مقالات

کار تصویبنامه انجمنهای ایالتی‏ و ولایتی بکجا کشید؟... سخنی با ناشرین اکاذیب!

لابد تاکنون متن تلگراف آقای نخست وزیر درباره تصویبنامه انجمنهای ایالتی‏ و ولایتی به مراجع بزرگ‏ قم و پاسخی را که آقایان مراجع به ایشان داده‏اند مطالعه فرموده‏اید. خلاصه مضمون تلگراف آقای نخست وزیر این بود که«درباره شرطیت اسلام در انتخاب‏ شوندگان و انتخاب‏کنندگان نظر دولت با نظر علماء اعلام موافق است! و در مورد قسم خوردن به کتاب‏ آسمانی منظور از کتاب آسمانی قرآن مجید بوده و ابهام تصویبنامه از این نظر برطرف خواهد شد، و در موضوع شرط ذکوریت و عدم شرکت بانوان در انتخابات مزبور؛ این قسمت فعلا در تصویب‏نامه مسکوت گذارده شده و هنگامیکه مجلسین افتتاح شد نظر آقایان مراجع به مجلسین داده‏ خواهد شد و از مجلسین کسب تکلیف میشود». آقایان مراجع هم در پاسخ تلگراف مزبور تأکید کردند که: «تلگراف مزبور به هیچ وجه خواسته‏های مراجع و جمعیت مسلمانان را تأمین نمی‏کند زیرا: اولا- مسکوت‏گذاردن شرط«ذکوریت»کافی نیست و باید طبق قانون مصوب دوره‏ اول قانون‏گذاری،شرط مزبور صریحا در تصویبنامه گنجانیده شود. ثانیا- باید هرسه موضوع (اسلام- قرآن مجید- ذکوریت)در هیئت دولت مطرح و تصویب شود و جزء تصویبنامه مزبور گردد و تنها قول تلگرافی آقای نخست وزیر در برابر تصویب- نامه از نظر قانونی و حقوقی تأثیری ندارد و مجلسین هم حق ندارند برخلاف موازین شرعی و قانون‏ اساسی چیزی را تصویب کنند». این بود خلاصه تلگراف آقای نخست وزیر و پاسخ منطقی و صریح علمای دینی بایشان، باتوجه‏ به صراحت پاسخهای مزبور و چاپ و نشر متن آنها در تمام نقاط؛ ما لزومی نمی دیدیم که در این باره صحبت‏ کنیم. اما اخیرا برای آلوده‏کردن این مبارزه‏ مقدس زمزمه‏های خطرناکی از حلقوم‏های‏ ناپاکی بلند شده که ما را مجبور کرد برای بیداری عموم مسلمانان به درج مطلب زیر مبادرت ورزیم. ما معتقدیم که صلاح دولت و عموم مردم این کشور در این است که با قبول خواست‏های‏ علماء و مردم مسلمان هرچه زودتر باین بحث پایان داده شود و سروصداها خاموش گردد، این هم بطور قطع کوچکترین عیبی ندارد که دولت برای خواسته‏های مردم که مطابق«موازین شرعی و قانون‏ اساسی»است احترام قائل شده و در تصویب‏نامه مزبور تجدیدنظر کرده و اصلاح نمایند. مردم مسلمان این کشور حق دارند از این موضوع نگران باشند زیرا آنرا تهدیدی‏ نسبت به مذهب رسمی خود اسلام و قرآن مجید و احکام مذهبی می دانند در هرحال مبارزه‏ای را که‏ شروع کرده‏اند کاملا منطقی و مسالمت‏آمیز است و با اینکه بر اثر آن موج عظیمی از احساسات‏ پاک مذهبی سرتاسر کشور را فراگرفته است کوچکترین تشنجی ایجاد نشده و این خود نشانه پاکی‏ احساسات آنهاست. ولی...ولی زمزمه خطرناکی که از طرف افراد شناخته‏ای علیه این جنبش مقدس‏ شروع شده این است که عده‏ای می کوشند سه موضوع فوق را با موضوعات دیگری مخلوط ساخته و از آب‏ گل‏آلود ماهی بگیرند. ما صریحا اعلام می کنیم در این مبارزه چیزی جز مسأله انتخابات انجمنهای ایالتی و ولایتی و« قید اسلام- قرآن مجید- ذکوریت» مطرح نیست؛ موضوع بحث تمام روحانیین و مراجع‏ دینی همین است و درباره موضوعات دیگر فعلا سخنی درمیان نیست. اگر کسانی تصور می‏کنند با مخلوط ساختن این موضوع با موضوعات دیگر می توانند احساسات مردم مسلمان را خفه کنند سخت در اشتباهند. این دشمنان دین و مملکت کار وقاحت را بجائی رسانیده‏اند که به مزدوران و همکاران خود (مانند گردانندگان مجله خوشه)دستور داده‏اند بنویسند:فلان شخص در فلان تاریخ و فلان تاریخ‏ مبالغ هنگفتی از اروپا به ایران فرستاده تا بنام سهم امام به روحانیین ایران بدهند و به نفع«مالکین» اقداماتی کنند!!! نویسنده و گرداننده مجله‏ننگین خوشه اگر خیال می کند با این اخبارجعلی و سرتاپا مسخره خود می تواند به هوسهای جهنمی اربابان خود جامه عمل بپوشاند و احساسات پاک مذهبی‏ مردم این کشور را لکه‏دار کند بسیار در اشتباه است. آری نویسندگانی که بخاطر بی‏ارزشی شغل شریف معرفی زنان...را پیشه خود ساخته‏اند ممکن است چنین تصوری کنند ولی مردم بیدار و باایمان بر این صحنه‏سازیهای رسوا و ننگین می‏خندند. ما هیچ اطمینان نداریم که فرقه‏های ضاله برای تضعیف مسلمانان و کشتن عواطف دینی‏ آن‏ها که سنگر استقلال این مملکت است این نویسندگان را اجیر خود نساخته باشند که در این‏ موقع حساس دست به نشر این گونه اکاذیب بزنند . منبع: مجله درسهایی از مکتب اسلام - آذر 1341، سال چهارم - شماره 11 منبع بازنشر: نشریه الکترونیکی گذرستان

ظهور و افول لایحه‌‌ انجمن‌های‌ ایالتی‌ و ولایتی‌

زمینه های طرح لایحه‌‌ انجمن‌های‌ ایالتی‌ و ولایتی‌

تلگراف بی‌پاسخ آیت‌الله خمینی (ره)

پیشینه حق رأی زنان در مجلس شورای ملی

بازنگری لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی

علیرضا استادیان مهرماه سال 1341، در تاریخ ایران نشانگر برگ دیگری از اقدامات ضد دینی رژیم است که نقش حوزه علمیه قم به ویژه مجاهدت امام روح الله در این میان پیامدها و نتایج مبارکی برای مردم به ارمغان آورد. محمدرضا پهلوی هنگام اجرای طرح اصلاحات ارضی و نخست وزیری امینی، در سفری به ایالات متحده، آنها را از اجرای برنامه‌های اصلاحی مورد نظرشان مطمئن ساخت و نظر موافق سران آمریکایی را برای برکناری امینی کسب و پس از بازگشت به کشور، اسدالله علم را جایگزین وی کرد. حذف سوگند به قرآن مجید از قانون اساسی از نخستین کارهای دولت علم، تشکیل انجمن‌های ایالتی و ولایتی بود که شرایط خاصی را در این لایحه گنجاند که مهم‌ترین آن حذف سوگند به قرآن مجید و اعطای حق رأی به زنان بود که این اقدامات در تعارض آشکار با قانون اساسی قرار داشت و سبب رویارویی مردم به رهبری امام خمینی(ره) با دولت و حکومت شد. این لایحه که هنگام تعطیلی مجلس به صورت غیرقانونی در هیأت دولت به تصویب رسید، در شرایطی بروز کرد که حکومت پهلوی پس از رحلت ‌آیت‌الله بروجردی و آیت الله کاشانی تصور می‌کرد روحانیت از نظر مرجعیت سیاسی رو به ضعف نهاده است. این رویدادها سبب شد تا حکومت پهلوی شتاب بیشتری به اصلاحات مورد نظر آمریکا دهد و هم‌ زمان تلاش کرد تا مرجعیت را به خارج از ایران منتقل کند. لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی در چهاردهم مهر 1341 از سوی کابینه امیر اسدالله علم تصویب و شانزدهم مهر از سوی جراید منتشر شد. دولت درصدد بود با طرح این لایحه در فضای اجتماعی جامعه، یک فضای تبلیغاتی وسیع به نفع خود راه بیندازد و برنامه های اصلاحی آمریکایی را همراه با تضعیف دین اجرایی کند. امام خمینی(ره) که تصویب لایحه یادشده را مقدمه‌ای بر برنامه‌های ضد‌قانونی و ضد‌اسلامی رژیم شاه می‌دانست، بلافاصله علمای طراز اول را دعوت کرد تا گرد هم آیند و درباره این لایحه به مشورت و تصمیم‌ گیری بپردازند که در آن جلسه مقرر شد‌ در تلگرافی به شاه، مخالفت مراجع و علما با لایحه اعلام شده و لغو فوری آن درخواست شود. امام خمینی(ره) در این ایام در روشن ساختن اهداف واقعى رژیم شاه و گوشزد کردن رسالت خطیر علما و حوزه‏هاى علمیه در این شرایط بسیار مؤثر و کارساز بود. تلگراف‌ها و نامه‏هاى سرگشاده اعتراض‏آمیز علما به شاه و اسداللّه‏ علم موجى از حمایت را در اقشار مختلف مردم برانگیخت. فریاد امام خمینی علیه تصویب لایحه لحن تلگراف‌هاى امام خمینى به شاه و نخست‏وزیر تند و هشداردهنده بود، در یکى از این تلگراف‌ها آمده بود: این‌جانب مجدداً به شما نصیحت مى‏کنم که به اطاعت خداوند متعال و قانون‏اساسى گردن نهید، و از عواقب وخیمۀ تخلف از قرآن و احکام علماى ملت و زعماى مسلمین و تخلف از قانون بترسید؛ و بدون موجب، مملکت را به خطر نیندازید؛ و الا علماى اسلام درباره شما از اظهار عقیده خوددارى نخواهند کرد.‌ دامنه اعتراضات مردمی افزایش یافت و در تهران، قم، و برخی شهرهای دیگر بازارها تعطیل شد و مردم در مساجد به حمایت از حرکت علما گرد هم آمدند. یک‌ماه و نیم پس از آغاز ماجرا، دولت یک گام عقب نشست و در 22 آبان با ارسال پیام مکتوب به علما درصدد دلجویی از آنان و توجیه عملکرد خود برآمد. برخی از علمای حوزه علمیه موضع دولت را قانع کننده تشخیص دادند و خواستار پایان قیام شدند؛ اما امام خمینی(ره) سرسختانه مخالفت کردند و می‌گفتند که دولت باید به صورت رسمی لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی را لغو کند و خبر آن را منتشر کند. روشنگری امام؛ لایحه تصویب‌شده درصدد نفوذ عناصر بهایی و جاسوسان اسرائیلی در دولت است ایشان در بیانیه‌ای که در پاسخ به سؤال اصناف و بازاریان قم صادر کرد صریحاً هدف‌های رژیم را از این مصوبه نفوذ عناصر بهایی و جاسوسان اسرائیلی در تشکیلات دولت دانست و با صراحت اعلام کردند: «ملت مسلمان تا این خطرها رفع نشود سکوت نمی‌کند و اگر کسی سکوت کند در پیشگاه خداوند قادر مسؤول و در این عالم محکوم به زوال است». در همین بیانیه، امام خمینی به نمایندگان مجلسین سنا و شورا نسبت به تصویب لایحه پیشنهادی دولت هشدار دادند و نوشتند:‌«‌ملت مسلمان و علمای اسلام زنده و پاینده هستند و هر دست خیانتکاری که به اساس اسلام و نوامیس مسلمین دراز شود قطع می‌کنند». سرانجام حکومت تن به شکست داد و در 7 آذر 1341 هیأت دولت، مصوبه قبلی را لغو و خبر آن را به علما و مراجع تهران و قم اطلاع داد. شکست اصلاحات غیر دینی شاه لغو لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی اگرچه منجر به حذف اصلاحات غیر دینی در جامعه ایرانی و به رخ کشاندن قدرت معنوی روحانیت شیعی در ساختار جامعه بود؛ اما روشن ترین دستاورد آن محک زدن گونه های رفتاری حاکمیت و عرق دینی نظام شاهنشاهی بود. نظام شاهنشاهی که قدرت تحلیل نفود باورهای اسلامی و ملی را در میان مردم نداشت و دستورهای استعماری غربی را سند پیشرفت و توسعه تلقی می کرد، به جبران سرخوردگی از شکست در اجرایی کردن لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی، با برنامه‌هایی همچون انقلاب سفید به میدان آمد و فاصله خود را روز به روز با مردم و حوزه‌های علمیه تیره و تاریک‌تر کرد و با دست لرزان خود قدم در راهی نهاد که 15 خرداد و در نهایت پیروزی انقلاب و شکست نظام 2500 ساله شاهنشاهی را به همراه خود آورد. منابع: 1. صحیفه امام؛ ج 1، ص 90، 2. سخنرانی امام خمینی در مسجد اعظم قم ؛ 26 فروردین 1343؛ کوثر؛ مجموعه سخنرانی‌های امام، جلد اول، ص 132، 3 ـ نهضت امام خمینی؛ سید حمید روحانی؛ مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ 1372، 4 ـ سه سال ستیز مرجعیت شیعه در ایران (1343 -1341)، حسینیان، روح الله، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تهران، 1387، 5 ـ حدیث بیداری؛ حمید انصاری؛ مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 6 ـ اصلاحات آمریکایی و قیام 15 خرداد، خلجی، عباس؛ مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 7 ـ انقلاب اسلامی و ریشه‌های آن، عمید زنجانی، عباسعلی؛ نشر کتاب سیاسی، 1369ش. منبع: خبرگزاری رسا منبع بازنشر: نشریه الکترونیکی گذرستان

امام خمینی در رویارویی با ترفند انجمنهای ایالتی و ولایتی

انجمنهای ولایتی در اسناد مجلس

ماجرای بادیگاردهای ورزشکار و مومن مرحوم فلسفی

در میدان سپه برای وفات آیت‌الله‌ اصفهانی سخنرانی کردم، دولت فهمید حرف‌های من در تضعیف حزب توده موثر است، قبل از ماه رمضان چندبار از طرف رادیو آمدند و گفتند بیایید استودیوی رادیو مثل آقای راشد برای عموم سخنرانی کنید. گفتم: «سخنرانی من وقتی فایده دارد که شنونده‌ها را ببینم، در اتاق خلوت، یکه‌وتنها برای کسی که نمی‌بینم نمی‌توانم نافذ صحبت کنم. اگر می‌خواهید به گوش همه برسد میکروفُن رادیو را بیاورید مسجد.» گفتند در ایران دستگاه فرستنده‌ی سیار وجود ندارد. نمی‌توانیم سخنرانی را از مسجد پخش مستقیم کنیم. من گفتم حرفم همان است.‌ دست‌آخر حاصل این شد که مسؤول تاسیسات مسجد شاه (امام خمینی) و متخصصان فنی رادیو نشستند فکر‌کردند دیدند می‌توانند با استفاده از رشته‌سیم دو خط تلفن، سخنرانی را پخش مستقیم کنند. یک میکروفن در مسجد نصب کردند. بعد با دستگاه تقویت صدا، صدای تقویت‌شده را از طریق یک رشته‌سیم به مرکز تلفن واقع در خیابان اکباتان منتقل ‌کردند و از آن‌جا با استفاده از رشته‌سیمِ یک خطِ تلفنِ دیگر که به محل فرستنده‌ی رادیو در نزدیکی سیدخندان متصل می‌شد، صدا را در محل فرستنده، دریافت ‌کردند. پخش سخنرانی‌های من در آن مسجد، از روز اول ماه مبارک رمضانِ سال ۱۳۲۷ شمسی از رادیو آغاز شد. این اولین‌بار بود که سخنرانی مذهبی، به‌طور زنده از یک مسجد پخش می‌شد. با پخش مستقیم موافقت کردم چون‌ آن موقع، آگاهی مذهبی مردم با تحولات اجتماعی معاصر دنیا رشد نکرده بود و یک نوع خلاء دینی بود، حزب توده هم عملا مقابل اسلام و روحانیت صف‌آرایی کرده بود. سخنرانی‌هایم ‌تا آخر ماهِ مبارک رمضان ادامه یافت. با هر سخنرانی نامه‌هایی تند و تهدیدآمیز دریافت می‌کردم. روزهای اول وقتی پستچی به منزل‌مان می‌آمد ده بیست‌تا پاکت می‌داد که بعد شد چهل پنجاه‌تا. روی بعضی از پاکت‌ها با رنگ آبی و روی بعضی با رنگ قرمز نقش هفت‌تیر و چاقو و قمه کشیده بودند. روی بعضی هم با خط درشت نوشته شده بود: «این کاغذ بوی خون می‌دهد.» گاهی بعضی از این نامه‌ها را می‌خواندم ولی بعد دیدم اتلاف عمر است، لذا نخوانده آن‌ها را لوله می‌کردم و داخل سوراخ چاه فاضلاب می‌انداختم. یک روز بعد از سخنرانی که بلندگوی مسجد هم روشن بود، گفتم: «هر روز به من نامه می‌نویسند و عکس قمه و قداره می‌کشند. می‌نویسند این کاغذ بوی خون می‌دهد ولی من هرچه بو کردم بوی خونی استشمام نکردم! زحمت نکشید کاغذها را حرام نکنید و عمر خودتان را هدر ندهید! من آن‌ها را لوله می‌کنم و در سوراخ چاه آب باران می‌اندازم.» بعد از آن، نامه‌ها کم شدند اما به‌جایش تصمیم گرفتند مجلس سخنرانی را به‌هم بزنند. یک روز ساعت ‌ده‌ونیم صبح از مسجد شاه تلفن زدند که عده‌ی زیادی با قیافه‌های خاصی که اصلا از قماش نمازگرارانِ جماعت نیست، آمده‌اند و زیر گنبد را پرکرده‌اند. من به یکی از دوستان تلفن کردم، مردی باایمان و قوی بود و رفقای ورزشکاری هم داشت، گفتم: «امروز مسجد در خطر است. آمده‌اند مجلس را به‌هم بزنند.» گفت: «همین الان اقدام می‌کنیم.» بعد معلوم شد پنجاه شصت‌نفر از ورزشکارانِ باایمان را برداشته و به مسجد برده. آن‌ها هم که دیده‌اند با بازوانِ قویِ یک عده ورزش‌کار مواجه هستند، از مجلس بیرون رفته‌اند. ‌با این وجود باز احساس خطر می‌کردیم، به‌ویژه که میکروفن رادیو هم روی منبر بود و اگر سروصدای غیرعادی بلند می‌شد، همه‌جای ایران پخش می‌شد. یکی از آن آقایان ورزشکار قبل از شروع صحبتِ من جلوی منبر ایستاد و گفت: «این ورزشکارها که دور تا دور تکیه به دیوار داده‌اند، مامور حفاظت‌اند. هیچ‌کس نباید وسط منبر ولو ‌به‌قصد صلوات صدایی بلند کند. اگر صلوات لازم باشد، آقای فلسفی می‌گوید.» با این کیفیت، آن روز سخنرانی را ادامه دادیم. خیلی از آقایان واعظ می‌گفتند در شهرستان‌ها ائمه‌ی جماعت به‌محض این‌که ظهر می‌شد، نماز ظهر و عصر را برق‌آسا می‌خواندند و از ساعت یک بعدازظهر رادیو را روی منبر می‌گذاشتند تا سخنرانی من برای مستمعین پخش شود. آن موقع رادیو خیلی کم بود و بعضی مساجد در شهرستان‌ها آن‌قدر وسعت نداشت که مردم زیادی را در خود جای بدهند، لذا آقایانِ واعظ می‌گفتند بازارهای بزرگ را فرش کنند و بلندگو کار بگذارند و این‌طور صدای رادیو را به جمعیت انبوه می‌رساندند. اولین عکس‌العمل خشکه‌مقدس‌ها در مقابل سخنرانی من، سرِ بلندگو بود. می‌گفتند بلندگو مشکل شرعی دارد. در مجلس عروسی پسر یکی از محترمین که در اتاق بزرگی، جمعیت و مرحوم پدرم نشسته بودند، یکی‌شان با صدای بلند گفت: «آقای فلسفی خیلی حرف‌های خوب می‌زنید اما متاسفم که این مزمار[۱] را که آلت موسیقی است به مسجد آوردید. چرا با مزمار حرف می‌زنید؟» تازه سال اول بود که بلندگو به مسجد آمده بود و آقایانِ علما هم نمی‌توانستند در آن مجلس چیزی بگویند. پیش‌خدمتِ عروسی را صدا زدم گفتم: «این بشقاب گز را ببرید خدمت آن آقا قدری میل کند.» آن آقای مقدس گفت: «نه آقا من دندانم عاریه است، گز لای دندانم می‌رود.» گفتم: «چرا دندان عاریه گذاشتید؟» گفت: «برای این‌که دندان ندارم.» گفتم: «چرا عینک زدید؟» گفت: «نمی‌توانم دور را ببینم.» بعد تند شدم : «شما دندان نداشتی، رفتی دندان عاریه گذاشتی. نمی‌توانستی دور را ببینی، عینک زدی. این کار شما حلال است اما من که صدایم به آخر مجلس نمی‌رسد و میکروفن آورده‌ام که صدایم به آن‌جا برسد، کار حرام کرده‌ام؟ از خودت فتوا می‌دهی؟» اولین‌بار که می‌خواستم با میکروفن در مسجد سیدعزیز‌اللهِ بازار تهران سخنرانی کنم، عالمانِ درجه‌اول حضور داشتند و هول داشتیم بابت بلندگو. مرحوم حاج میرزا عباسعلی اسلامی که نبش سبزه‌میدان عطاری داشت، قبلِ این‌که مردم بیایند، رفت بلندگو را نصب کرد ولی پارچه‌های سیاهِ شبستان مسجد و حیاط را روی جعبه‌ی بلندگو ‌کشید که پنهان باشد و کسی نبیند. دستگاهش را هم در یک حفاظِ طاقچه‌مانند گذاشته بود که معلوم نشود. با چنین وضعی آن‌جا منبر رفتم. با میکروفن شروع به صحبت کردم. مردم دیدند همان‌جا که نشسته‌اند صدا را خوب می‌شنوند. قدری به همدیگر نگاه کردند. کم‌کم داشت حرف درست می‌شد. پنج‌دقیقه که صحبت کردم، دیدم حاج‌ میرزا عباسعلی بلندگو را قطع کرد. مردم دیگر صدای مرا درست نمی‌شنیدند. بعد همان‌ها که احتمال مخالفت‌شان داده می‌شد، یک‌مرتبه فریاد زدند آقا صدا نمی‌آید. حاج میرزاعباسعلی با تدبیر بازاریِ خود با این کارش قضیه را مثبت کرد و تا آخر منبر دیگر کسی اعتراض نکرد. * این متن برشی است از «خاطرات و مبارزات حجت‌الاسلام فلسفی» که آن را مرکز اسناد انقلاب اسلامی منتشر کرده و برای مجله‌ی همشهری داستان بازتنظیم و ویرایش شده است. منبع: سایت پارسینه

از نوسازی رضاشاهی تا تولد دولتی اقتدارگرا

حسین نادریان؛ کارشناس مسائل تاریخ با کودتای اسفند 1299ه.ش.، دوره‌ی جدیدی از تاریخ ایران آغاز شد. دوره‌ای که نوسازی و اصلاح به شیوه‌ی غربی پارادایم حاکم بر آن بود. دوره‌ای تأثیرگذار در تاریخ ایران که در آن تغییرات قابل ملاحظه‌ای در حوزه‌های نظامی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی ایران به وجود آمد. این اقدام‌ها و تغییرهای ناشی از آن، گاه مایه‌ی خرسندی و تشویق برخی صاحب‌نظران قرار گرفته و گاه زمینه‌ساز مخالفت‌ها و انتقادهای شدید برخی دیگر از آنان شده است. کمتر پادشاهی در دوران معاصر ایران چنین خصلت دوگانه‌ای را همراه خود دارد که طی آن کارنامه‌ی دوران سلطنتش این چنین مورد ارزیابی‌های دقیق و البته متضاد قرار گیرد.[1] از جمله مواردی که حجم بیشتری از پژوهش‌ها در این باره به آن پرداخته‌اند، نوع‏ رویکرد نخبگانبه مقوله پیشرفت و ارزیابی موفقیت آنان در گذار ایران به نوسازی، استقلال سیاسی و تشکیل دولت و ملت بوده است. توجه به نوع حکومت پهلوی و شکل نوسازی آن، روی سکه‏ای است که روی‏ دیگر آن، سکوتی کامل به ابعاد دیگر این نوسازی است. در حالی که در سیر صعودی رضاخانی به رضاشاهی، مؤلفه‌هایی دخیل هستند که ماهیت برنامه‌ی نوسازی رضاشاه را تعین می‌کنند. این نوشتار با تمرکز بر فرآیند به قدرت رسیدن رضاشاه، الویت‌ها و خط مشی پهلوی اول در نوسازی را مورد پردازش و تحلیل قرار می‌دهد. فرآیند نوسازی و تمرکز سیاسی تمرکز سیاسی فرآیندی است که در آن یک قدرت مرکزی جایگزین قدرت‌های متعدد، پراکنده و محلی می‌شود. نتیجه‌ی این فرآیند، کاهش خودمختاری واحدهای فرعی ونفوذ اقتدار مرکزی در سطوح ملی، منطقه‌ای و محلی است. ابزارهای ایجاد تمرکز متعددند: «فرهنگ و نهادسازی، وضع قوانین و مقررات، یکپارچه سازی اقتصاد، آموزش‌های نوین، رسانه‌های جمعی، ایدئولوژی و سرانجام سرکوب و زور. از ابزار سرکوب و زور معمولاً به عنوان آخرین وسیله برای درهم شکستن مقاومت نیروهای تمرکز گریز استفاده می‌شود. با این وجود هنگام ایجاد تمرکز در کمترین زمان ممکن، ضعف و فقدان دیگر ابزارها و شورش‌های گسترده، کاربرد زور افزایش می‌یابد. استفاده از ابزار سرکوب می‌تواند به ایجاد تمرکز کمک کند اما استفاده‌ی مکرر یا اتکای صرف از کارایی آن می‌کاهد.[2] این فرآیند در نهایت ممکن است محصولی در قالب یک نظام مطلقه داشته باشد، نظامی که گاه محرک نوسازی خوانده شده است اما این را می‌توان یک روی سکه دانست. روی دیگر سکه، زایش زمینه‌های بحرانی است که با نادیده گرفته شدن، به عمق می‌روند تا چندی بعد در سطوح بالاتری خود را نشان دهند چرا که نوسازی دولت‌های مطلقه تا آنجا انجام می‌پذیرد که «ساخت قدرت شامل توازن بین طبقات قدیم و جدید، استقلال نسبی دولت از آن‌ها و نبود ایفای نقش مستقل سیاسی توسط نیروهای اجتماعی دست‌خوش تحول اساسی نشود. از این رو علی‌رغم نوسازی در سطوح اقتصادی، اداری و فرهنگی، ساخت سیاسی در این دولت‌ها به نسبت متصلب و ایستا باقی (می)ماند. حفظ این ساخت برای تداوم دولت مطلقه امری اجتناب ناپذیر بود. هر چند که نوسازی در دیگر سطوح، دیر یا زود ساخت سیاسی را نیز با بحران روبه‌رو ساخت.»[3] ظهور، صعود و افول رضاشاه می‌تواند موردی مناسب برای پردازش این مبانی نظری باشد که در ادامه به تفصیل، بدان پرداخته خواهد شد. زمینه‌ی ظهور پهلوی اول ظهور رضاشاه را باید در بطن بافت و زمینه‌های تاریخی و سیاسی ایران و عوامل بین‌المللی جست‌وجو کرد. بررسی این عوامل می‌تواند نشان دهنده‌ی مختصات ویژه‌ی حکومت رضاشاه شود. در بررسی این عوامل سرخوردگی از مشروطه، ضعف حکومت مرکزی و بحران‌های ناشی از جنگ جهانی اول نقش داشتند.[4] از دیگر عوامل مؤثر در این باره، وقوع شورش‌های قومی و محلی در کشور است نظیر نهضت جنگل در شمال، قیام «شیخ محمد خیابانی» در آذربایجان و ناامن شدن کردستان توسط «سیمتقو» و تلاش «شیخ خزعل» برای استقلال خوزستان و درگیری بین قشقایی‌ها و ایل خمسه و پلیس جنوب در اصفهان که آشفتگی و ناامنی اجتماعی گسترده‌ای را سبب شد و ایجاد دولت مرکزی نیرومندی را ضروری ساخت. به گونه‌ای که شخصیت‌های فرهنگی-سیاسی آن زمان به قدرت رسیدن رضاشاه را عاملی برای پایان به بحران‌های امنیتی کشور می‌دانستند. برای نمونه «مصدق» در این باره، این گونه اظهار نظر کرده است: «.... وضع در این مملکت طوری بود که اگر کسی می‌خواست مسافرت کند، امنیت نداشت. اگر کسی مالک زمینی بود، امنیت نداشت. اگر اموال و املاکی داشت مجبور بود چند تفنگچی برای حفظ اموالش استخدام کند..... من برای حفظ خانه‌ام، خانواده‌ام و مردم کشورم طبعاً دلم می‌خواهد رضاخان نخست‌وزیر این مملکت باشد چون آرزوی ثبات و امنیت دارم و حقیقتاً در چند سال گذشته به برکت وجود این مرد، ما این امنیت و ثبات را داشته‌ایم و توانسته‌ایم در کارهای عام المنفعه و خدمت به منافع جامعه پیشرفت کنیم.»[5] در واقع بنا بر متون و منابع موجود، امنیت مهم‌ترین دغدغه‌ی حمایت داخلی از رضاخان در این مرحله بوده است. برآیند تعین بحران داخلی ایران در ماهیت حکومت رضاخان و برنامه‌های وی، بعدها چالش استبداد رضاشاهی را ایجاد کرد که گریبان جامعه را تنگ کرد. افزون بر این موارد، قدرت‌گیری رضاشاه در ایران صرف‌نظر از مهیا بودن زمینه‌ی داخلی، محصول توافق بین‌المللی نیز بود. «انگلیس به این باور رسید که اداره و ادامه ی حکومت ضعیف و سنتی قاجار پاسخگوی انتظارات عصر مدرنیسم نیست. زیرا جهانی شدنِ سرمایه‌داری می‌طلبید که نظام سیاسی و ساختارهای اجتماعی شکل مدرن پیدا کند. برای پشت سر گذاشتن وضعیت سنتی جامعه و ورود به عصر مدرنیسم نیاز به یک قدرت نظامی بود، زیرا فقط یک قدرت نظامی می‌توانست دولت مطلقه مدرن را محقق سازد. انگلیس ظاهراً از گسترش کمونیسم روسی در ایران نگران بود، زیرا گسترش و عمق تضاد طبقاتی و فقر توده‌ها زمینه‌ی مناسبی برای پذیرش کمونیسم فراهم کرده بود.»[6] در مجموع فضای سیاسی ایران آن زمان، آشفته بود. از یک سو ساخت سنتی قدرت برآمده از نیروی ایلات و عشایر دچار فروپاشی گردیده بود و شاه به عنوان سمبل قدرت ساخت سنتی در ضعیف‌ترین موقعیت خود قرار داشت و از سویی نیز نیروی ژاندارمری امکانات بالقوه را برای در دست گرفتن قدرت نداشت و نیروی قزاق تنها نیروی نظامی بود که به علت حمایت انگلیس از آن، امکان اقدام داشت. در چنین شرایطی بود که بر اساس برنامه‌ی از پیش تعیین شده‌ی انگلیس‌ها، نیروهای قزاق ایران به فرماندهی رضاخان و رهبری سیاسی سید ضیاءالدین طباطبایی وارد تهران شدند. از کودتا تا اصلاحات چندی بعد از ورود به تهران، سید ضیاء طباطبایی، در بیانیه‌ای انجام اصلاحات متوقف در سلسله‌ی قاجاری را منوط به داشتن ارتش قوی کرد .[7] در واقع ضعف خرده سیستم‌های فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی موجب شد تا خرده نظام نظامی مورد تأکید قرار گیرد. رضاخان نیز که پس از کودتا لقب «سردار سپه» را اخذ کرده بود، در بیانیه‌ای که توسط سیدضیاء تنظیم و به نام «رئیس دیویزیون قزاق، اعلیحضرت شهریاری و فرمانده‌ی کل قوا-رضا» منتشر شد، بر ایجاد «حکومتی که تجلیل و تعظیم قشون را از اولین سعادت مملکت به شمار آورد و نیرو و راحتی قشون را یگانه راه نجات مملکت بداند و در آن بیت‌المال مسلمین حیف و میل نشود و امنیت در سراسر کشور برپا شود و سیاسیون خارجی در آن دخالت نداشته باشند.» تأکید کرد. [8] رضاخان از این پس بر خرده سیستم نظامی تمرکز کرد؛ ایجاد تشکیلات نظامی واحد و متحدالشکل با ادغام بریگاد مرکزی و قزاق شروع شده و پس از تصدی مقام وزارت جنگ توسط رضاخان تحت نظارت وزارت جنگ درآمد. ادغام ژاندامری، تأسیس دانشکده‌ی افسری، جذب امکانات مالی، افزایش تعداد کادر خرید سلاح‌های جدید و آموزش‌های جدید به قدرت برتر در جامعه‌ی ایران تبدیل شد و تقسیم تشکیلاتی آن نیز دچار تحول گردید. وی با اتکا به نیروهای نظامی در عرصه‌های گوناگون، به سرعت قدرت خود را استحکام بخشید و ارتش حرفه‌ای رو به گسترش را به زیر فرمان خود درآورد. قدرت او چنان شد که «در عموم کارهای لشکری و کشوری و مالی مداخله می‌کرد... عواید اداره‌ی مالیات مستقیم و درآمد اداره‌ی کل خالصه جات مملکتی و مالیات ارزاق تهران را هم که ریاست آن با امیرلشکر خدایارخان بود، از مردم اخذ و بدون آنکه به خزانه‌داری کل وارد شود، مستقیماً بابت بودجه‌ی وزارت جنگ دریافت می‌نمود.»[9] از این پس رضاخان تا سال 1304 با اتکا به ارتش جدیدی که سازماندهی کرده بود و با حمایت ضمنی و سکوت برخی از نیروهای سیاسی- اجتماعی به توسعه‌ی اختیارات خود پرداخت تا در مجلس پنجم مشروطه، انحلال سلطه‌ی قاجاریه را به تصویب رسانید. در مجموع در فرآیند به قدرت رسیدن رضاخان، خرده سیستم نظامی به گونه‌ای نامتوازن از دیگر خرده سیستم‌های نظام اجتماعی برجسته‌تر شد. اقتداگرایی رضاشاهی در ایران، نوسازی در برخی زمینه‌ها در قرن نوزدهم آغاز شد اما ضعف دولت قاجار و نیز طبقه‌ی متوسط موجب ناکامی و توقف آن شد. در واقع با توجه به ضعف بورژوازی، پیشبرد فرآیند نوسازی در ایران مستلزم وجود دولتی مدرن، متمرکز و مقتدر بود. با شکل‌گیری دولت مطلقه پهلوی توسعه و نوسازی در ایران شتاب گرفت. اما به دلیل تسلط دولت بر منابع قدرت و ناتوانی و پراکندگی جامعه‌ی مدنی، نوسازی تنها، پروار ساختن ناقص نظام اجتماعی را به دنبال داشت. در فرآیند نوسازی به سبک رضاشاهی، حوزه‌ی سیاست تا آنجا که به ساخت دولت مربوط می‌شد تحولاتی را پذیرفت، اما این تغییرات برای تقویت کارایی، ظرفیت و اقتدارحکومت بود و به گسترش تسلط و نفوذ آن بر جامعه‌ی مدنی منجر شد. از این رو اگرچه دولت مطلقه در عرصه‌های اقتصادی و اجتماعی دستاوردهایی برای توسعه و نوسازی داشت اما در حوزه‌ی سیاست و نظام سیاسی مانع توسعه بود. [10] در واقع دوران سلطنت وی همچون وزارتش مختصاتی داشت؛ نظامی‌گری که نهادها، فرایند و کنش‌گران را شامل می‌شود و سپس بستن راه حضور نخبگانی که برخی‌شان از کنش‌گران نوسازی وی بودند و یا در کمترین حالت حامی‌اش و مذهب ستیز. نظامی‌گری در حکومت رضاشاه با به قدرت رسیدن رضاشاه، قدرت در دست کسی متمرکز شد که خاستگاه و تکیه گاهش ارتش بود. تمرکز قدرت، وحدت و امنیت ملی، انجام اصلاحات و ایجاد نظام دیوانی مدرن در عصر رضاشاه همگی نیازمند استقرار ارتش جدید بودند. با توجه به ریشه‌ی نظامی کودتای 1299، کوشش‌های جدید در زمینه‌ی نوسازی ارتش قابل انتظار بود. همان‌گونه که پیش‌تر آمد، ناامنی‌های موجود در ایران امنیت را به گمشده‌ی نخبگان ایرانی تبدیل ساخت به گونه‌ای که به حامیان رضاخان تبدیل شدند. رضاخان نیز پس از کودتا به ایجاد و تقویت ارتش ملی به عنوان ستون محکم قدرت خود پرداخت تا اولویت خرده سیستم نظامی ماهیت نظامی حکومت وی را آشکار سازد. بر این اساس، رضاشاه موانع دست‌یابی ایجاد سلطنت را با توسعه‌ی اقتدارهای خود هموار ساخت و از همان ابتدا برای تشکیل یک دولت مرکزی مقتدر، بر ضرورت اصلاحات مالی، اداری و نظامی، تأسیس مدارس، پیشرفت تجارت از راه احداث جاده‌ها و راه آهن و نیز الغای کاپیتولاسیون تأکید کرد. ماهیت نظامی حکومت رضاشاه، ماهیت برنامه‌ی نوسازانه‌ی وی را نیز مشخص کرد. چنانچه بار دیگر نخستین پایگاه جهت آغاز اصلاحات وی، ایجاد یک ارتش ملی واحد و مدرن بود.[11] بدین ترتیب اقدام‌هایی آغاز شد که فارغ از آثار مثبت و منفی و یا چگونگی اجرای آن، خرده نظام‌های جامعه‌ی ایران را دچار دگرگونی ساخت. بالا بردن درآمدهای دولتی از راه مالیات منظم، بانک‌داری و فعالیت‌های گمرکی، بهبود بخشیدن به نظام ارتباطی به‌وسیله‌ی جاده سازی و احداث نخستین خط راه آهن سراسری ایران، ایجاد خطوط تلگراف و شبکه‌ی تلفن، اجباری کردن خدمت نظام وظیفه‌ی عمومی و سربازگیری، ایجاد نظام قضایی و آموزشی مدرن، مشارکت دادن زنان در آموزش و پرورش و فعالیت‌های اجتماعی، توسعه‌ی شبکه‌های بهداشتی، درمانی و نوسازی شهرها با کشیدن خیابان‌های پهن در شهرهای بزرگ، طرح‌هایی بودند که ارتش رضاشاه در آن به نحوی نقش فعال داشت. آن‌گونه که «جان فورن» رژیم رضاشاهی را «استبداد نظامی» و «تجددخواهی نظامی به رهبری دولت» می‌نامد.[12] شاید همین مشارکت و پشتیبانی ارتش سبب شد که هر چه از آغاز نوسازی رضاشاه می‌گذشت، ویژگی آمرانه و خشن آن پررنگ‌تر می‌شد. بودجه‌ی دفاعی از سال 1305 تا 1320، 5 برابر افزایش یافت. بودجه‌ی ارتش از حدود 110میلیون ریال در سال1307 به275 میلیون ریال در سال 1315 و592 میلیون ریال در سال 1320 رسید و شمار ارتشیان هم ازحدود 40 هزار نفر به حدود 150 هزار نفر افزایش یافت.[13] علاوه بر این وی از راه جذب بودجه و اعتبارات بیشتر در طی سال‌های 1300-1320 علاوه بر افزایش تسلیحات و امکانات نظامی ارتش بر تعداد نفرات آن افزود به گونه‌ای که نیروهای مسلح از 5 لشکر با 40 هزار نفر به 18 لشکر با 127 هزار نفر رسید.[14] همچنین تشکیلات ارتش نیز پس از گسترش در سال 1313 شامل 4 قسمت مجزای وزارت جنگ، ارکان حزب کل قشون، تفتیش نظامی کل قشون و تفتیش مالی و مباشرت کل قشون گردید. علاوه بر توسعه‌ی نیروی انتظامی جهت سرکوب شورش در شهرها، ارتش به منظور مقابله با قیام‌های ایلات و عشایر و نیروهای گریز از مرکز، نیروی زرهی (تانک و زره پوش) و نیروی هوایی را نیز به خدمت گرفت. نیروی هوایی به عنوان یکی از واحدهای نیروی زمینی با خرید 100فروند هواپیمای جنگی و تأسیس مدرسه‌ی هواپیمایی به تدریج شکل گرفت و در سال 1311 مستقل شد و تا سال 1314 در برخی شهرها نیز گسترش یافت.[15] توسعه‌ی ارتش به عنوان واحد مجزا از جامعه امکان نداشت بنابراین ضروری بود آموزش‌های نظامی، ایده‌ها و روش‌های جدیدی از روش‌های متعددی در جامعه تسری یابد. به همین جهت طرح نظام وظیفه‌ی اجباری در مجلس پنجم تصویب شد. بنیان‌گذاری دولت و ارتش ملی، تغییر در رابطه‌ی فرد و دولت را ضروری می‌ساخت. نظام وظیفه‌ی همگانی موجب می‌شد دولت به جای رهبران ایالات، مالکین و مقامات محلی، اتباع خود را بر اساس ضوابط قانونی و صرف‌نظر ازتعلقات مذهبی، قومی و زبانی و وابستگی‌های طبقاتی به خدمت نظام فراخواند. «.... این ضابطه‌ای انتزاعی و غیرشخصی بود که به همگان هویتی نوین می‌بخشید. اتباعی که به این ترتیب به خدمت نظام در می‌آمدند در فضایی جدید، منضبط و جمعی از آموزش، لباس، خوراک و زبان یکسان بهره‌مند شدند. بدین ترتیب ارتش به مدرسه‌ای برای آحاد ملت، تبلیغ وفاداری به دولت و ترویج شیوه‌ی جدیدی از زندگی و آموزش‌های ناسیونالیستی تبدیل می‌شد.»[16] تغییر شیوه‌ی سربازگیری سنتی به «نظام وظیفه»، وسیع‌ترین بستر ممکن برای ترویج ملی‌گرایی را به وجود آورد. اقتدار دولت تا درون خانواده‌های روستایی، ایلی و شهری نفوذ کرد. تمامی ایرانیان صرف‌نظر از قومیت، زبان و مذهب موظف بودند مدتی را زیر پرچم ملی کشور خدمت کنند. با برقراری نظام وظیفه‌ی عمومی، ترکیب قوای ارتش نیز متوازن و از غلبه‌ی یک گروه قومی بر آن جلوگیری شد. اجرای قانون نظام وظیفه گام مهم دیگری در راه یکپارچه سازی و تمرکزگرایی دولت مطلقه پهلوی بود. برقراری پیوند معنوی میان شاه و نخبگان نظامی از دیگر برنامههایی بود که با جدیت دنبال میشد. «رضاشاه در همه‌ی مراسم عمومی لباس نظامی به تن می‌کرد. سطح زندگی افسران ارتش را بالاتر از سایر حقوق بگیران قرار داد. اراضی دولتی را با قیمت ارزان به آن‌ها فروخت، برایشان باشگاهی تماشایی در تهران ساخت و فارغ التحصیلان دانشگاه افسری را به فرانسه فرستاد. او هم‌ردیفان وفادار خود در لشکر قدیم قزاق را به فرماندهی لشکرهای ارتش نوین ارتقا داد و بالاخره پسرانش به ویژه ولیعهد را بیش از هر چیز، افسرانی فعال در نیروهای مسلح بار آورد.»[17] رضاشاه به طور منظم و حساب شده سران نظامی را به رژیم خود متصل می‌کرد. وی با هر نوع نشانی از خیانت به شدت برخورد می‌نمود و یک سیستم فرماندهی سلسله مراتبی ایجاد کرد که از دفتر نظامی او در دربار به رؤسای ستاد و سپس فرماندهان نواحی می‌رسید. فرماندهان عالی رتبه‌ی ارتش همچون دیکتاتورهای کوچک به نیابت از رضاشاه در گوشه و کنار کشور حکمرانی و هرگونه فعالیت و گروه مخالف را سرکوب می‌کردند. رضاشاه اصرار داشت که تمام مسائل مهم لشکری باید به اطلاع شخص او برسد و در نتیجه فرماندهان خویش را به مشتی افراد وابسته به عنایت خود تبدیل کرد. سوء ظن عجیب و وحشتناک شاه به افسران رده بالا که حامیان او در روند صعود به دولت بودند آن چنان عمیق شد که تا سال 1315 چهره‌های نظامی معروفی نظیر سرلشکر «حبیب الله خان شیبانی»، سرلشکر «محمدحسین آیرم» و سرلشکر «امان الله جهانبانی» از کار برکنار شده و حتی به زندان بیفتند.[18] گویی سنت وزیر کشی در دوره‌ی پهلوی به سنت افسرکشی تبدیل شده بود. اما نهادی که با چنین سیاست‌ها و البته سرمایه‌گذاری هنگفتی توسط رضاشاه ایجاد شده بود در جریان حمله‌ی متفقین در شهریور 1320 نتوانست حتی بخش کوچکی از این هزینه‌ها را جبران نماید و حتی پیش از دستور ترک مقاومت، دچار فروپاشی شده بود. «ارتش در میدان نبرد از بالا تا پایین فرو پاشید و سربازان پس از گریختن فرماندهانش پراکنده شدند. روحیه‌ی باختگی که از لشکرهای خط مقدم آغاز شده بود، به سرعت به سراسر ارتش و سپاهیانی که در عملیات شرکت نداشتند گسترش یافت. در هشتم شهریور آشوب کاملی بر محافل نظامی ایران حکمفرما بود. بخش اعظم سربازانی که فرار کرده بودند، تفنگ و مهمات و تجهیزات خود را همراه برده و برای آنکه بتوانند غنایمی تهیه کنند آن‌ها را به عشایر فروختند. وقتی ثبات رفته رفته آغاز شد دیگر چیز چندانی برای ارتش نمانده بود. ستاد کل می‌گفت از 50 هزار افراد لشکرهای یکم و دوم تهران تنها حدود 12 هزار نفر باقی مانند. در واقع ستاد کل اعتقاد داشت که در حال حاضر سپاه قابل اتکایی در اختیار ندارد.[19] این گونه، حکومتی که با کودتایی نظامی و با خاصیتی میلیتاریستی ایجاد شده بود، نتوانست دوام بیاورد چون آن‌گونه که در ابتدا آورده شد، در فرآیند تمرکز قدرت، استفاده از ابزار سرکوب می‌تواند به ایجاد تمرکز کمک کند اما استفاده‌ی مکرر یا اتکای صرف از کارایی آن می‌کاهد. سخن آخر دوران اقتدار رضاشاه از اسفند 1299 با روندی تدریجی آغاز شد تا در سال 1304 با عنوان «رضا»، شاهِ ایران تثبیت شد. از همان ابتدا در تنوع میان خرده نظام‌های مختلف، خرده نظام نظامی به صورتی نامتعادل رشد کرد و مورد تأکید قرار گرفت. اگر ارتش در دوره‌ی قبل از سلطنت وی مستقل از خرده نظام سیاسی بود اما در سیری صعودی به ساختار غالب در خرده نظام سیاسی بدل شد و در تشدید فرآیند نوسازی به کار گرفته شد و ابزار سرکوب و تمرکز قدرت رضاشاه گردید. بنابراین نوسازی رضاشاهی هر چند موجب رشد تحولات پس از خود شد اما به دلیل سرشت، ماهیت و شیوه‌ی آن نتوانست کارآمدی مطلوبی برای جامعه‌ی آن زمان باشد. نوسازی وی بیشتر پایه‌ی قدرت وی را که نیروهای نظامی بود تقویت و گسترش داد. به صورتی که محصول نوسازی رضاشاهی اقتدار و استبدادی شد که بر پایه‌ی ماهیت نظامی حکومت و سیاست‌هایش رخنمون شد و تنگنایی بر جامعه ایران پس از مشروطه گردید.(*) پی‌نوشت‌ها: [1]. جان فورن، مقاومت شکننده: تاریخ تحولات اجتماعی ایران از صفویه تا سال‌های پس از انقلاب اسلامی، ترجمه‌ی احمد تدیّن، تهران:رسا، 1382، ص 329 [2]. وحید سینایی، دولت مطلقه، نظامیان و سیاست در ایران (1357-1299)، تهران: کویر،1384، ص171 [3]. وحید سینایی، پیشین، ص30 [4]. محمدرضا خلیلی خو، توسعه و نوسازی ایران در دوره‌ی رضاشاه، تهران: انتشارات جهاد دانشگاهی، صص101-104 [5]. استفانی کرونین، رضاشاه و شکل‌گیری ایران نوین، ترجمه‌ی مرتضی ثاقب‌فر، 1382، تهران: جامی، ص36 [6] . علی بیگدلی، اندیشه‌های میلیتاریستی در دوره‌ی پهلوی اول، زمانه، دی 85، ش 52، ص 32 [7]. حسین مکی، تاریخ 20 ساله، ج اول:کودتای 1299، چاپ سوم، تهران: نشر ناشر، 1361، ص245-246 [8] . یحیی دولت آبادی، تاریخ معاصر یا حیات یحیی، تهران: فردوسی، صص230-238 [9]. حسین مکی، تاریخ 20 ساله، ج2: مقدمات تغییر سلطنت، چاپ پنجم، تهران: نشر ناشر، ص141 [10]. وحید سینایی، پیشین، ص66 [11]. محمدرضا خلیلی خو، ص130 [12]. جان فورن، پیشین، ص 331 [13]. حسین بشیریه، موانع توسعه سیاسی در ایران،تهران:گام نو،1381، ص71 [14]. یرواند آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب:از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ترجمه‌ی کاظم فیروزمند و دیگران تهران: مرکز، ص124 [15]. محمدرضا خلیلی خو، پیشین، ص 136-137 [16]. وحید سینایی، پیشین، ص242 [17]. یرواند آبراهامیان، پپشین، ص124 [18]. استفانی کرونین، پیشین، ص78 [19]. استفان کرونین، پیشین، ص80 منبع: سایت برهان

شیخ فضل‌الله و اتهام همراهی با سلطنت

بررسی قیام سی تیر؛ مردم چگونه به خیابان کشیده شدند؟

ساواک زائیده کودتای 28 مرداد

اختناق اطلاعاتی انگلیس در روند تاریخ‌نگاری

پای صحبت همسر رضاخان

بیمار ویژه!

فساد اخلاقی و اعتیاد به مواد مخدر تقریبا ویژگی مشترک همه اعضای خانواده محمد رضا پهلوی بود . سند زیر بی هیچ توضیحی وضعیت یکی از اعضای این خانواده را مشخص می‌سازد و نشان می دهد که چگونه هرچه رابط او تلاش کرد تا پزشک معالج از هویت بیمار مطلع نشود ، موفق نگردید . بهتر است متن سند را باهم بخوانیم : تاریخ: 9/10/35 (2535 = 1355 خورشیدی) از: گ 10ـ 2 ه‍ شماره: 5615/گ 10 موضوع‌: بیمار معتاد به هروئین شخصی...

نقش استعمار انگلیس در جدایی بحرین از ایران

حرف هایی که به شاه زدم

اشاره : محمد رضا پهلوی از 26 دی 1357 که از ایران رفت تا 5 مرداد 1359 که درگذشت مدت 18 ماه در چند کشور جهان آواره بود . او به ترتیب به مصر، مراکش، باهاماس، مکزیک، آمریکا، پاناما و دوباره به مصر رفت و در آنجا درگذشت . نوشته زیر بخشی از خاطرات احمدعلی مسعود انصاری از همراهان شاه است که در کتاب خاطرات وی تحت عنوان «پس از سقوط» منعکس شده است . ....شاه مخصوصاً در باهاماس و مصر و مکزیک هر وقت فرصت پیش می‌آمد درباره گذشته حرف می‌زد. ولی حقیقت این است که شوک وارده به او به گونه‌ای بود که هرگز از این حالت افسردگی بیرون نیامد و در همین حالت بود تا از دنیا رفت. تا آن موقع هم هنوز به خودش نیامده بود و گیج به نظر می‌رسید. در باهاماس، در گفتگوهای دو نفری که داشتیم برای من از پیشرفت‌های دوران پهلوی حرف می‌زد. می‌گفت: ما برایتان مدرسه و دانشگاه و راه و کارخانه ساختیم. از مکزیک به بعد هم اتفاق افتاد که چند بار درباره مسایل و اعتقادات مذهبی صحبت کردیم و من احساس می‌کردم که بیشتر از گذشته مایل است که درباره این زمینه‌ها صحبت بکنیم. گویی در این اواخر بیشتر گرایش مذهبی پیدا کرده بود. چند بار و هر بار حدود یک ساعت منحصراً درباره مذهب و اعتقاد صحبت کردیم. یک بار در مکزیک که پسرش رضا نعوذبالله درباره خدا شوخی کرد، شاه برافروخته شد و به تندی به رضا گفت: با هر کسی شوخی می‌کنی با خدا شوخی نکن ببین چه می‌شود؟ که مقصودش سقوط شاهنشاهی خودشان بود . خود من بارها از زبان ایشان شنیدم که می‌گفتند تمام انقلاب و سقوط سلطنت و اتفاقات بعد از آن تقدیر الهی است. جالب این که در ایران و در زمان قدرت، حداقل در مجالس خلوت و خصوصی، ابائی نداشت که با مذهب هم شوخی کند، همچنان که بارها درباره خدا شوخی می‌کرد . حالا به پسرش پرخاش می‌کرد که درباره خدا شوخی نکند . علاوه بر مسایل مذهبی که بیشتر در گفتگوهای دو به دو مطرح می‌شد، مسایل دیگری هم بود که ضمن صحبت‌ها درباره آن حرف می‌زدیم، مخصوصاً مسئله ترک ایران همیشه و به نوعی در گفتگوها مطرح می‌شد . در اوایل و در باهاماس و مکزیک معمولاً هر وقت شاه را مورد سئوال قرار می‌دادم، می‌گفت «تقدیر بوده است». و سکوت می‌‌‌کرد. اما در این اواخر در مصر یک بار که باز مسئله مطرح شد، باعصبانیت به من گفت: چند هزار بار برایت شرح بدهم برای این که پادشاهی ادامه پیدا کند از زدن خودداری کردم! در مکزیک یک بار صحبت سادات پیش آمد و صحبت گذشته‌ها، شاه می‌گفت اگر خاندان پهلوی نبود شما نبودید و این همه کار برای ایران در دوران پهلوی انجام شد. این همه مدرسه، ‌دانشگاه، راه و چه و چه ... دکتر نصر و نهاوندی هم نشسته بودند. شاه یکباره از من پرسید: به نظر تو مردم ایران درباره سادات چه می‌‌گویند؟ من جواب دادم: «در ایران منفورترین آدم بعد از شما سادات است» که دیدم همه می‌خندند و شاه سرخ شد. اما چون شاه می‌دانست من قصد بدی ندارم و فقط از سر بی‌توجهی چنین گفته‌ام با وجود عصبانیت حرفی نزد. در همین زمینه‌ها یکبار دیگر هم در قصر قبه که یک ماهی را درکنار او گذراندم گفتگوی جالب دیگری داشتم. آن روز شاه به من گفت: احمد، خدا را شکر که کسی به من فحش نمی‌دهد! من گفتم: اختیار دارید پس به بنده فحش می‌دهند؟ ایشان گفت به تو دستور می‌‌‌دهم بگویی درباره من چه می‌گویند؟ گفتم: می‌گویند شما قصاب بودید و ایشان گفت: اینطور نیست، خدا شاهد است که آن‌ها را که سعی کردند مرا بکشند بخشیدم ولی کسی که خون دیگری را ریخته حق نداشتم ببخشم. گفتم: می‌گویند: شما دزد بوده‌اید. شاه جواب داد: کدام دزدی، یک کمیسیونهایی بود که معلوم و معین بود (توضیح بدهم که ایشان ظاهراً گرفتن کمیسیون را در معاملات با خارج خلاف نمی‌دانستند) گفتم می‌گویند شما خانم‌باز بوده‌اید، ایشان گفتند: مگر شما خودتان صیغه نمی‌‌کنید! و گفت دیگر چی؟ گفتم: حرفهای دیگری هم می‌زنند، مثلاً در ایران مطالبی چاپ شده و حتی کتابی منتشر شده که به شما نسبت هم‌جنس‌بازی داده‌اند ایشان سخت ناراحت شد و رنگش مثل همیشه سرخ شد و گفت، این اراجیف دیگر چیست که می‌‌گویند؟! برگرفته از کتاب : پس از سقوط ؛ سرگذشت خاندان پهلوی در دوران آوارگی، خاطرات احمد علی‌مسعود انصاری منتشره از سوی مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، 1385 منبع : مجله الکترونیکی دوران

شبکه بدامن در کودتای 28 مرداد

شمردن دندانهای همسر ارسطو!

جلال فرهمند من هر چه فکر می‌کنم برتراند راسل چه نسبتی با اردشیر زاهدی می‌توانست داشته باشد متحیر می‌مانم. شاید در سال 1966یعنی 4 سال قبل از مرگ، راسل از مشهورترین و معروف‌ترین فیلسوفان تاریخ قرن بیستم باشد. وی از آغاز قرن که به جمع صلح‌طلبان و مخالفان جنگ جهانی اول در انگلیس پیوست علاوه بر اشتهار به نبوغ ادبی و ریاضی به سیاستمداری صلح‌طلب معروف شد. البته سیاستمداری که هیچگاه سمت سیاسی نداشت ولی فعالیتهایش در مخالفت با هیتلر و استالین و جنگهای امریکا در ویتنام او را از هر سیاستمدار معروفی، معروف‌تر کرد. جایزه ادبی نوبل هم شاید دلیلی دیگر بود که در پیش خاص وعام نامش بیشتر آورده شود. تأسیس بنیاد صلح برتراند راسل هم موید این نظر است. حال چنین فردی چه نسبتی با زاهدی داشت که نامه‌ای نسبتاً گرم و صمیمی به وی می‌نویسد ؟ شاید از همان بازارگرمیهای زاهدی است که با اخلاق و روحیه خاصش در جذب افراد مختلف می‌توانست جلوه کند. شاید این هم از آن نوع خطاهای بشری است که خود راسل از آن با تعبیر «خطای ابلهانه» یاد می‌کند آنجا که می‌نویسد: برای پرهیز از انواع عقاید احمقانه ای که نوع بشر مستعد آن است، نیازی به نبوغ فوق بشری نیست. چند قاعده ساده شما را اگر نه از همه خطاها، دست کم از خطاهای ابلهانه باز می‌دارد. اگر موضوع چیزی است که با مشاهده روشن می‌شود، مشاهده را شخصاً انجام دهید. ارسطو می‌توانست از این باور اشتباه که خانمها دندانهای کمتری از آقایان دارند با یک روش ساده پرهیز کند: از خانمش بخواهد که دهانش را باز کند تا دندانهایش را بشمارد. او این کار را نکرد چون فکر می‌کرد می‌داند. تصور کردن این که چیزی را می‌دانید در حالی که در حقیقت آن را نمی‌دانید، خطای مهلکی است که همه ما مستعد آن هستیم. من باور دارم که خارپشتها سوسکهای سیاه را می‌خورند، چون به من این طور گفته‌اند؛ اما اگر قرار باشد کتابی درباره عادات خارپشتها بنویسم، تا زمانی که نبینم یک خارپشت از این غذای اشتها کورکن لذت می‌برد، مرتکب چنین اظهار نظری نمی‌شوم. در هرحال، ارسطو کمتر از من محتاط بود. نویسندگان باستان و قرون وسطا اطلاعات جامعی درباره تک‌شاخها و سمندرها داشتند. با وجود آن که هیچکدامشان حتی یک مورد از آنها را هم ندیده بودند، یک نفر هم احساس نکرد لازم است از ادعاهای جزمی درباره آنها دست بردارد. و صرفاً عدم اجرای همین قاعده بود که راسل نابغه ما با معاشرتی کوتاه که با آقای بوتو نخست‌وزیر پاکستان داشت، شیفته دوست ندیده وی یعنی زاهدی می‌شود و از اینکه بوتو اردشیر را فردی روشنفکر که بینشی اصیل و مترقیانه برای ایران داشت ذکر می‌کند خرسند می‌شود. در اینجا بد نیست ذکر شود که راسل خود از مبارزانی بود که بر ضد امپریالیسم جهانی ــ که در رأس آن امریکا و انگلیس قرار داشتند ــ مبارزه می‌کرد و در این راه از هر گونه کمک فکری و حمایت از کوشندگان این راه دریغ نداشت. چنانکه در جنگ جهانی اول بر ضد کشورش که عامل اصلی جنگ می‌دانست به سخنرانی می‌پرداخت و تاوان آن هم که زندان و اخراج از تدریس در دانشگاه بود پرداخت. اردشیر زاهدی و شکار ببر هندی اردشیر زاهدی در دیداری با ریچارد نیکسون رئیس‌جمهور امریکا برتراند راسل با این حال وی چگونه بدون تحقیق و بررسی به دفاع از رژیمی که در سطح جهانی، یکی از حامیان اصلی سیاستهای امریکا و به اصطلاح آن روز «بزرگ امپریالیسم جهان» است می‌پردازد جای تعجب دارد. باید به این نکته اشاره کرد که ایران آن روز با توجه به تبلیغات رسانه‌ای و ایجاد فضای مناسب پس از اصلاحات ارضی وجهه خوبی در سطح جهانی برای خود ایجاد کرده بود و ممکن است بسیاری از روشنفکران خارجی ایران ندیده آن روز، فقط با دیدن برخی گزارشها به این نتیجه رسیده باشند. به قول خود راسل اگر مثل ارسطو به دانسته‌هایش اکتفا نمی‌کرد و به شمارش دندانهای همسرش می‌پرداخت و فقط به داده‌های بوتو و گزارشهای مطبوعاتی دلخوش نمی‌کرد خیلی بهتر بود. سفری از لندن به تهران با هواپیما شاید چند ساعتی زمان نمی‌برد. واین سفر شاید چشمان وی را بیشتر باز می‌کرد. البته زاهدی هم وقت را غنیمت شمرد و ضمن تعریف و تمجید از اعلیحضرت همایونی، راسل را به نهاری ایرانی دعوت کرد. هرچند نمی‌دانم وی این دعوت را پذیرفت یا خیر ولی اردشیر در چرب کردن سبیل بسیاری از سیاستمداران خارجی با قیمه و قورمه ایرانی تخصصی فراوان داشت. این نامه و جوابیه اردشیر زاهدی را با هم مرور می‌کنیم. در پایان لازم است از دوست عزیزم جناب آقای عواد‌زاده که زحمت ترجمه این اسناد را بر عهده داشتند تشکر کنم. بنیاد صلح برتراندراسل 17اوت 1966 محرمانه جناب آقای اردشیر زاهدی سفارت ایران- لندن جناب زاهدی عزیز، به دقت گامهای مثبتی را که دولت شما در جهت بهبود روابط با اروپای باختری و توسعه مبتنی بر اتکا به نفس بوده ملاحظه کردم. توسعه اقتصادی انجام پذیر نیست مگر از طریق قطع وابستگی به کمکهای امریکا و بالطبع دور شدن از چنین وابستگی سیاستی عاقلانه است. آقای بوتو که مدت مدیدی است با او در ارتباطم و افکارش مورد احترام من است، از شما بسیار خوب صحبت کرده است. ایشان شما را فردی روشنفکر می‌داند که بینشی اصیل و مترقیانه برای کشورتان دارید. بسیار خوشحال می‌شوم تا در فرصتی شما را در ولز ملاقات کنم. مسیر توسعه جدید در سیاست خارجی ایران بی‌شک مرهون تلاشهای جوانان پویایی چون شماست که به نیازهای کشورشان آگاهند و اراده خلل‌ناپذیری دارند. اعتماد آقای بوتو به شما به منزله اعتماد فراوان من به شماست. صداقت و حمایت راسخ شما از مواضع اصلی در سیاست مستقل ایران تحسین برانگیزاست. تحولات اخیر در سیاست خارجی کشورتان همراه با اصلاحات ارضی و شور و نشاط در شرایط اقتصادی موجب پایداری و پیشرفت فراوان شده که مورد استقبال قرار گرفته است. من از طرحهای شما برای بهبودی روابط با چین و اتحاد جماهیر شوروی و نیز از تمایل دولتتان برای اصلاحات ارضی و ایجاد پویایی جدیدی که جنابعالی در امور از طریق نمایندگی ایران در بریتانیا انجام داده‌اید، تحت تاثیر قرار گرفتم. برای گفت وگو درباره بسیاری موضوعات مهم دیگر منتظر دیدار شما هستم. ارادتمند برتراند راسل 26 اوت 1966 از نامه‌ پر محبت مورخ 17اوت شما که همین امروز به دستم رسید متشکرم. در واقع خرسندم از اینکه جنابعالی تحولات و رخدادهای چند سال اخیر کشورم را که تحت رهبری پادشاه محبوب، اعلیحضرت همایونی شاهنشاه ایران رقم خورده دنبال می‌کنید. همانگونه که مطلعید از زمانی که اعلیحضرت در جوانی پادشاه ایران شدند، پیوسته هدف جدی ایشان ارتقای شرایط زندگی مردم کشور بوده است. انقلاب سفیدی که اعلیحضرت در ایران بنا نهادند، به نسلهای آینده این فرصت را می‌دهد تا قضاوت درخوری نسبت به چنین حکمران بزرگی که در واقع رهبری الهام گرفته و برجسته همچون کورش کبیر، داشته باشند. دوست مشترکمان، آقای بوتو به من گفت که شما را ملاقات کرده و بسیار از شما برای من تعریف کرده است. من از ملاقات شما بسیار خوشحال خواهم شد. البته امروز برای مدت کوتاهی لندن را ترک می‌کنم. شاید در راه بازگشت یا وقتی که برای نوبت بعد لندن آمدید، مایه خوشحالی من خواهد شد اگر بتوانید به سفارت تشریف بیاورید و در کنار هم نهاری ایرانی میل بفرمایید. فرصت را غنیمت شمرده مراتب تشکر خودم را بابت ملاحظات بسیار رئوفانه شما ابراز دارم. من به عنوان یک فرد ایرانی همواره می‌کوشم، تا رهنمودها و تلاشهای اعلیحضرت را به نحو احسن دنبال کنم. همراه با نامه یک جلد کتاب نوشته اعلیحضرت همایونی، با عنوان مأموریت برای وطنم همچنین جزواتی درباره ایران حضورتان ارسال می‌کنم. امیدوارم مورد علاقه شما قرار گیرد. اردشیر زاهدی سفیر منبع: مجله الکترونیکی بهارستان

اول شهریور 1332، کاخ‌ سعدآباد

جلال فرهمند روز 22مرداد شاه در کاخ سفید سعدآباد محرمانه فرمان عزل دکتر مصدق و نصب زاهدی را امضا کرد. و همان روز در حالی که از پله‌های سنگی سعدآباد پایین می‌آمد و به سوی فرودگاه مهرآباد برای عزیمت به کلاردشت می‌رفت، سخت در اندیشه بود که پس از امروز آیا فردایی هست ؟ 19روز پیش از آن که خواهر تبعیدی شاه یعنی اشرف به تهران آمده بود و پیامی به برادرش داد که فی‌الواقع پیام کلید خوردن سرنگونی نخست‌وزیر در آن نهفته بود شاه دلگرمی خاصی یافته بود. شاه در کلاردشت بود که در بامداد 24 مرداد جلسه مهمی در باغ مصطفی‌ مقدم و با حضور افرادی چون سرلشکر باتمانقیلچ، سرتیپ گیلانشاه، سرهنگ فرزانگان، سرتیپ تقی‌زاده، ابوالحسن ‌حائری‌زاده، عبدالرحمن‌ ‌فرامرزی و یارافشار تشکیل شد. در واقع هسته اولیه کودتای تهران شکل گرفت. شب همان روز با دستگیری مهندس زیرک‌زاده و مهندس‌حق‌شناس کار شروع شد. بامداد 25 مرداد سرهنگ نصیری که فرمانده گارد شاهنشاهی بود با حکم عزل به منزل مصدق در خیابان کاخ رجوع کرد. مصدق ضمن دادن رسید به نصیری وی را دستگیر کرد و بدین ترتیب مرحله اول کودتا شکست خورد. سرگرد خلبان خاتم خلبان مخصوص شاه که همراه شاه در کلاردشت به سر می‌برد در خاطراتش به یاد می‌آورد که در بامداد 25 مرداد در حالی که هنوز خواب بود از وی درخواست می‌شود هواپیما را برای پرواز آماده کند. مقصد هم رامسر است. با تاخیری چند ساعته نهایتاً ساعت 15/18این پرواز انجام می‌شود. ملکه ثریا و آتابای و خاتم تنها همراهان شاه در این سفر بودند. شاه که خود را باخته بود از سرگرد تقاضا می‌کند که هواپیمای دو موتوره دور پروازش را آماده کند. پس از پرواز هنگامی که ملکه از شاه مقصد را می‌پرسد شاه می‌گوید: بغداد. پس از چند ساعت پرواز، هواپیما به بغداد می‌رسد و شاه به صورت ناشناس وارد فرودگاه می‌شود. به طوری که حتی ماموران گمرک هم تا وقتی گذرنامه شاه را نمی‌بینند پی به اصل ماجرا نمی‌برند. با اطلاع مقامات بالای عراقی خبر آمدن شاه در عراق پیچید. آن شب شاه و ملکه مهمان ملک ‌فیصل در کاخ‌ ابیض بغداد بودند. فردای آن روز در حالی که شاه با ماشین سلطنتی، عازم عتبات بود در رادیوی اتومبیل به رادیو ایران گوش می‌داد. نطق تند فاطمی برضد شاه چندان تاثیر نداشت که نامه مفتضحانه امینی وزیر دربار. این نامه چنان شاه را ناراحت کرد که رادیو را خاموش کرد. این اخبار برای شاه به مثابه پایان سلطنت و سرنگونی بود. 27مرداد شاه با هواپیمای BOC به سوی رم رفت. و در اینجا هم از خبرنگاران جراید و مصاحبه پرهیز می‌کرد. دو روز بعد که شاه در هتل اکسلسیور رم بود یکی از خبرنگاران ایتالیایی خبر کودتای تهران را به شاه می‌رساند. و تا ظهر همان روز 28 مرداد خبر تکمیلی به شاه می‌رسد و پیروزی عوامل سلطنت‌طلب کامل می‌شود. از عصر 28 مرداد روحیه شاه بهتر شده و در جمع خبرنگاران دیده می‌شود. در 29 مرداد تقریباً اکثر اعضای جبهه ملی و حزب توده دستگیر شده‌اند. و عصر همان روز با تسلیم و دستگیری مصدق و اکثر همراهان وی به نظر می‌رسد که ایام سعادت شاه شروع شده است. در همین روز زاهدی طی تلگرافی به شاه از وی درخواست می‌کند که به کشور بازگردد. در 30 مرداد شاه با هواپیمایی که کرایه کرده و مملو از خبرنگاران است به سوی تهران باز می‌گردد. ولی یک روز مجدد مهمان شاه عراق است. ساعت 30/11صبح 31مرداد شاه وارد تهران می‌شود و مورد استقبال کودتاچیان تهران و در نقش یا فاتح کبیر پای به مهرآباد می‌گذارد! وی در این روز اولین نشست طولانی و سه ساعته‌اش را در تهران با تاجبخش خود یعنی زاهدی برگزار می‌کند. زاهدی به درجه سپهبدی ارتقا می‌یابد و مفتخر به گرفتن نشان تاج می‌گردد. بسیاری از افسران کودتاچی ارتقا درجه می‌یابند و شاه به مدت سه سال تمام درگیر نبرد قدرتی با زاهدی و عواملش می‌گردد. در اول شهریور شاه پیام تشکرآمیزی خطاب به ملت ایران (و در واقع به کودتاچیان چماقدار 28مرداد) صادر می‌کند که در بخشهایی از آن آمده است: ... احساسات بی‌ریا و صمیمانه شما از صدها فرسنگ راه چنان در من اثر بخشید که تمام خستگیهای روحی و نگرانیهایی را که آن هم ناشی از علاقه قلبی من به میهن مقدس و ملت عزیز بود مرتفع کرد و مجال یک ساعت تأخیر در عزیمت به ایران عزیز و دیدار هم‌میهنان را نداد... چطور از شما تشکر کنم که به رایگان و بدون کوچک‌ترین اعتنا به جان خود برای حفظ شعائر ملی و شاه خودتان آن چنان فداکاری کردید و شهید دادید. من هم چنانکه می‌دانید در چندین مورد حاضر بودم جان خود را برای شما بی‌دریغ بدهم و باز هر موقع که لازم شد از این عمل خوداری نخواهم کرد... اما در مورد تجاوز به مقدسات ملی و قانون اساسی ما که حفظ آن را فراموش کرده‌اند، و همچنین به انحلال ارتش که ضامن بقای ما می‌باشد و تضییع بیت‌المال و ریختن خون مردم بی‌گناه آن‌هم در راه ریا و غرض، باید نص قانون اجراء گردد... من هم کوشا خواهم بود پیرو اقدامات قبلی خود که عمداً آن را عقیم گذاشته‌اند یک زندگی دموکراسی که خوشبختانه در تعالیم عالیه اسلام آن را به شایستگی دستور فرموده‌اند برای قاطبه فراهم ساخته و مفهموم عدالت اجتماعی را عملی کنم... همان روز شاه در دیداری که با خبرنگاران خارجی مقیم تهران و خبرنگارانی که با خود از ایتالیا به همراه آورده بود در کاخ سعدآباد مصاحبه‌ای سرپایی انجام داد و اولین روز حضورش را در تهران پس از کودتا، با روحیه‌ای بالا اعلام می‌کند. تصاویری که در این شماره بهارستان انتخاب کرده‌ایم مربوط به اولین مصاحبه شاه در همین روز و با حضور خبرنگاران خارجی است یعنی اولین مصاحبه شاه در پس کودتای 28مرداد در اول شهریور 1332. منابع عاقلی، باقر. روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی. تهران، گفتار، 1369. مجموعه تالیفات، نطقها، پیامها، مصاحبه‌ها و بیانات اعلیحضرت همایون محمدرضا‌شاه پهلوی. تهران، بی‌نا، بی‌تا. منبع: مجله الکترونیکی بهارستان

واقعۀ حمله به غذاخوری گارد در لویزان

فرهاد قلیزاده واقعۀ حمله به غذاخوری گارد در لویزان از آن جهت مهم تلقی می‌شود که بنا به اظهاراتی که در این خصوص آمده، این اتفاق تأثیر بسزایی در تضعیف روحیه شاه ــ محمدرضا پهلوی ــ داشته است. لازم به توضیح است که این اتفاق به دنبال جریان واقعۀ 17 شهریور (جمعۀ سیاه) و حدود سه ماه پس از آن، در ساعت 13:20 دقیقه بعداز ظهر روز 20 آذر 1357، زمانی که مردم تهران از تظاهرات روز عاشورای حسینی به منزلهای خود برمی‌گشتند به وقوع می‌پیوندد. در روز 17 شهریور که بسیاری از مردم توسط نیروهای گارد به خاک و خون کشیده شدند، تیمسار بدره‌ای نقش مهمی در این واقعه بعهده داشت و به عنوان فرمانده لشگر گارد دستور کشتار مردم را صادر کرده بود. تیمسار ارتشبد حسین فردوست (۱۲۹۶-۱۳۶۶) همدرس و رئیس دفتر ویژهٔ اطلاعات محمدرضا شاه پهلوی در این باره می‌گوید: روز پنجشنبه 16شهریور گزارشات وسیعی از تظاهرات و اعلام اجتماع مردم در میدان ژاله در صبح جمعه رسیده بود. روز جمعه 17شهریور 57، طبق معمول در ویلای اسلامی‌نیا (دریاچه کرج) بودم. از «دفتر ویژه اطلاعات» تلفن کردند و اعلام داشتند که طبق اطلاع واصله از ساواک و شهربانی واحدی از لشکر یک گارد در میدان ژاله برخورد شدیدی با مردم داشته و تلفات سنگینی به جمعیت وارد آمده است. خبر ناراحت‌کننده بود. به اسلامی‌نیا گفتم: این مسائل کار را مشکل می‌کند. این هم دولت «آشتی ملی» آقای شریف امامی! چگونه با این عمل می‌توان روحانیون و بازار را توجیه کرد و آنها را از زیر نفوذ آیت‌الله خمینی بیرون کشید؟! پس از یکی دو ساعت به دفتر تلفن کردم و گفتم که برای فردا صبح ساعت 9 شورای هماهنگی رده یک را دعوت کنید و به اعضاء گفته شود که مطلب مهمی است و حتماً بیایند و ضمناً اویسی را نیز دعوت کنید! صبح شنبه 18 شهریور، رأس ساعت 9 صبح، جلسه شورایعالی هماهنگی تشکیل شد. در این جلسه عمداً اویسی را، که عضو شورا نبود و به دستور محمدرضا فرماندار نظامی تهران شده بود، دعوت کردم. 1 ... اویسی در آن زمان فرمانده نیروی زمینی بود و حکومت نظامی تهران را رأساً اداره می‌کرد و حکومت نظامی در 11 شهر دیگر نیز با واحدهای نیروی زمینی و تابع او بودند و بنابر این مسئولیت اصلی حکومت نظامی با وی بود. ... اویسی از برخورد دیروز (17 شهریور) ابراز ندامت کرد و گفت که دستور حمله جمعه را بدره‌ای داده که مسئول نیست و او که مسئول است دستور داده بود که به مردم حمله نشود. اویسی با صراحت مسئولیت قتل عام 17 شهریور را نپذیرفت. معلوم شد که روز 16 شهریور اویسی و بدره‌ای، فرمانده گارد اختلاف نظر شدید داشته‌اند و اویسی مخالف و بدره‌ای موافق حضور واحدها در میدان ژاله بوده‌اند. لذا، بدره‌ای رأساً به محمدرضا می‌گوید که اعزام نیرو به میدان ژاله ضروری است و با تصویب محمدرضا واحدی از گارد لشکر یک را به میدان ژاله اعزام می‌دارد و آن واقعه اسفناک پیش می‌آید. طبق گزارشات ساواک و شهربانی در جلسه، واقعه چنین بوده که چند هزار نفر از مردم به طور آرام تظاهرات می‌کردند و مانند سایر تظاهرات در جلو جمعیت زنان و بچه‌ها بوده و مردها پشت سر آنها حرکت می‌کردند. آنها در مواجهه با واحد نظامی به دستور فرمانده مربوطه وقعی نگذارده و به جلو حرکت می‌کنند و در این موقع فرمانده دستور تیراندازی می‌دهد که تلفات سنگینی به جمعیت وارد می‌آید. از بام‌های اطراف نیز به روی جمعیت تیراندازی می‌شود که مشخص نکردند افراد نظامی بوده‌اند یا مأمورین ساواک و شهربانی. 2 عصر روز شنبه 18 شهریور، سرلشکر امینی افشار، فرمانده لشکر یک گارد، به دفتر مراجعه و تقاضای ملاقات با من را کرد (او حدود 15 سال افسر دفتر بود و برای ترفیع به درجه سرتیپی و سپس سرلشکری به گارد انتقال یافت). شاید ماجرای جلسه صبح و نظرات من و اویسی را شنیده و به همین دلیل آمده بود. او را در اتاق کنفرانس دفتر پذیرفتم. با لباس افسری و مسلح بود. از من پرسید که از وضع دیروز (میدان ژاله) راضی هستید؟! گفتم: اول بگویید به دستور چه کسی این کار را انجام داده‌اید؟ گفت: «به دستور بدره‌ای؟» گفتم: مگر اویسی فرماندار نظامی نیست و مگر شما در اختیار ایشان نیستید؟ گفت: «آری!» گفتم: پس چرا به دستور بدره‌ای عمل کرده‌اید؟ من اگر جای اویسی بودم شما را به عنوان یک افسر متمرد تحت تعقیب قرار می‌دادم. وضع امین افشار عوض شد. او انتظار تشویق از من داشت و اکنون با توبیخ مواجه می‌شد. گفت: «فرمانده واقعی من بدره‌ای است!» گفتم: در ارتش محلی برای احساسات وجود ندارد. شما بدره‌ای را دوست می‌دارید که این احساسات است. اما شما تحت امر موقت اویسی هستید و این یک واقعیت است. به علاوه چرا راه جمعیت را سد کردید و بعد چرا به روی آنها تیراندازی کردید؟ آنها که مسلح نبودند و حداکثر چند کیلومتر در خیابان‌ها تظاهرات می‌کردند و بعد متفرق می‌شدند. آیا حالا وجدان شما راحت است که دستور تیراندازی به روی تعدادی زن و بچه بی‌سلاح را داده‌اید؟! گفت: «خیر فکر نمی‌کردم چنین شود.» گفتم: حالا که شده! ناراحت‌تر شد و اجازه مرخصی خواست و رفت. 3 ویراستار کتاب ظهور و سقوط سلطنت پهلوی در توضیح این مطلب می‌گوید: تصمیم محمدرضا پهلوی در اعلام حکومت نظامی و کشتار 17 شهریور تهران، با هدایت و حمایت کارتر و برژینسکی اتخاذ شد. 2 روز پیش از اعلام حکومت نظامی (17 شهریور 1357) اردشیر زاهدی با پیام کارتر به شاه به تهران آمد و محمدرضا پهلوی پس از دریافت پیام جلسه‌ای با شرکت سولیوان (سفیر آمریکا) زاهدی و ارتشبد اویسی و شریف امامی تشکیل داد. در این جلسه که با پیام‌های تلفنی برژینسکی تقویت می‌شد، تصمیم مقابله خشن و اعلام حکومت نظامی اتخاذ شد. سولیوان در خاطرات خود به این تصمیم اشاره کرده است. او می‌نویسد: «به فاصله کوتاهی پس از وصول این پیام ... تلفن برژینسکی مشاور امنیت ملی رئیس جمهوری بود که ضمن ابلاغ سیاست جدید به من گفت که شخصاً با شاه صحبت کرده و پشتیبانی کامل پرزیدنت کارتر را از هر اقدامی که وی برای حل مشکلات کنونی ضرور تشخیص دهد اعلام داشته است. واقعه دیگر ورود اردشیر زاهدی ... به تهران و دعوت وی از من برای ملاقات در منزلش بود ... او به عنوان یک خبر مهم و تازه به من گفت که برژینسکی اداره امور مربوط به ایران را به دست خود گرفته است. او با بیانی که از تلاش و مشارکت خود او در این جریان حکایت می‌کرد گفت برژینسکی او را به کاخ سفید فرا خوانده و گفته است که پرزیدنت کارتر نگران اوضاع ایران است و در این شرایط باید شاه رویه محکمتر و قاطع‌تری در پیش گیرد.» (سولیوان، ص121ـ122). 4 در خصوص واقعه حمله به سالن غذاخوری گارد در لویزان حسین فردوست می‌گوید: سرتیپ خاتمی، فرمانده ضد اطلاعات گارد، به دفتر آمد و گفت که جریان بدی در غذاخوری گارد اتفاق افتاده. ظهر امروز موقعی که 6 هلیکوپتر مأمور به گارد به زمین نشسته و سر و صدای زیادی به پا کرده بودند، 2 نفر درجه‌دار وارد غذاخوری شده و با مسلسل افسران را تهدید می‌کنند که با دست بالا بایستند و چند تیر شلیک می‌کنند. افسران دستور را اجرا می‌کنند. آنها سپس مستقیماً به اتاق بدره‌ای می‌روند که در اتاق نبوده و سپس از همان راه مراجعت می‌کنند و از غذاخوری خارج می‌شوند. در موقع خروج یکی از آن دو مورد اصابت گلوله واقع می‌شود و فوت می‌کند و دیگری موفق به فرار می‌شود و تاکنون پیدا نشده. در این زمان بدره‌ای نزد محمدرضا بوده و از جریان مطلع می‌شود و از محمدرضا می‌خواهد که برای تحقیق پیرامون موضوع به لویزان برود. محمدرضا می‌گوید که لازم نیست، شما همینجا باشید و به معاون خود دستور دهید که تحقیق کند و نتیجه را به اطلاع برساند. بدون تردید حادثه گارد در تنزیل روحیه محمدرضا سهم زیاد داشت. به دلیل همین تنزل روحیه، محمدرضا قدرت تصمیم‌گیری‌اش را واقعاً از دست داده بود. 5 در این باره روایت امیراصلان افشار، آخرین رئیس تشریفات دربار سلطنتی نیز در کتاب خود ـ سروها در باد ـ مؤید اظهارات فردوست است. او نیز پس از شرح واقعه بمانند آن چیزی که در بالا ذکر شد در ادامه می‌گوید: ... هدف مهاجمان تیمسار سپهبد بدره‌ای بوده، ولی او در اتاقش نبوده است. اعلیحضرت عده‌ای را مأمور تحقیق دربارۀ این واقعه می‌کنند. این واقعه تأثیر بدی بر روحیه شاه برجا گذاشت. صبح که اعلیحضرت را دیدم واقعاً متأثر شدم، باز هم گونه‌هایشان گودتر و رنگ چهره‌اش زردتر شده و چشمها فروغ خود را از دست داده بود. در دفتر کار مضطرب و پریشان بودند. قدم می‌زدند و مطالبی زیر لب می‌گفتند. به سختی جاخوردم و کاری هم از دستم بر نمی‌آمد. به ناچار دست به دامان دکتر علیقلی اردلان پیرمرد وزیر دربار شدم که بیاید و شاه را دلداری دهد. او هم آمد و خواست با خنده و شوخی اعلیحضرت را سرحال بیاورد؛ اما نتوانست. اعلیحضرت آنقدر گرفته و عصبی بودند که من چند تا از شرفیابی‌هایی را که ضروری نبود، لغو کردم. 6 خبر این رخداد نیز به همراه تصویر محل واقعه ـ سالن غذاخوری افسران گارد در لویزان ـ و وصیت‌نامه‌ شهید اسماعیل سلامت‌بخش در روزنامه کیهان روز سه‌شنبه 5 تیر 1358 چنین آمده است: [تیتر خبر]: اسرار حمله به پادگان لویزان فاش شد. یک درجه‌دار و یک سرباز، افسران پادگان را که در سلف سرویس مشغول صرف ناهار بودند به رگبار گلوله بستند. در روز عاشورای حسینی یک درجه‌دار بنام اسماعیل سلامت‌بخش و سرباز وظیفه امیدی عابد که قبلاً طرح حمله به پادگان لویزان را ریخته بودند و منتظر فرصت مناسبی جهت این اقدام قهرمانانه خود بودند در ساعت ‌12 ظهر طرح از پیش ساخته خود را به مورد اجرا گذاشتند. آنها با سلاحهای خود که از قبل آماده کرده و فشنگ‌‌گذاری نموده بودند از درب غربی سالن ناهارخوری پادگان لویزان وارد شدند و به همه برپا دادند. در این موقع کلیه افراد نظامی که از امرای ارتش و درجه‌داران پادگان لویزان بودند یکباره به حالت خبردار ایستادند در همین لحظه اسماعیل سلامت‌بخش و امیدی عابد با یک عمل شجاعانه افراد حاضر در سلف سرویس را به رگبار گلوله بستند و خود با یک عمل ماهرانه خواستند از پادگان فرار نمایند ولی مأمورین دیگر پادگان با صدای شلیک گلوله به آن محل شتافتند و این دو مجاهد را هدف گلوله‌های خود قرار دادند. بدین ترتیب عده زیادی از افسران و درجه‌داران حاضر در ناهارخوری کشته و یا زخمی شدند. با این اقدام شجاعانه یکبار دیگر سربازان و درجه‌داران وفاداری خود را به نهضت مبارزه ملت ایران در راه ریشه‌کن کردن رژیم شاه مخلوع نشان دادند. در روزهای دهم (عاشورا) و یازدهم این ماه پس از آن تظاهرات عظیم خبری به مردم رسید. خبری تکان‌‌دهنده، چون رعد و در عین حال که با ناباوری مردم همراه بود، اهمیت فوق‌العاده داشت و آن خبر حمله چند مبارز مسلمان و از جان گذشته به افسران مجتمع در سالن ناهارخوری درجه‌داران بود. این خبر امیدی در دل همه مردم ایجاد کرد به طوری که دریافتند در داخل ارتش هم افراد آگاه و جانباز در راه اهداف اسلامی وجود دارد. اینک گزارش آن روز را از نظرتان می‌گذرانیم. این گزارش حاصل تحقیقاتی است پیرامون همین حماسه دلیرانه در روز عاشورا. در هفته گذشته طی تماسهائی که با دو تن از مبارزان گروه هفت نفری و بعضی از پرسنل پادگان لویزان برقرار کردیم اسرار تازه‌ای پیرامون این حماسه همراه با اسناد و مدارک بدست آوردیم. مجاهدان شهید گروهبان سلامت‌بخش و سرباز وظیفه امیدی عابد، طراحان و عاملین این حماسه بوده‌اند. شهید گروهبان سلامت‌بخش پس از گذراندن دوره آموزشگاه گروهبانی به گردان توپخانه منتقل می‌شود وی در طول مراحل انقلاب با داشتنن آگاهی سیاسی و احتماعی اقدام به تبلیغ مخفیانه مذهبی در داخل پادگان می‌نماید. به طوری که با شش تن دیگر که دو نفر آنها سرباز وظیفه درجه‌دار بوده‌اند ارتباط برقرار می‌کند، و گروه تشکیل می‌دهد و به دنبال آن فعالیت گروهی آغاز می‌شود. از جمله اقدامات این گروه متشکل، نماز عیدی بود که آنها در داخل پادگان برگزار کردند. این برنامه همزمان با برگزاری عظیم نماز عید فطر در قیطریه تهران بود که بدنبال آن گروهبان سلامت‌بخش توسط (ضد اطلاعات) شناسائی و مورد بازجوئی قرار می‌گیرد. روز 21 آذر سال گذشته قرار بود که شاه در مراسم آن روز شرکت کند و گروه تصمیم به شلیک توپ به طرف جایگاه را داشته ولی شاه در مراسم شرکت نکرده و در نتیجه اجرای طرح آنها معوق می‌ماند. با فرا رسیدن ماه محرم و جنایت خونبار رژیم در روزهای دوم و سوم این ماه مبارزان در پی اجرای طرح دیگری بر می‌آیند. شاه در شب عاشورا در داخل پادگان بوده است. لکن گروه مزبور از این مسئله بی‌اطلاع و مشغول طراحی نقشه و حمله به افسرانی که در سالن نهارخوری مجتمع شده بودند می‌شوند. روز عاشورا از صبح گروهبان سلامت‌بخش با خواندن نمازهای مکرر و اظهار نیاز به درگاه خداوند وصیت‌نامه خود را تکمیل کرد و سرباز امیدی نیز وصیت‌نامه خود را نوشت. زمینه‌سازی برای دسترسی به اسلحه‌خانه و قسمت آتشبار توسط افراد گروه انجام گرفت و این دو با اسلحه و مهمات همراه خود حمله را آغاز کردند. نحوه حمله بنا به اظهارات یکی از افسران پادگان که خود مسئول جمع‌آوری اطلاعات در این حادثه می‌باشد چنین است: «روز تاسوعا و عاشورا ارتش در آماده‌باش کامل بود. واحدی از گارد جاویدان پاسداری کاخ شاه را بعهده داشت و عده‌ای دیگر از آرامگاه مراقبت می‌کردند. در محوطه پادگان لویزان در حدود 27 تا 30 هلیکوپتر مستقر شده بود. زمان حمله فرا می‌رسد. سرباز امیدی از ناحیه شمال و از پله‌های شرقی و گروهبان سلامت‌بخش نیز از سمت جنوب ساختمان مرکزی ستاد گارد جاویدان به افسران مجتمع در سالن نهارخوری حمله می‌نمایند. از جانب سلامت‌بخش در این برنامه اشتباهی رخ می‌دهد وی به جای اینکه داخل نهارخوری افسران شود به سالن نهارخوری درجه‌دارها وارد می‌شود، و فقط دو تا سه درجه‌دار آنجا تیر می‌خورند و بعد وقتی متوجه اشتباهش می‌شود، ساختمان ستاد را دور می‌زند و از طرف ساختمان فرماندهی به جلوی ستاد می‌آید. در ضمن سرباز امیدی پس از شعارهای خدا، قرآن، خمینی، و الله اکبر نیز از سمت شمال به ناهارخوری افسران رفته و تیراندازی کرده بود که به دنبال آن افسران در حالی که مسلح می‌شوند سالن را ترک می‌کنند، در این هنگام با سلامت‌بخش مواجه می‌شوند. گروهبان سلامت‌بخش با دو دست تیراندازی می‌کرد. یک دست نوغان (اسلحه مخصوص) و یک دست تفنگ. در این هنگام که اوضاع به شدت متشنج بود یک هلیکوپتر جهت تیراندازی به طرف پادگان در آسمان پرواز می‌کرد. لشکر حشمتیه نیز برای سرکوبی به پادگان لویزان اعزام شده بود و هنگام تیراندازی شاه در منطقه لویزان در منزل تیمسار بدره‌ای بود. در این درگیری‌ها تعداد کشته و زخمی که تاکنون تائید شده به ترتیب 14 و 38 [نفر] می‌باشد که جمعاً 52 کشته و زخمی می‌باشد. عده‌ای از اعضای گروه مبارز شناسائی و دستگیر می‌شوند که پس از بازجوئی‌های مداوم و محاکمه صحرائی به زندان می‌افتند و خوشبختانه در جریان پیروزی انقلاب اسلامی توسط مردم از زندان آزاد می‌گردند. اما سلامت‌بخش و سرباز امیدی در طی درگیری‌شان با طاغوتیان شربت شهادت می‌نوشند. گرامی باد یادشان، پایدار باد راهشان. آنچه که از شناسائی شهیدان توانستیم بدست آوریم قید می‌کنیم: سرباز وظیفه: ناصرالدین امیدی عابد ـ فرزند امیدعلی ـ متولد 1338 از قصبه بابانظر همدان. گروهبان 3 دوره 35 توپخانه: اسماعیل سلامت‌بخش ـ فرزند مصیب ـ متولد 1335 خوی ـ دانش‌آموز ششم طبیعی ـ متأهل دارای یک فرزند 18 ماهه. وصیت‌نامه مجاهد شهید ناصرالدین امیدی عابد بابانظری: به حضور محترم پدر گرامی آقای امیدعلی امیدی عابد برسد ملاحظه فرمایند. پدرجان من جان خودم را در راه اسلام و قرآن دادم. بیشتر از این نتوانستم خودم را کنترل کنم، ما چند نفر قصدمان کشتن چند نفر از افسر[ان] گارد است، ما پیروز می‌شویم ولی ممکن است کشته شویم. ولی خواهش می‌کنم ناراحت نباشید چون باید خیلی خوشحال باشید پسرتان در این راه کشته شده، البته این نامه را وقت نداشتم بنویسم. اصل مطلب را به هادی گفته‌ام بازجوئی می‌کنید. باری پدرجان اول [از] خودتان [حلالیت می‌طلبم] و بعد [از] مادرم و خویشان یک‌بیک حلالی بنده را [بطلبید.] من در روز عاشورا بعدازظهر ساعت یک جنگ می‌کنم. دگر عرضی ندارم فقط از ما راضی باشید و ما را حلال کنید. ناصرالدین امیدی عابد بابانظری ساعت 1ـ 20/9/1357. نامه دیگری از مجاهد شهید اسماعیل سلامت‌بخش: بسم الله الرّحمن الرّحیم/ سلام بر پدر و مادرم و خواهرم و برادرم و همسرم و بچه عزیزم، همگی را به خدای قادر و توانا می‌سپارم. انشاءالله هرچه زودتربیاری خداوند متعال من به درجه شهادت واقعی می‌رسم و روحم به روح 72 تن اصحاب امام حسین می‌پیوندد. از نظر روزی هیچ کدامتان نگران نباشید چون خداوند فرموده که من روزی را به بنده‌ام از جائی می‌رسانم که خودش نداند.سکینه‌جان مواظب بچه‌ام باش و آن چیزی را که ازت خواسته بودم باید بچه‌ام به آن مقام برسد انشاءالله. ... سکینه‌جان من از اینکه گریه جلوی چشمم را گرفته نمی‌توانم نامه بنویسم چون طاقت نوشتن را ندارم.ولی این یک وظیفه بزرگ هر انسانی است برای حفظ دین و آئین و فرآن باید قیام کند، جان بدهد تا دینش را از دست اجانب نجات دهد.دیگرعرض قابلی ندارم اسماعیل سلامت‌بخش19/9/57. 7 گروهبان شهید اسماعیل سلامت‌بخش8 منابع: 1. فردوست، حسین؛ ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ج1، تهران: اطلاعات، پائیز 1370، ص580. 2. همان، ص581. 3. همان، ص582. 4. همان، ص583. 5. همان، ص 593. 6. افشار امیراصلان، سروها در باد: آخرین روزهای شاه در تهران، به تقریر امیراصلان افشار؛ تهیه و تنظیم محمود ستایش، تهران: نشر البرز، 1378، ص85. 7. روزنامه کیهان، شماره 10742، سه‌شنبه 5 تیرماه 1358؛ (از مجموعه نشریات مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران). 8. http://zakerimi.parsiblog.com/Posts/269/ منبع: مجله الکترونیکی بهارستان

نگاهی به پدیده «نوسازی» در عصر پهلوی

مطبوعات در عصر رضاخان

پزشک احمدی؛ افزار یا عامل قتل زندانیان سیاسی؟ - گناهم اجرای دستور مافوق بود

زنان بهایی زمینه ساز کشف حجاب در ایران

نویسنده:زهرا حاجی پور کشف حجاب از زنان مسلمان و انهدام وجدان مشترک اسلامی، واقعیت تردید ناپذیر تاریخی است که از دیرباز مورد توجه جدی استعمار جهانی بوده است. از سال های دور کوشش های فراوانی شده است تا زمینه های روانی، فرهنگی و اجتماعی گریز از ارزش های اسلامی ایجاد شود. پیدایش مسلک بابیگری در ایران نیز همین مقصود را تعقیب می کند. این نوشتار شخصیت زنان بهایی را که زمینه ساز و مجری توطئه کشف حجاب در ایران بودند، مورد بررسی قرار می دهد. آتش طبع تو عشقی که روان است چو آب رخ دوشیزه نگر از چه فکنده است نقاب از حجاب است که این قوم خرابند خراب این خرابی ز حجاب است که ناید به حساب (1) این ادبیات خوش رقصی و چرب زبانی شاعران نوگرا و متجددی بود که کام ناصرالدین شاه را شیرین می کردند. این ادبیات منظوم در قالب تجددخواهی، زمانی به محافل روشنفکری و مطبوعات نفوذ کرد که شاه از سفر روسیه بازگشت. او در این سفر ضمن دیدار از نقاط تماشایی مسکو به تئاتر کارولین رفت. لباس بالرین های این تئاتر توجه ناصرالدین شاه را جلب کرد. او در بازگشت به ایران، دستور داد زنان حرم، این مدل لباس جدید را که برای وی بسیار تازگی داشت بپوشند. زنان شاه نیز با عمل به این دستور، دامن های خود را کوتاه کردند . این دامن های کوتاه اولین جرقه های کشف حاب در دربار ناصر الدین شاه بود. البته به دلیل مقاومت خانواده ها این پدیده به غیر از دربار و محافل نزدیک شاه رشد چندانی نیافت؛ زیرا این تغییرات بیش تر در نوع دوخت و مدل های ظاهری بود و ربطی به تزلزل بنای اصیل حجاب نداشت. استفاده از حجاب توسط زنان تقریباً به همان صورت تاریخی خود ادامه پیدا کرد. تا زمان کشف حجاب و شروع تغییرات پر دامنه مدرنیسم رضاشاهی، نمونه ای یافت نمی شود که زنان ایرانی و حتی بانوان درباری، سر برهنه و بی حجاب در ملأ عام ظاهر شوند مگر یک زن! زنی به نام فاطمه زرین تاج که او تا قبل از گرایش به سید علی محمد باب، به عالمه و فاضله و شاعره بودن می ستودند. فاطمه در خانواده ای روحانی به دنیا آمد. پدرش از مجتهدان معروف قزوین و برادر ملا محمد تقی برغانی مجتهد مشهور و قدرتمند آن موقع ایران بود. زمانی که سخنان محمد باب به مذاق زرین تاج خوش آمد، خود برخلاف حکم شریعت اسلامی، مطلقه و فرزندانش را رها کرد؛ او شاگرد سید باب شد و تبلیغ وسیع مرام بهائیت را آغاز نمود. شاگردان باب نیز پروانه وار گرد او می گشتند و به خاطر حسن و جمالش او را بدرالدجی و شمس الضحی می خواندند. سید باب در مکاتبات خود زرین تاج را قره العین خواند و همین وصف برای وی ماندگار شد. (2) او نخستین زنی است که در تاریخ معاصر ایران، بر اساس دستورالعمل یک مکتب استعماری پوشش را از روی و تن برگرفت و در اجتماع مسؤولان ظاهر شد. و با این اقدام گستاخانه و متهورانه، نخستین سنگ بنای بی حجابی را در جامعه اسلامی ایران به جا گذاشت و برای شروع هدف های استعماری و بر افروختن جهنم توطئه جرقه نخست را زد. قره العین با ارائه رفتاری کاملاً متضاد با دستور دین اسلام و نیز شرایط روحی و اجتماعی آن دوران و با نمایش گذاشتن سیمای برهنه ی خویش، کوشید اولین کسی باشد که رسوم گذشته را از بین می برد و زمینه های اجتماعی گسترش بی دینی و اباحی گری را فراهم می کند. او از نخستین کسانی بود که منسوخ شدن شریعت را پذیرفت. قره العین با سیمایی آراسته بر منبر می نشست و با صراحت تمام می گفت: « آن چه اسلام آورده در هنگام ظهور باب ملغی و منسوخ است و چون باب قائم حق دارد که در مذهب تصرف نماید، پس شریعت اسلام بعد از ظهور قائم، منسوخ است و چون قائم هنوز احکام و تکالیف جدید را مدون و تکمیل نکرده است زمان فترت است و کلیه تکالیف از گردن مردمان ساقط. تا امروز تبعیت از احکام دین اسلام بر شما واجب بود، ولی از هنگام ظهور باب دیگر بر هیچ مسلمانی جایز نیست که از دستورات دین اسلام پیروی نماید. با لذت کامل زندگی کنید و از هر قیدی آزاد باشید.» (3) تشکیلات بهائیان و جریان های فکری و سیاسی مخالف اسلام، از او به عنوان یک نابغه و زنی دارای هوش سرشار و ذوقی قوی یاد می کنند. و هدفشان اثبات این ادعاست که اگر قره العین از اسلام دوری جست و مروج بابیت شد، ناشی از دانش و استعداد و نبوغ او بوده است. خانم کارلا سرنا کهبه شدت طرفدار بابیگری است، این خیزش را یک حرکت اصلاح گرایانه می داند. او سید علی محمد باب را همان لوتری می خواند که قصد داشته در ایران اصلاحات بنیادین دینی به وجود آورد. کارلاسرنا قره العین را این گونه می ستاید : «اولین گردهمایی بابی ها در دشت بدشت با رهبری قره العین تشکیل شد. از بالای منبری که از تخته درست شده بود و روی آن قالی انداخته بودند، قره العین برای جمعیت حاضر، سخنرانی می کرد. صورت او به خلاف آداب و آیین رایج کشور کاملا باز بود و چون راهبه های قدیمی، نور و روحانیتی خاص در چهره اش تجلی داشت. بسیاری از سخنان او از چنان فصاحت و زیبایی خاصی برخوردار بود که در دل پیر و جوان اثر می کرد و انبوهی از مردم را هوادار آیین جدید می ساخت.» (4) اما تاریخ گواهی می دهد که جذب قره العین به باب نه از جهت فکری، بلکه به علت شهوت پرستی او بود. او نمی توانست به یک شوهر روحانی اکتفا کند، از طرف دیگر خاندان وی، مظهر زهد و قناعت و عصمت و عفت بودندو در چنین خاندانی برای او وسایل عیش و عشرت و آزادی وجود نداشت. به همین سبب تصمیم گرفت که یکباره خود را از قید و بند دین و مذهب آزاد سازد و با حزبی که به هیچ نظم و قاعده ای مقید نیست همراه شود. بابیان تنها حزبی بودند که دارای مرام اشتراک جنسی بودند. از همین رو قره العین با آنها پیوند خورد و اولین نغمه های شوم بی حجابی زنان را سر داد و خود را به عنوان اولین زن بی حجاب تاریخ معاصر مطرح کرد. او در خلال تبلیغ مرام بهائیت، بدون هیچ واهمه ای عقاید سخیف بابیان را درباره ی اشتراک جنسی وصف می کرد و به حضار بشارت می داد که نه تنها از این پس زنان می توانند آزاد و رها در اجتماع حضور یابند، بلکه یک زن می تواند با چندین مرد ارتباط داشته باشد. (5) نبود امکانات ارتباطی در آن عصر، ناگزیر روحانیت را از گرفتن یک موضع قاطع و همه جانبه دور کرد. اما شبکه دیپلماسی استعمار که از امکانات ارتباطی خوبی برخوردار بود و هدف روشنی را دنبال می کرد، تبلیغات را برای گسترش بابیت جهت می داد. ناآگاهی عمومی مردم نیز در این ماجرا ناخواسته در خدمت این تبلیغات قرار می گرفت. نمونه ی بارز این ناآگاهی عمومی در جمله ای که به قره العین نسبت داده اند به خوبی آشکار می شود: او در یکی از سخنرانی هایش گفته بود: «من مظهر فاطمه زهرا (س) هستم، بنابراین به هر چیزی که نظر کنم پاک می شود.» (6) عده ای از مردم او را واقعاً مطهر می دانستند؛ به همین سبب وی را طاهره قره العین می نامیدند. قره العین در اول ذیقعده 1268 هجری قمری به دست عزیزخان، سردار سپاه ناصر الدین شاه در باغ ایلخانی اعدام شد. (7) پس از مرگ او، اندیشه بی حجابی زنان که یکی از برنامه های استعماری برای فرهنگ زدایی ار ملل مسلمان بود، نه تنها از بین نرفت بلکه با مدد انجمن های فراماسونری و شیفتگان غرب و منورالفکران تقویت شد. در همین دوران، در کشورهای اسلامی نیز حرکت های گسترده ای آغاز گردید. در مصر اسماعیل پاشا، در الجزایر نیروهای اشغالگر فرانسه، در ترکیه مصطفی کمال پاشا (آتاترک) و در افغانستان امان الله خان به تغییرات وسیعی در عرصه ی فرهنگ دست زدند. در ایران هم رضاخان به اجرای سیاست های استعماری متعهد شد. او در مدت کوتاهی پس از تاجگذاری به گسترش کانون ها و انجمن های بانوان، همت گمارد. رضاخان به خوبی می دانست که این انجمن ها و کانون ها، محل مناسبی برای تبلیغ بی حجابی هستند. در سال 1314 کانونی به نام کانون بانوان در تهران تأسیس شد . در اسناد به جای مانده با صراحت کامل اعلام شده که این کانون به ریاست شمس پهلوی و تحت نظارت وزارت معارف در تاریخ 1314/2/22 برای تحقق رفع حجاب تأسیس شده است. (8) ریاست بعدی این کانون به صدیقه دولت آبادی، یکی از بهائیان دلباخته ی غرب داده شد. او خواهر یحیی دولت آبادی، مشروطه خواه بابی ازلی معروف و نویسنده کتاب حیات یحیی، بود. دولت آبادی تحصیلاتش را در سوربن به پایان رساند و سال 1306 به ایران بازگشت. او از جمله زنانی بود که چند سال قبل از کشف رسمی حجاب، بی حجاب از خانه خارج می شد و در محافل مردان شرکت می کرد. وی آن چنان بر بی حجابی اصرار داشت که حتی در وصیت نامه اش نوشت: «زنانی که با حجاب بر مزارم بیایند، نخواهم بخشید.» (9) صدیقه دولت آبادی ها، زندخت ها، فاطمه سیاح ها، ایرج میرزاها تقی زاده ها همه و همه ادامه دهندگان مسیری بودند که قره العین آغازگر آن بود و رضاشاه کامل کننده ی آن! پی نوشت ها: 1. رسول جعفریان، داستان حجاب در ایران پیش از انقلاب، ص 162. 2. سینا واحد، قره العین درآمدی بر تاریخ بی حجابی در ایران، ص 13. 3. همان، ص 17 و 12. 4. همان، ص 21. 5. مرکز بررسی اسناد تاریخی، تغییر لباس و کشف حجاب به روایت اسناد، ص 78. 6. سینا واحد، همان، ص 31. 7. همان، ص 38. 8. تغییر لباس و کشف جاب به روایت اسناد، سند شماره ی 189. 9. رسول جعفریان، همان، ص 29. منبع: مجله‌ی پویا منبع بازنشر: سایت نورپرتال

...

مقالات

کار تصویبنامه انجمنهای ایالتی‏ و ولایتی بکجا کشید؟... سخنی با ناشرین اکاذیب!

ظهور و افول لایحه‌‌ انجمن‌های‌ ایالتی‌ و ولایتی‌

زمینه های طرح لایحه‌‌ انجمن‌های‌ ایالتی‌ و ولایتی‌

تلگراف بی‌پاسخ آیت‌الله خمینی (ره)

پیشینه حق رأی زنان در مجلس شورای ملی

بازنگری لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی

امام خمینی در رویارویی با ترفند انجمنهای ایالتی و ولایتی

انجمنهای ولایتی در اسناد مجلس

ماجرای بادیگاردهای ورزشکار و مومن مرحوم فلسفی

از نوسازی رضاشاهی تا تولد دولتی اقتدارگرا

شیخ فضل‌الله و اتهام همراهی با سلطنت

بررسی قیام سی تیر؛ مردم چگونه به خیابان کشیده شدند؟

نگاهی به 30 تیر

اشرف پهلوی از نقش خود در کودتای 28 مرداد می‌گوید

خاطرات دوران زندان

رضاخان مضحکه بین المللی

ساواک زائیده کودتای 28 مرداد

اختناق اطلاعاتی انگلیس در روند تاریخ‌نگاری

پای صحبت همسر رضاخان

بیمار ویژه!

نقش استعمار انگلیس در جدایی بحرین از ایران

حرف هایی که به شاه زدم

شبکه بدامن در کودتای 28 مرداد

شمردن دندانهای همسر ارسطو!

اول شهریور 1332، کاخ‌ سعدآباد

واقعۀ حمله به غذاخوری گارد در لویزان

نگاهی به پدیده «نوسازی» در عصر پهلوی

مطبوعات در عصر رضاخان

پزشک احمدی؛ افزار یا عامل قتل زندانیان سیاسی؟ - گناهم اجرای دستور مافوق بود

زنان بهایی زمینه ساز کشف حجاب در ایران