظر دیگری دارم که البته نمی‌دانم نظرم تا چه حد درست باشد، و از او خواستم اگر امکان دارد قدری در این باره صحبت کند. در ادامه، خلاصه‌ای از صحبت‌های آقای جکس را می‌آورم، که اظهارنظرها و برخی سئوالات دیگری که در حین گفتگو از او پرسیده بودم را از آن حذف کرده‌ام: البته! حالا که قضیه تمام شده است، خودم هم بدم نمی‌آید درباره آن صحبت کنم؛ ولی لطفاً این حرف‌ها را فعلاً جایی بازگو نکنید. شخصاً، فکر می‌کنم که حق با شما باشد. البته من که راضی هستم، و مطمئنم که ایرانی‌ها هم راضی هستند. ضمن اینکه، فکر می‌کنم همانطور که می‌گویید امتیازی به دست آورده‌ایم که اصولاً به نفع هر دو طرف است. شاه چیزی را که از همان اول دنبالش بود به دست آورد، یعنی تضمین یک درآمد ثابت. با امضای قرارداد جدید حق‌الامتیاز خالصی به جیب شاه می‌ریزد که حداقل 40 درصد بیشتر از متوسط چهار سال گذشته، بعلاوه سال 1932 است. ما هم در عوض امتیازمان را سی و چند سال تمدید کرده‌ایم. ما همه مشکلات و ادعاهای گذشته را حل و فصل می‌کنیم و با یک سابقه پاک کارمان را از سر می‌گیریم. داریم بهای منصفانه‌ای هم برایش می‌پردازیم. دلیلی ندارد که کارها طبق انتظارمان پیش نرود. مسئله جالبی که هست اینکه حالا بیشتر از هر موقع دیگری مطمئن هستم که حق با من بود که آن همه به لندن اصرار کردم تا بگذارد کنفرانس اینجا [در تهران] برگزار شود. گاهی اوقات مذاکرات‌مان واقعاً متوقف می‌شد، چون اصلاً با هم توافق نداشتیم. اگر اینجا نبودیم و نمی‌توانستیم مستقیماً نزد شاه برویم، و اگر شاه خودش مستقیماً دخالت نمی‌کرد، مسلماً مذاکرات بی‌نتیجه می‌ماند و مجبور بودیم به ژنو [محل استقرار جامعه ملل] برگردیم. آنجا هم هیچ کس نمی‌داند ممکن بود چه اتفاقی بیفتد. حداقلش این بود که چند ماه دیگر به مذاکره می‌گذشت و کارها عقب می‌افتاد. روز 24 آوریل بود. از همان ابتدای کار مثل خریدارها رفتار می‌کردیم. عملاً به آنها می‌گفتیم: «حرف حساب‌تان چیست؟ شرایط‌تان را بگویید تا درباره‌اش صحبت کنیم.» مسلماً آنها هم طفره می‌رفتند و می‌خواستند اول ما پیشنهاد بدهیم. ولی ما هم کوتاه نیامدیم. بالاخره بعد از 15 روز طرحی پیشنهاد کردند. راستش را بخواهی، طرح‌شان مضحک و غیرعملی بود. مثلاً نکاتی که در طرح‌شان گنجانده بودند این بود که باید حداقل سالی 6 میلیون تن نفت تولید کنیم و به تدریج حجم تولید را به 10 میلیون تن برسانیم، و بخشی از سهام شرکت را به آنها بدهیم و در مدیریت دخالت داشته باشند و هر چیز دیگری که فکرش را بکنی. ما هم ظرف 48 ساعت جواب‌شان را دادیم. می‌دانی که کدمن از همان اول خودش را از مذاکرات کنار کشیده بود و مسئولیت همه ملاقات‌ها و مذاکرات بر عهده فریزر بود. او هم یک جواب درست و حسابی به آنها داد. فریزر همه مفاد طرح را نکته به نکته جواب داد و به آنها فهماند که چنین طرحی برای ما قابل قبول نیست؛ ولی تقی‌زاده کوتاه نمی‌آمد و با چنگ و دندان از هر نکته و عبارت و لغت طرح‌شان دفاع می‌کرد. تقی‌زاده خیلی رُک و راست بود، و اصلاً دلش نمی‌خواست حتی یک ذره هم با ما کنار بیاید؛ طوری که بالاخره دیدیم حرف‌هایمان هیچ فایده‌ای ندارد. گفتم فقط یک جور می‌توانیم موفق شویم و آن هم این است که به آنها رو دست بزنیم. بنابراین فریزر به آنها گفت که «آخرین» حرفمان این است: «متأسفیم؛ مذاکرات مستقیم هیچ فایده‌ای ندارد؛ البته هنوز دوستی‌مان سر جایش هست؛ ولی باید راه دیگری پیدا کنیم؛ و از این جور چیزها.» بعد از آن دستور دادیم تا پیش از عزیمت‌مان هواپیماها را برای پرواز آزمایشی آماده کنند، و اگر تغییری رخ نمی‌داد واقعاً قصد داشتیم از ایران برویم. کدمن هم به توصیه من از طریق فریزر و فروغی درخواست کرد که برای خداحافظی نزد شاه شرفیاب شود. فروغی اولش قدری تعلل کرد؛ ولی کدمن اصرار داشت که قبل از عزیمتش از تهران باید حداقل عرض ادبی به شاه بکند، و بالاخره تقاضای کدمن را پذیرفتند. به گمانم نمی‌توانستند تقاضای او را رد کنند. فروغی ساعت هشت شب بیست و چهارم به من زنگ زد. اگر زنگ نزده بود، کدمن و همراهانش فردای همان روز از ایران رفته بودند. جلسه شرفیابی را برای صبح فردای همان روز ترتیب داده بودند. خلاصة آن چیزی که اتفاق افتاد عبارت بود از اینکه کدمن واقعاً از شاه خداحافظی کرد و گفت که متأسفانه مذاکرات بی‌نتیجه بود؛ که شاه گفت: «ولی من که نمی‌توانم قبول کنم.» بعد از آن صحبت از دلایل و چند و چون مسئله شد. کدمن شرایط‌ قابل قبول شرکت را به شاه توضیح داد، که فکر می‌کنم در اصل همان چیزی بود که شاه می‌خواست؛ اگرچه شاید همان نبود که وزرا و کارشناسانش به او توصیه کرده بودند. نتیجه‌اش این بود که شاه همان روز بعد از ظهر با تقی‌زاده و فروغی و کدمن و فریزر جلسه‌ای گذاشت. در آن جلسه کل روند مذاکرات را با هم مرور کردند و شاه هم دستور داد که با پیشنهادهای متقابل شرکت موافقت شود. او متوجه شد که پیشنهادهای شرکت اصولاً منطقی است و در راستای تحقق نظرات و منویات او تهیه شده است. اینطور بود که مذاکرات را از سر گرفتیم. ولی بعد از چند روز دوباره به مشکل برخوردیم؛ در واقع دو مشکل، یعنی حوزه امتیاز و مدت اعتبار آن. به همین خاطر، کدمن دوباره نزد شاه رفت. کدمن به شاه گفت که از مرحله دوم مذاکرات بسیار راضی است؛ چون در مرحله اول کار مذاکره‌کنندگان فقط سنگ‌اندازی و چوب لای چرخ گذاشتن بود، ولی حالا واقعاً امکان موفقیت مذاکرات وجود دارد. فقط دو نکته بود که باید حل می‌شد؛ و ظرف ده دقیقه آنها را به شاه توضیح داد. شاه هم بلافاصله دستوراتی صادر کرد، و ما دوباره روز بیست و هشتم جلسه داشتیم. همه چیز به خوبی و خوشی تمام شد. نتیجه کار را به شاه اطلاع دادند؛ شاه آن را تصویب کرد و صبح فردای همان روز به مازندران رفت. روز بعد- تا ساعت 2 شب- تا آنجا که توانستیم عیب و ایرادهای پیش‌نویس قرارداد را رفع و رجوع کردیم. واقعاً که چیز عالی‌ای از آب در آمد؛ باید به آیدلسن دست مریزاد گفت که واقعاً لایق‌ترین وکیلی است که تا حالا دیده‌ام؛ چهار یا پنج زبان را بلد است و از پسِ همه‌شان خیلی خوب بر می‌آید. حتی داور هم اگر نکته‌ای مطرح می‌کرد؛ به آیدلسن می‌گفت: «خُب، خودت بنویسش.» امضاها را هم که خودت بهتر می‌دانی. البته جایت در ضیافت شام با شامپاین خالی بود؛ ولی بقیه‌اش دیگر تعریفی ندارد. همه‌مان از خستگی خُرد و خمیر بودیم. ولی یک چیز، شاید هم بهتر باشد بگویم دو چیز، یادت باشد. اول اینکه اگر شاه، و فقط شاه، نبود هیچ کاری انجام نمی‌شد؛ چون اگر شاه دخالت نکرده بود یا داشتیم هنوز مذاکره می‌کردیم یا دست خالی به خانه‌مان برگشته بودیم. دوم اینکه- البته این را می‌توانید با خیال راحت به همکارانتان بگویید- واقعاً با این کارمان خدمت بزرگی به صنعت نفت کردیم. اینجا بود که «سخنرانی» جکس تمام شد. واقعاً با صداقت تمام این حرف‌ها را می‌زد. خیلی افتخار می‌کرد که چنین کاری انجام شده است. البته به گمانم در حکم یک «مشاور سیاسی» حق هم داشت به خودش افتخار کند. در آخر هم دوباره خواهش کرد که حداقل عجالتاً حرف‌هایش را خیلی محرمانه تلقی کنم. گفت که فعلاً دلش نمی‌خواهد بر سر زبان‌ها بیفتد که شرکت از این قرارداد بیش از حد خوشحال است؛ چون اگر اینطور بشود، شاید مشکلی برای تصویب آن در مجلس به وجود بیاید؛ هر چند که اصلاً فکر نمی‌کرد احتمال چنین چیزی وجود داشته باشد. ولی توضیح داد که هر چه باشد این آدمها ایرانی‌ هستند و اگر خیال کنند که شرکت گمان می‌کند نفع بیشتری از این معامله عایدش شده، آن وقت می‌خواهند مذاکرات را دوباره از اول شروع کنند.(2) پی نوشت ---------------------------------------------------------- 1. هارت، گزارش شماره 1289 (703/891.6363)، مورخ 29 نوامبر 1932. 2. ودزورث، یادداشت؛ مذکور در هارت، گزارش شماره 1426 (2/انگلیس و ایران/891.6363)، مورخ 4 مه 1933؛ تأکید در متن اصلی است. برگرفته از کتاب رضاشاه و بریتانیای موسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی منبع: سایت موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی

تحقیر قاجار تفکر رضاخانی است

فواد پورآرین، استاد تاریخ دانشگاه تربیت معلم و نویسنده کتاب «انقلاب فراموش شده» در گفت‌وگو با ماهنامه «نسیم بیداری»، تحقیر قاجار را برگرفته از تفکر رضاخانی عنوان کرد و از اینکه در کشور در مورد خدمات قاجار سخن گفته نمی‌شود، ابراز تاسف کرد. وی با تشریح شرایط سیاسی ایران پیش از کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ گفت: «دولت انگلیس و روسیه تزاری در یک مقطع زمانی آن چنان بر ایران تسلط یافته بودند که دولت‌ها توسط این دو دولت جابه‌جا می‌شد یا با هم دولت ایران را تغییر می‌دادند یا اینکه هر یک که زور بیشتری داشت دولت را ساقط می‌کرد. به همین دلیل است که از پیروزی انقلاب مشروطیت تا سال ۱۲۹۹، ۵۱ دولت به قدرت می‌رسند که ۴۲ دولت، شاخص بودند و مابقی دولت‌های ترمیمی بودند و گاه دولت‌های دو تا سه روزه نیز به قدرت رسیدند. ایران تا قبل از کودتا توسط رضاخان، چنین تزلزلی داشت و همواره با دو مشکل مالی و امنیتی دست و پنجه نرم می‌کرد. شورش‌های غیرسیاسی و سیاسی مانند قیام جنگلی و خیابانی یا ماشاالله خان کاشی یا شاهسون‌ها و... موجب شده بود ایران جولانگاه قدرت‌های خارجی از جمله روسیه، انگلستان و عثمانی و عشایر داخلی شود. این مساله تا زمانی پیروزی بلشویک‌ها در شوروی ادامه داشت. بعد از انحلال روسیه تزاری، در ایران تمام خلأهای حضور روسیه در ایران توسط انگلستان پر شد. در کنار مشکلات امنیتی، ایران به شدت از مشکلات مالی نیز رنج می‌برد. آن ایام، وضعیت مالی ایران آن قدر اسفناک شده بود که رسما حقوق‌بگیر انگلستان شده بود. انگلستان، حقوق قشون و قزاق‌ها را می‌داد، فرماندهان آن هم روسی بودند. در دوره سقوط تزار‌ها، بنا بر تقاضای انگلستان، افسران انگلیسی جایگزین افسران روسی شدند. شما می‌دانید که اولین بار ناصرالدین شاه قزاق‌ها را در ایران مستقر کرد، بنابراین رضاخان دین بزرگی به دوره ناصری دارد. بنا بر اسناد، رضاخان در سرکوب قیام تبریز مسلسل‌چی و تیربارچی دولتی‌ها بود. این امر هم نشان می‌دهد که وی فردی مشروطه‌خواه نبوده است. این فکت‌ها را بیان کردم تا متوجه شوید که من بر اساس دوستی و دشمنی چیزی را بیان نمی‌کنم. همچنان که من تصریح دارم که قاجار‌ها خدمات زیادی را به کشور کردند، به طور نمونه در دوره ناصرالدین شاه، بزرگترین دستاوردهای غربی وارد کشور شد» این استاد تاریخ دانشگاه افزود: «شما نباید این مساله را فراموش کنید که کتاب‌هایی که در دوره ناصری ترجمه شد، سبب گردید تا جرقه انقلاب مشروطه زده شود یا اینکه اهتمامی که وی نسبت به انتشار روزنامه داشت زمینه‌ای را فراهم کرد که صنعت چاپ در ایران جان بگیرد. ناصرالدین شاه انسان فرهیخته‌ای بود که به زبان فرانسوی صحبت می‌کرد و عکاس ماهری محسوب می‌شد. تخصص و دانش ناصرالدین شاه ۵۰ برابر رضاخان بود. ما سر این مسائل با شاهان خود دعوا نداریم، بلکه دعوای ما بر سر دیکتاتوری این افراد بود. شما نباید دستاورد شاهان ایران را نادیده بگیرید و همه آن را در خود رضاخان خلاصه کنید. مگر شاه عباس صفوی ایران را آباد نکرد؟ اما فرزند خود را کشت. همچنین نادرشاه که تمام عمر خود را صرف لشگرکشی کرد. این موارد از جمله انتقاداتی است که به شاهان وارد است در عین حال که خدمات زیادی ارایه کردند. متاسفانه در کشور ما در مورد خدمات قاجار سخن گفته نمی‌شود. قاجار در تاریخ ما، مرتب تحقیر می‌شود. وقتی می‌خواهند از مظفرالدین شاه سخن بگویند، تصریح دارند که وی بسیار ضعیف و بیمار بود. این تبلیغات برگرفته از تفکرات رضاخانی است، زیرا رضاخان مرتب قاجار را تحقیر می‌کرد. در حالی از مظفرالدین شاه به عنوان فردی معتاد می‌کنند که در آن زمان، مصرف تریاک به امری رایج و عرفی بدل شده بود، اما همین فرد کسی که فرمان مشروطه را امضا کرد و بنیانگذار عدل مظفر است و مجلس را بنا کرد.» پورآرین دلایل تحقیر قاجار توسط رضاخان را در نیاز وی به هویت‌سازی برای خود دانست و گفت: «اگر به رژه‌های جشن‌های ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی توجه کنید در می‌یابید که پهلوی حاضر نبود از دوران آرایی‌ها عقب‌تر برود و خود را به تمدن ایلام وصل کند، در حالی که سابقه تمدن‌ها آن‌ها بسیار بیشتر از آریایی‌ها بود. چون از سه هزار سال پیش آن‌ها حکومت داشتند. حتی در شوش نیز دست به حفاری نزد تا مبادا آثار ایلامی پدیدار شود. حتی در جیرفت نیز این روند را تکرار کردند تا خود را به آریایی‌ها و نه تمدن دیگر منتسب کند. به موازات این کار، شاه ایلات و عشایر ما را تحقیر کرد. تحقیر شاهان قاجار سوژه رضاخان بود، زیرا وی ناچار بود هویت آنان را نادیده بگیرد و برای خود هویت جدیدی بسازد. به هر حال، کسی پادشاه ایران شده که فردی نظامی، بی‌سواد و قلدر است. این فرد قوم و قبیله و طایفه‌ای نداشته و حزب ندارد. سابقه هیچ گونه فعالیت سیاسی و اجتماعی در کارنامه وی پیدا نمی‌شود. این فرد شاه ایران شده؛ بنابراین باید از خود هویت و شخصیتی نشان بدهد. این فرد و نزدیکانش برای حل این مشکل، دو راه در کناره هم می‌پیمایند؛ اول اینکه به ایران باستان چنگ بیندازند و رضاخان را به شاهان قدیم وصل کنند. در عین حال، با مشابهت سازی پهلوی اول با یعقوب لیث، تاکید شود با وجود بی‌سوادی می‌توان دستاوردهای بزرگی داشت. البته در این مسیر، بسیار شوونیستی عمل شد. نکته دوم نیز این بود که از دستاوردهای غربی بسیار استقبال کرد و این استقبال با کاسبی همراه بود. متاسفانه مورخین این کاسبی را زیاد مورد توجه قرار نداده‌اند.» ماهنامه «نسیم بیداری» منبع: سایت موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی

...

مقالات

۶۰ سال پس از کودتا؛ درام یک دموکراسی ناکام

درخواست ثریا از شاه - شاه فوزیه را کی طلاق داد؟!

چرا کشف حجاب؟ - به بهانه‌ی واقعه‌ی مسجد گوهرشاد

خشم گَوَزن و غرور شیر: چند نکته در شناخت شعر و نثرِ خسرو گلسرخی

ردپای انگلیس در اشغال سرزمین‌های قفقازی ایران

۷ و پایانی- آخرین روزهای محمدرضا پهلوی چگونه گذشت؟ - اسم رمز شاه در آمریکا «سیخ» بود

۶- شاه اجازه انتشار چه حرف‌هایی را نداد؟ - انقلاب سفید چیزی نشد که شاه می‌خواست

۵- همکاری ایران با کُردها و اسرائیل چگونه بود؟ - شاه سالانه یک میلیارد دلار از شرکت نفت می‌گرفت

۴- چرا ایران این همه سلاح می‌خرد؟ - شاه گفت بمب اتم نمی‌خواهم

۳- خارجی‌ها شاه را امتحان کردند؟ - گناه مصدق و علاء، دیدن شاه در دوران ضعف بود

۲- روابط ایران و مصر چگونه احیا شد؟ - شاه در برابر طوفان‌ها خود را تنها می‌دید

۱- محمدرضا پهلوی را چگونه دیدم؟ - شاه با ملی کردن نفت مخالف بود

مشکل چپ‌ها مجریان اصلاحات ارضی بود نه محتوای آن - گفتگو با مازیار بهروز

اجرای اصلاحات ارضی اشتباه بود - گفت‌وگوی با موسی غنی‌نژاد

بررسی تحولات منجر به فرار شاه

بازکاوی نظری بر علل سقوط نظام پادشاهی

چرا رژیم پهلوی سقوط کرد؟ (عامل دین ستیزی)

برخی زمینه‌های سقوطِ سلسله قاجار

عقدکنان محمدرضا با فوزیه

نام مستعار دکتر حسن روحانی در زمان طاغوت چه بود؟

فرح پهلوی با چند چمدان پر از جواهرات و … از ایران خارج شد؟

آخرین روزهای شاه به روایت زاهدی

عاطفه گرگین: "گلسرخی بیش از حد پوپولیست بود"

فرمانده نیروی دریایی ایران که توسط انگلیسی ها کشته شد

اظهارات شمس پهلوي در خصوص سرنوشت دارايي هاي پدرش

چگونه ارتشبد فریدون جم مغضوب شاه شد؟

زندگی سیاسی نصرت الله امینی، رئیس دفتر دکتر مصدق

شخصا نبش قبر شهید نواب را انجام ندادم - از پشت پارک نگهبانی می دادم

تلاش رضاشاه براي جلب رضایت انگلیسی ها جهت عقد قرارداد نفتی جدید

تحقیر قاجار تفکر رضاخانی است