مقالات

موجودي حساب‌هاي بانكي رضاشاه 10 برابر بودجة دولتي ايران بود!

متأسفانه منابع دولتي ايران از دورة رضاشاه بسيار كم است. حقيقت آن است كه اكثريت قابل توجه اسنادي كه در طول سال‌هاي 1921 تا 41 جرائم دولت ايران را نشان مي‌دهد در فاصلة سال‌هاي 1941 تا 1978 يعني 37 سال حكومت محمدرضا‌، پسر و جانشين رضاشاه نابود شد. اسناد كمي كه باقي ماند يا به گونه‌اي متفاوت تفسير و يا مخفي شد. به عنوان مثال مجموعة اسناد دورة رضاشاه كه از سازمان اسناد ملي ايران در سال 1998 استخراج شد مطالب مهم خيلي كمي را در بر داشت. مثلاً فقط چهار سند در مورد حساب‌هاي بانكي خارجي رضاشاه وجود داشت: دو سپردة 150000 دلاري در بانك وست مينستر در سال 1931 و دو سپرده در دو بانك اروپايي ديگر. در تحقيق ديگري به بررسي اين اسناد پرداخته شده است. اما به مدد اسناد موجود در وزارت امور خارجة آمريكا مي‌دانيم كه بدون احتساب حساب‌هاي نيويورك و سوئيس يا 50 ميليون دلار موجود در تهران در سال 1941، فقط موجودي حساب‌هاي بانكي رضاشاه در لندن حداقل 100 تا 150 ميليون دلار بوده است. موجودي حساب‌هاي بانكي رضاشاه حداقل 200 ميليون دلار بوده است؛ يعني ده برابر بودجة دولت ايران در سال 1925! اما هنوز در كل آرشيو‌هاي موجود در ايران فقط چهار سند مهم در مورد حساب‌هاي بانكي خارجي رضاشاه وجود دارد و بقيه به دست پسر و جانشين او نابود شده است. به مدد اسناد موجود در وزارت امور خارجة آمريكا ما مي‌دانيم كه دو سوم درآمد نفت ايران در سال‌هاي 1927 تا 1941 به حساب‌هاي بانكي رضاشاه در اروپا و آمريكا واريز شده است. دليل ديگر براي كمبود و قابل اطمينان نبودن منابع ايران اين است كه در اين دوره ديكتاتوري نظامي بر ايران حاكم بود. مداركي وجود دارد كه نشان مي‌دهد رضاشاه چگونه به شكنجه سردبير و ناشر تنها نشرية ايران در زمينة باستان‌شناسي يعني ايران باستان پرداخته است. دليل اين كه اعليحضرت سردبير بيچاره را تنبيه كرده اين بوده كه او در نشريه‌اش اشارات كوچكي به خروج آثار باستاني ايران توسط موزه‌هاي آمريكايي كرده بود. پس اين سئوال منطقي است كه چگونه مي‌توان اطمينان به «اسناد» ثبت شده در فضايي داشت كه چنين ترسي بر آن حاكم بوده است؟ مخفي‌سازي در اين زمينه از گذشته‌‌هاي دور آغاز شده بود. منبع :تاراج بزرگ ، دكتر محمدقلي مجد ، موسسه مطالعات و پژوهشهاي سياسي ، مستان 1388 ص 50 تا 52 منبع بازنشر: مجله الکترونیکی دوران - شماره 97 آذرماه 1392

نقد كتاب « نخست‌وزير سه دقيق قبل درگذشت»

دفتر ويژه اطلاعات ....

اولین مقاومت جدی در مقابل رضا شاه

بازنگري شخصيت مرموز دكتر مظفر بقائي

انگليس دخالت در كودتای رضاخان را انكار مي‌كند

بريتانيا هرگونه دخالت و اطلاع از اين كودتا را صريحاً رد كرد. به عنوان مثال در گزارش پرسش و پاسخ مجلس عوام به تاريخ دوشنبه 28 فوريه 1921 مي‌خوانيم: «دريابان كنورثي* از نخست‌وزير چنين سؤال كرد: آيا دولت اعلي‌حضرت در كودتاي قزاق‌ها براي سرنگوني دولت ايران، هيچگونه دخالتي داشته است؛ آيا تجهيزات و دست‌مزد اين قزاق‌ها توسط دولت اعلي‌حضرت فراهم شده؛ و رويكرد دولت اعلي‌حضرت نسبت به اين اقدام چيست؟ آقاي سِسيل هارمزورث: از آنجا كه اين سؤال پاسخي نسبتاً طولاني دارد، با كسب اجازه از نمايندگان محترم حاضر در جلسه، آن را در آفيشال ريپورت منتشر خواهم ساخت.» آفيشال ريپورت: «يگان‌هاي مختلف قزاق، كه تمام نيرو‌هاي آن ايراني هستند تحت فرماندهي افسران ايراني از قزوين به سمت تهران حركت كرده و در بيست و يكم فوريه اندكي پس از نيمه شب وارد پايتخت شدند. افسر ايراني اين نيرو‌ها اذعان داشت كه قزاق‌هاي ايراني، كه تجربه رويارويي با بلشويك‌ها را داشتند، از اين كه دولتي بي‌كفايت جايگزين دولت بي‌كفايت‌تري مي‌شود، خسته شدند. دولت‌هايي كه نتوانستند از پيشروي بلشويك‌ها جلوگيري به عمل آورند و به دليل اهمال كاري ايشان، نيرو‌هاي بريتانيا نيز از ايران خارج شدند. قزاق‌ها وفاداري خود را به شاه اعلام كرده، اما تصريح كردند مشاورين شيطان صفتي را كه اعلي‌حضرت را احاطه كرده‌اند، كنار خواهند زد. افسران ارشد قزاق‌ها، حسن‌نيت خود را درباره اتباع خارجي ابراز داشته و تأكيد كردند جاي هيچ نگراني و ترس براي اتباع خارجي نيست. از آنجا كه هيچ نيروي نظامي مانع ورود آنها به شهر نشد، قزاق‌ها به راحتي شهر را تصرف كردند، ادارات دولتي را تحت كنترل خود درآورده و خيابان‌ها را قرق كردند. ژاندارمري و پليس محلي به ايشان پيوسته و نظم و آرامش در شهر برقرار شد. طبيعی است که به دنبال این اقدامات، دولت سپهدار سقوط كرد و رئيس‌الوزرا به سفارت اعلي‌حضرت شاهنشاهي بريتانيا پناه آورد. اما متعاقباً وادار به ترك سفارت شده و به وي اطمينان داده شد كه مورد تعرض قرار نخواهد گرفت. انقلابيون تا اين تاريخ دست به تشكيل دولت نزده‌اند، اما بسياري از مقامات برجسته كشوري را دستگير كرده‌اند. بازار تعطيل شده و در بيست و دوم فوريه شهر در آرامش كامل فرو رفته است. دولت اعلي‌حضرت شاهنشاهی بریتانیا هيچ دخالتي در اين امور نداشته و هيچ مسئوليتي را در قبال اعمال قزاق‌هاي ايراني بر عهده نمي‌گيرد. كمك هزينه‌هايي كه بريتانيا براي حفظ و نگهداري از اين نيرو‌ها پرداخت مي‌كرد، در مي سال 1920 متوقف شده است. دولت اعلي‌حضرت نسبت به قزاق‌ها موضع بي‌طرفانه اتخاذ كرده است.» والاس اسميت موري، كاردار سفارت آمريكا، در يكي از گزارش‌هاي سال 1925 حاشا كردن دولت بريتانيا هر‌گونه دخالت در كودتا را چنين تفسير مي‌كند: «نيروي نظامي فعلي ايران مبدأ و سرچشمه خاص خود را دارد؛ همانطور كه وزارت‌خارجه مطلع است، اين نيرو در زمان كودتاي 21 فوريه 1921 سيد‌ضياءالدين به وجود آمد؛ زماني كه رهبران كودتا 800 قزاق را به فرماندهي سرهنگ رضاخان راهي تهران كرده و حكومت متزلزل سپهداراعظم را سرنگون كردند. (جناب آقاي بالفور در گزارش خود تحت عنوان وقايع اخير در ايران شمار اين قزاق‌ها را 2500 نفر ذكر مي‌كند). در واقع هنگ قديمي قزاق‌ها كه پس از اخراج افسران روسي، به فرماندهي افسران انگليسي در قزوين مستقر شد، به سختي مي‌توانست باور كند كه كودتا بدون اطلاع و رضايت سفارت بريتانيا اجرا شده است. علاوه بر اين، كلنل گلروپ فرمانده ژاندارمري تهران و جنرال وستدال فرمانده نيرو‌هاي پليس، در شب پر حادثه 21-20 فوريه به نيرو‌هاي خود دستور دادند از قرارگاه‌هاي خود خارج نشوند. در پي اين خوش‌خدمتي، دولت بريتانيا به دليل «وفاداري به منافع بريتانيا در ايران» ايشان را مفتخر به دريافت نشان G.C.M.G كرد. اين وقايع بيش از پيش ايرانيان را به دخالت بريتانيا مظنون كرد و آنها را مطمئن ساخت كه اين كودتا خود به خود صورت نگرفته است. جداي از وقايع مذكور، سيدضياءالدين پس از اينكه زمام قدرت را به دست گرفت، علي‌رغم اينكه وي به دلايل سياسي مي‌بايست توافقنامه انگليس ـ ايران را «باطل اعلام می کرد»، در پي عملي كردن آن بود و با عزت و احترام فراوان با هيأت‌هاي نظامي و اقتصادي انگليسي برخورد كرد؛ اين رفتار مؤید این بود كه او نيز يكي از عوامل بريتانيا است.» نامه ژنرال ديكسون به انگرت دخالت بريتانيا در كودتا، در نامه‌اي كه ژنرال ديكسون به اگنرت، كاردار سفارت آمريكا مي‌نويسد نيز مورد بحث و گفتگو قرار گرفته است. ديكسون در سال‌هاي 1919-1918 بازرس كل نيرو‌هاي نظامي در شرق ايران (پليس شرق ايران) بود و از سال 1919 تا فوريه 1921 كه به صورت ناگهاني ايران را ترك كرد، فرماندهي كميسيون نظامي توافقنامه انگليس ـ ايران را بر عهده داشت. متن نامه از اين قرار است: «مفتخرم به ضميمه اين مراسله، اطلاعات محرمانه‌اي را براي وزارت‌خارجه ارسال كنم: رونوشتي از نامه محرمانه‌اي كه ژنرال ديكسون، به تاريخ 6 ژوئن 1921 خطاب به اين جانب نگاشته است؛ نامه ژنرال ديكسون به لرد كرزن به تاريخ 14 مي 1921 و نامه جان ال. كالدول، آخرين وزيرمختار آمريكا در تهران، به ژنرال ديكسون كه در تاريخ 1 مارس 1921 نگاشته شده است. از مقامات وزارت‌خارجه خواهش دارم به اظهارات كلنل اسميت (كه در صفحه دوم نامه ژنرال ديكسون به اينجانب آمده است) توجه ويژه مبذول دارند. به گفته ژنرال ديكسون وي يكي از افسران انگليسي است كه نيرو‌هاي قزاق در قزوين را سازماندهي كرد و به سمت تهران به حركت درآورد و موجبات سرنگونی دولت را فراهم آورد. منظور از «اسمارت» در اين نامه، آقاي دبليو. اي. اسمارت است؛ وي دبير امور شرقي در سفارت بريتانيا در تهران است. عبارت «هيگ و همكاران» به سرهنگ دوم تي. دبليو. هيگ و افراد زير اشاره دارد: سرهنگ دوم ويكهام، رايزن وقت سفارت بريتانيا؛ آقاي هاوارد، وابسته نظامي وقت و قنسول فعلي بريتانيا در تهران؛ و شمار ديگري از مردان انگليسي كه خواهان تأثيرگذاري و فعاليت هستند. آقاي نرمن، وزيرمختار بریتانيا، كه شايع شده است درصدد كناره‌گيري است، يك روز بعد از كودتا به اينجانب اطمينان داد كه به هيچ وجه از این كودتا اطلاع نداشته است... نامه‌اي كه به لرد كرزن نوشته شده به خوبي اوضاع ايران و به ويژه فعاليت‌هاي بريتانيا را تشريح مي‌كند و صراحت ستودني آن با جو محرمانه‌اي كه بسياري از مقامات بريتانيا در اينجا به وجود آورده‌اند، كاملاً در تضاد است. از آنجا كه ژنرال ديكسون در گفتگو‌هاي خود كاملاً صريح است، مقامات بريتانيا در ايران به اين نتيجه رسيدند كه او اطلاعات محرمانه دولت را در اختيار سفارت آمريكا مي‌گذارد و اين امر در نهايت باعث انفصال او از كار شد (اين مطالب در صفحه پنجم نامه ديكسون به لرد كرزن ذكر شده است).» نامه ديكسون به انگرت: «لندن، 6 ژوئن 1921؛ مدتي است كه درصدد نوشتن نامه‌اي به شما هستم... اميدوارم نامه‌اي كه براي شما مي‌نويسم از بمبئي دريافت كنيد و دستگاه سانسور سيد‌ضياءالدين و همكارانش به اين نامه دسترسي پيدا نكنند!... زماني كه در كرمانشاه بودم، در ديدار با صارم‌الدوله، والي استان‌هاي غربي مدت زيادي به گفتگو با يكديگر نشستيم. صارم‌الدوله مي‌دانست كه سيدضياء در پي «دستگيري» او است و به همين دليل دست به اقداماتي پيشگيرانه زد. اما ترديد داشتم كه اين اقدامات مؤثر واقع شود؛ حدسم درست بود و زماني كه به لندن رسيدم خبر رسيد كه عوامل سيدضياء، صارم‌الدوله و قوام‌السلطنه را دستگير كرده‌اند.» ديكسون مي‌افزايد: «زماني كه به قزوين رفتم در ديدار با كلنل اسميت، وي اقرار كرد كه او نيرو‌هاي قزاق را سازماندهي و به سمت تهران اعزام كرده است. وي همچنين اعتراف كرد كه سفارت بريتانيا در تهران كاملاً از اين جريان با خبر بوده است. وي از دخالت آقاي نرمن چيزي نگفت، اما اعتراف كرد كه اسمارت در اين قضيه بي‌تأثير نبوده است... اسميت مردي است كه اختيار زبان خود را ندارد و من از اين نقطه ضعف بسيار منتفع شده‌ام. به عنوان مثال وي به هراس سيد‌ضياء از رضاخان اشاره كرد و گفت كه وی به منظور در دست گرفتن اوضاع و كنترل اين مرد، به تهران اعزام شده است. اسميت مطمئن بود كه از پس اين كار برآمده، اما من خنديدم و گفتم حتماً همينطور است و رضاخان نيز او را به «يك فنجان قهوه» دعوت كرده است! در يكي از روزنامه‌هاي فرانسوي مطلبي خواندم كه در آن ادعا شده بود سيد‌ضياء مجبور است در پناه نيرو‌هاي قزاق از ايران خارج شود چرا كه قدرت در دستان رضاخان است!... وقتي به انگلستان رسيدم به وزارت خارجه رفته و در آنجا ميان من و اُليفانت، رئيس بخش امور شرقي وزارت‌خانه، گفتگوي پر سر و صدایی درگرفت. تا آنجا كه به ياد دارم تا آن زمان چنين برخورد گستاخانه‌اي با من نشده بود... با اين حال خود را كنترل كرده و چيزي نگفتم... سپس مستقيماً به لرد كرزن گزارش داده و اين نامه را ضميمه مراسله خود كردم. پس از ده روز كه پاسخي دريافت نكردم فرصتي پيش آمد كه به وزارت‌خانه بروم. در آنجا بر خلاف گذشته، با برخوردي كاملاً متفاوت مواجه شدم و عزت و احترام آنان مرا بسيار شگفت‌زده كرد. در پايان وزير خارجه طي نامه‌اي از خدمات من در ايران تشكر كرد.» در بخشي از نامه‌اي كه به كرزن نوشته شد، چنين مي‌خوانيم: «در ارتباط با كودتاي اخير... تا مدتي مردم ايران به دست داشتن من در اين كودتا مظنون بودند و انكار‌هاي من در ابتدا به هيچ وجه مورد قبول واقع نمي‌شد. سيدضياءالدين به دليل اضطرابي كه در سركوب كردن مخالفت‌ها به او دست داده است، نه تنها ثزوتمنداني را كه مي‌توانست از آنها باج بگیرد دستگير كرده، بلكه رهبران مردمي و ناسيوناليست‌ها را نيز روانه زندان كرده است چرا كه از مخالفت آنها با عملكرد غير قانوني خود واهمه دارد... تلاش‌هاي من براي رد هر‌گونه دخالت در كودتا، با بن بست مواجه شد و عموم مردم ايران معتقدند كه اين يك كودتاي انگليسي است؛ اين نتيجه‌گيري از دو اصل نشأت مي‌گيرد. اول اينكه شمار زيادي از نيرو‌هاي قزاق به صورت مخفي از قزوين به تهران حمله كردند. قزوين شهري است كه افسران انگليسي در آن مستقر هستند. مردم ايران از اين مسئله متعجبند كه اين تعداد نيروي قزاق چگونه توانستند بدون اينكه توجه انگليسي‌ها را به خود جلب كنند از قزوين خارج شوند. اين در حالي است كه سه ماه پيش، زماني كه افسران روسي از ايران اخراج شدند، تعدادي از اين افسران تلاش كردند به همراه شمار بسيار اندكي از قزاق‌ها به سمت تهران حركت كنند، اما بريتانيا به سرعت متوجه شد و حركت آنها را عقيم گذاشت. دومين مسئله‌اي كه شك مردم ايران را برانگيخته اين است كه پوتين قزاق‌هايي كه تهران را فتح كردند از انبار مهمات انگليس در قزوين تأمين شده است. دلايل ديگري هم ذكر شده است، اما اصل و اساس صحيحي ندارند. بنده نيز از همكاري كلنل اسميت در كودتا خبر نداشتم و زماني كه تهران را ترك كردم از زبان خود او اين مسئله براي من روشن شد.» اظهارات ديكسون در مورد فرمانده نظامي كودتا از اين قرار است: «رضاخان، فرمانده نظامي سيد‌ضياء، مردي است كه به خوبي او را مي‌شناسم. وي در نابساماني‌هاي سال 1918 به يكي از فرماندهان خود به نام كلنل كلرژه، خيانت كرد؛ بهار گذشته، زماني كه مسئله سازماندهي مجدد نيرو‌هاي قزاق در قالب يك ارتش متحد الشكل، به مسئله‌اي جدي تبديل شد، وي پيشنهاد خيانت به افسران روسي خود را پيش كشيد. چندي پيش كه به قزوين سفر كردم، كلنل اسميت به من خبر داد كه سيد‌ضياء از قدرت رو به افزايش رضاخان به شدت هراس داشته و از او درخواست كرده است براي كنترل رضاخان تدابيري بيانديشد.» در پاراگراف يكي مانده به آخر اين نامه چنين مي‌خوانيم: «احساس مي‌كنم نمي‌توانم اين نامه را بدون پرداختن به مسئله‌اي ديگر به پايان برسانم. در مدتي كه در تهران مشغول به خدمت بودم، متهم شدم كه روابط سياسي نامناسبي با سفارت آمريكا برقرار ساخته‌ام. اين اتهامات هم بنده و هم وزيرمختار آمريكا را بسيار مي‌آزرد. اين حقيقت دارد كه در آن زمان به آقاي كالدول، خانواده وي و ديگر اعضاي سفارت آمريكا بسيار نزديك بودم. در پي همين دوستي به تدريج متقاعد شدم مادامي كه ما بدون هيچ غرضي به نفع مملكت ايران تلاش مي‌كنيم، مي‌توانيم روي كمك و همكاري با ارزش آمريكا‌يي‌ها حساب كنيم. ايشان از يك طرف در ميان مليّون ايران نفوذ داشته و از سوي ديگر به كمك ميسيونر‌هاي آمريكايي تشكيلات آموزشي بسيار خوبي را فراهم ساختند كه در نتيجه اميد مي‌رفت به كمك يكديگر ارتش متحد‌الشكل ايران را سامان دهيم. به ضميمه همين مراسله، رونوشتي از نامه‌ي آقاي كالدول كه هنگام خروج از ايران به دست بنده رسيد براي شما ارسال مي‌كنم. ايشان اجازه فرمودند مقامات كشور خود را از مفاد آن آگاه سازم.» منبع: کتاب قاجار تا پهلوي ، دكتر محمدقلي مجد ، مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی منبع بازنشر: سایت موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی

آخرين ملاقات من با شاه

در اوايل ارديبهشت 1357 در يك بعد از ظهر كه در كاخ منتظر فرارسيدن نوبتم براي ملاقات با شاه بودم چند تن از ژنرالهاي ارتش نيز با لباسهاي پر زرق و برق قيطان دوزي شده و مدالهاي مختلف در انتظار ملاقات با شاه به سر مي بردند و در همان حال بدون آنكه واقعاً نشاني از ناراحتي و پريشاني نسبت به حوادث قم ، تبريز ، اصفهان و يزد در آنها مشهود باشد راجع به مسائل گوناگون واحدهاي تحت فرماندهي خود در ارتش با يكديگر صحبت مي‌كردند . نكته حيرت آور اين بود كه شاه فرماندهان نظامي خود را تك تك به حضور مي‌پذيرفت و آخرين نفري هم كه براي ملاقات با شاه احضار شد رئيس ستاد ارتش بود كه قيافه‌اش اصلا نشان نمي داد در مورد حوادث غير عادي جاري در كشور از او خطايي سر زده باشد . بارها شنيده بودم كه شاه در امور مملكت از روش «تفرقه بينداز و حكومت كن» بهره مي‌گيرد . ولي هرگز نمي‌دانستم كه او در به كار گيري چنين روشي تا بدان حد پيش رفته باشد . بعد از اينكه نوبت ملاقات به من رسيد شاه بلافاصله سخناني در باب لزوم تعقيب سياست ليبراليستي در مملكت آغاز كرد و مثل هميشه بدون آنكه حتي يك لحظه به من فرصت اظهار نظر بدهد درست مثل شخصي كه دارد تمرين نطق مي‌كند پشت سر هم حرف زد . تصويري كه شاه از مملكت و پيشرفتهاي آن ترسيم كرد خيلي خوش بينانه بود و ضمن آن هم البته مدعي شد كه : «ما توانستيم تورم را مهار كنيم» . به نظر من هم اين ادعاي درستي بود و در ايران نرخ همه چيز و بخصوص مواد غذايي در سطح قابل قبولي قرار داشت ، ولي مساله اينجا بود كه مواد غذايي را فقط مي‌شد در بازار سياه يافت ، نه با نرخي كه دولت اعلام كرده بود . شاه ضمن صحبتهايش به ناآرامي‌هايي كه در كشور پديد آمده بود نيز اشاره كرد و ضمن آن چنين گفت «... حوادث تبريز و اصفهان به نظر نمي‌رسد كه اهميت چنداني داشته باشد . چون اينها بهايي است كه بايد براي برقراري دموكراسي در كشور پرداخت شود . مساله آنقدرها هم خطرناك نيست . اصلا بايد ديد چه كساني با من مخالفند. خميني؟‌ كه كسي او را به حساب نمي‌آورد ! ... سنجابي و بقيه؟ كه اصلا لياقت ندارند و بعضي‌هايشان هم كه خيانتكارند ...» سپس شاه جرعه اي چاي نوشيد و به سخنانش ادامه داد : « ... همه آنها از اينكه سياست فضاي باز سياسي در كشور اجرا شود وحشتزده هستند و عيناً همان حالتي را پيدا كرده‌اند كه در زمان اصلاحات سال 1342 دچارش شده بودند . چون اجراي اين سياست زمين را زير پايشان خالي خواهد كرد ... ولي من كسي نيستم كه از آنها بترسم. من به برنامه‌هايم ادامه خواهم داد و مطمئنم كه مردم– البته مردم اصيل و حقيقي– پشتيبان من خواهند بود ... » همين طور كه سخنان شاه را گوش مي‌كردم ، به نظرم رسيد كه دارد عيناً جملات كتاب جديدش«به سوي تمدن بزرگ» را برايم مي‌خواند (علت آشنايي من با جملات كتابش هم اين بود كه در آن زمان تازه ترجمه «به سوي تمدن بزرگ» به زبان فرانسه را – كه به دستور او و با كمك همكارم سهيلا شاهكار انجام دادم – تمام كرده بودم). در پاسخ به گفته‌هاي شاه كوشيدم تا نتايج منفي حاصل از چنين عقايدي را برايش توضيح دهم ، ولي احساس كردم كه بيهوده دارم وقتم را تلف مي‌كنم . چون شاه به «تمدن بزرگ» ابداعي خود همچون كودكي كه به اسب چوبينش عشق مي‌ورزد مي‌نگريست و آن را به صورت يك دنياي طلايي مجسم مي‌كرد. در حالي كه «تمدن بزرگ» او يك دنياي خيالي بيش نبود. جامعه اي كه شاه آن را مي‌ديد با «واقعيت» فرسنگها فاصله داشت.... تعجب من بيشتر از اين بود كه چطور شاه پس از 37 سال سلطنت هنوز به خطر چاپلوس‌ها و تملق‌گو ها واقف نشده است ؟ فواد روحاني (كه ترجمه انگليسي كتاب «به سوي تمدن بزرگ» را انجام داده است) با سهيلا شاهكار و من ، هم عقيده بود كه اين كتاب را اگر حاصل تراوشات مغز يك مجنون ندانيم ، چاره‌اي نداريم جز آنكه مطالبش را نوعي هذيان‌گويي تلقي كنيم . چون شاه در كتابش به ترسيم جامعه‌اي پرداخته بود كه هرگز نمي‌شد در جايي نظيرش را يافت . ما آنقدر كه راجع به انتشار چنين مطالبي نگراني داشتيم ، به عكس‌العمل‌هاي نامطلوبي كه مسلماً به وجود مي‌‌آورد ، فكر نمي‌كرديم . منبع: فريدون هويدا ، سقوط شاه ، ترجمه ح.ا.مهران ، انتشارات اطلاعات ، 1365 ، ص 24 تا 26 منبع بازنشر: مجله الکترونیکی دوران - شماره 97 آذرماه 1392

ایران وعراق، از رقابت وتنش تا مصالحه کوتاه مدت ( 1968 تا 1975)

آخرين روز كار هويدا....

روز 15 مرداد 1356 اميرعباس هويدا از نخست وزيري استعفا داد و پس از 13 سال كه اين مقام را بر عهده داشت دفتر نخست وزيري را ترك كرد . عليرغم شايعات گوناگوني كه قبلاً راجع به امكان استعفاي هويدا شنيده مي‌شد وضع به صورتي بود كه دريافت اين خبر خيلي حيرت زده‌ام كرد . به اين ترتيب كه : امروز ساعت 10 از دفتر نخست وزيري به من اطلاع داده شد كه راس ساعت 45/4 بعد از ظهر هويدا مي‌خواهد با من ملاقات كند . البته طبعاً اينطور به فكرم رسيد كه هويدا قصد دارد در اين ملاقات راجع به نامه‌اي كه به او نوشته بودم با من صحبت كند و نامه را به من پس بدهد . بعد از اينكه سري به مادرم زدم و با او ناهار خوردم ، خودم را به ساختمان نخست وزيري رساندم و ابتدا در محل كار فرهاد نيكوخواه مشاور نخست وزير در امور مطبوعاتي مدتي با او به صحبت نشستم و بخصوص مطالبي راجع به بي كفايتي بعضي اعضاي وزارت اطلاعات را به آگاهيش رساندم كه نيكوخواه نيز در مقابل به انتقاد از كارهاي افراطي ساواك در امر سانسور كتاب پرداخت . پس از آن راس ساعت 40/4 دقيقه موقعي كه براي ديدار هويدا وارد اطاق منشي او – افسانه جهانباني – شدم و افسانه را ديدم كه به خالي كردن كشوهاي ميزش مشغول است ناگهان احساس كردم مساله‌اي غير عادي پيش آمده است . افسانه پس از ديدن من گفت « از روزي كه هويدا به نخست وزيري منصوب شد هميشه مي‌گفت كه اگر روزي خواستم اين محل را ترك كنم بايستي كشوي ميزها حداكثر ظرف يك ساعت خالي شود » و بعد در پاسخ به اين سوال من كه « مگر هويدا قصد استعفا دارد ؟ » افسانه بدون اينكه كلمه‌اي به زبان بياورد در اطاق هويدا را باز كرد و همراه با تبسمي تلخ گفت « بفرماييد آقاي هويدا منتظر شماست » هويدا پشت ميز مجلل نخست وزيري نشسه بود و در حالي كه پاهايش روي ميز قرار داشت مشغول مطالعه نوشته اي بود كه بعداً فهميدم همان نامه من براي شاه است . بدون مقدمه از هويدا پرسيدم « همين الآن ديدم كه دارند كشوها را خالي مي‌كنند ، مگر استعفا داده‌ايد » و هويدا مثل هميشه با لحني بسيار آرام در جوابم گفت « فكر نمي‌كني موقعش رسيده بود ؟» و بعد ضمن اشاره به شايعاتي كه راجع به بركناريش در همه‌جا شنيده مي‌شد گفت : « روز پنجشنبه كه براي شرفيابي به حضور ملوكانه به نوشهر رفته بودم ، ايشان فرمودند كه ميل دارند راجع به بعضي مسائل با من صحبت كنند . ولي من پيشدستي كردم و اجازه خواستم مطالبم را عرض كنم . بعد از آن با اشاره به تحولات اخير سياسي در مملكت تاكيد كردم كه براي ادامه اين راه الزاما به افراد تازه نفسي نياز هست تا بتوانند راه حل‌هاي بهتري براي حل مشكلات پيدا كنند .... صحبت با شاهنشاه در فضايي بسيار آرام و صلح آميز ادامه پيدا كرد . تا آنگاه كه پس از حدود 40 دقيقه شهبانو هم وارد شد و شاهنشاه بلافاصله خطاب به شهبانو گفت " مي‌خواهم شما را با وزير دربار جديد آشنا كنم " بلافاصله پس از اين حرف من قطرات اشك شادي را در چشمان شهبانو مشاهده كردم ....» هويدا پس از آن ادامه داد « چون مي‌دانستم كه دفتر مخصوص شهبانو به نوعي قدرت رقيب براي دولت تبديل شده و در عزل و نصب وزرا دخالت مي‌كند به همين جهت هيچ تمايلي به انجام وظيفه در سمت وزارت دربار نداشتم و براي طفره رفتن از پذيرش اين سمت از شاهنشاه استدعا كردم كه اجازه دهند براي يك سال به مرخصي بروم . ولي شاهنشاه با تاكيد بر اين مطلب كه خط مشي سياست خارجي دولت از طريق وزير دربار اعمال مي شود نه به وسيله وزير خارجه ، به اطلاعم رساندند كه وجود فردي چون من براي تصدي وزارت دربار بسيار لازم است . شاهنشاه آنگاه بحث را به مساله امير اسدالله علم (وزير دربار) كشاندند و در حالي كه با انگشت به سر خود اشاره مي‌كردند فرمودند : گرچه علم از دوستان بسيار نزديك ماست و در وفاداري او هيچ شك ندارم ، ولي بايد بگويم كه اينجايش خالي است ! بخصوص كه اخيراً هم نامه اي به ما نوشته و در آن اعلام كرده كه به خاطر شدت بيماري از ادامه خدمتگزاري معذورش بداريم ... » هويدا در دنباله صحبتش افزود « گرچه با اوضاع فعلي مملكت ايجاد تغييراتي در سطوح بالا واقعاً ضروري است ولي اينگونه تغييرات به هيچ وجه مسائل مملكت را حل نخواهد كرد » و بعد ادامه داد « البته شخصاً هيچ اميدي ندارم كه بتوانم در شغل جديد توفيقي كسب كنم . چون وقتي تشكيلات دولت فاسد باشد ، وزارت دربار هم به طور طبيعي تبديل به لانه افعي ها مي‌شود ... » موقعي كه هويدا داشت مي‌گفت « جمشيد آموزگار به عنوان نخست وزير جديد تعيين شده ، ولي هنوز مقامش را رسماً به او ابلاغ نكرده اند » افسانه جهانباني بوق زد و خبر داد كه جمشيد آموزگار هم اكنون به دفتر نخست وزيري آمده است . پس از آن بلافاصله در باز شد و آموزگار ابتدا با هويدا دست داد و بعد هم مرا در آغوش كشيد . موقعي كه از اطاق نخست وزيري خارج مي‌شدم هويدا نامه اي را كه خطاب به شاه نوشته بودم به دستم داد و گفت « مطالبي كه نوشته اي عالي است ولي بايد بداني كه موقع خطاب كردن شخص شاهنشاه در نامه نگاري لازم است از ضمير سوم شخص جمع استفاده شود .... » منبع:پرويز راجي ، خدمتگزار تخت طاووس ، انتشارات اطلاعات ، 1370 ، ص 90 - 88 منبع بازنشر: مجله الکترونیکی دوران - شماره 97 آذرماه 1392

اعلامیه‌های رضاخان پس از کودتا

دین‌زدایی در عصر پهلوی دوم

استقلال‌طلبی در 13 آبان

کاریکاتور علیه حسنعلی منصور

همراهی صنعت نفت با جریان انقلاب

رقیه متانی یکی از نقاط عطف در تاریخ سیاسی ایران در سال 1357 با سقوط سلطنت شاهنشاهی و پایان حکومت سلطنتی با یک انقلاب مردمی و دینی به وقوع پیوست. علل و عوامل زیادی در شکل‌گیری انقلاب اسلامی ایران نقش دارند و در کنار علل سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، علل اقتصادی و نفت به عنوان محور و پایة اقتصاد ایران نقش مهمی ‎در پدیده انقلاب ایران داشت. علاوه بر تظاهرات و راهپیمایی‎های میلیونی مردم در جریان انقلاب، اعتصابات متحد و گسترده در ادارات و کارخانجات و صنایع در نیمه دوم سال 1357 از مهم‌ترین ابزار انقلابیون برای فشار به رژیم پهلوی بود و در این میان اعتصاب کارگران و کارمندان صنعت نفت، نقش بسیار مهم و تأثیرگذاری داشت. چرا که همة اقتصاد ایران در آن زمان در گرو صادرات میلیون‎ها بشکه نفت به خارج بود و اعتصاب کارگران نفت و عدم تولید و قطع صادرات، ضربه سیاسی بزرگی بر رژیم وارد کرد. اقتصاد ایران در سال 1356 کاملاً به نفت وابسته بود و طبق آمار بانک مرکزی در این سال 98 درصد صادرات ایران را نفت و تنها 2 درصد را سایر کالاهای غیرنفتی تشکیل می‎داد. شاه با درآمد نفت، بعد از کودتای 28 مرداد 1332 به تجهیز و توسعه ارتش پرداخت و سازمان اطلاعاتی امنیتی ساواک را تأسیس کرد. در واقع در حکومت رضاشاه و محمدرضاشاه، ارتش مستقیماً از عایدات نفتی تجهیز می‎شد و این روند تا پایان حکومت پهلوی ادامه داشت. همچنین حاصل فروش نفت که در اختیار حکومت بود صرف هزینه‌های نظامی و اداری می‎شد و اقتصاد ایران تک محصولی و به خارج وابسته گردید و نفت جایگاه ویژه‌ای در اقتصاد ایران یافت. درآمد مستمر نفت در برگزاری جشن‎های دوهزار و پانصد ساله، جشن هنر شیراز، جشن‎های تاجگذاری و ... نیز صرف می‎شد که برای شاه در کسب مقبولیت و نشان دادن قدرت رژیم و ارتش موثر بود. از آنجایی که قدرت و امنیت حکومت پهلوی بر پایه درآمدهای نفتی بود این مساله در جریان انقلاب به عنوان یک نقطه اتکاء دولت شکننده بود و زمینه‌ساز بحران شد. از 19 دی 1356 با تظاهرات علما و روحانیون و مردم قم علیه مقاله‌ای که در روزنامة اطلاعات بر ضد روحانیت به چاپ رسیده بود و شهادت عده‌ای از تظاهرکنندگان، نخستین جرقه‌های انقلاب نمایان شد. با برگزاری مراسم چهلم شهدای قم در تبریز و شهادت جمعی دیگر از مردم و چنین وقایعی به صورت پی‌درپی و آتش‌سوزی سینما رکس آبادان، موجی دیگر از نفرت و اعتراض در کشور بر پا شد. وخامت اوضاع حکومت پهلوی با حادثه هفدهم شهریور 1357 آشکارتر شد و اعتصابات و تظاهرات علیه رژیم پهلوی شکل وسیعی گرفت. از روز 19 شهریور اعتصابات بلند مدت کارگران صنعت نفت آغاز شد که بر روند جریان انقلاب بسیار موثر بود. از روز شنبه 22 مهرماه اعتصاب در پالایشگاه آبادان آغاز شد که با دخالت نیروهای نظامی این اعتصاب به خشونت کشیده شد. به دنبال اعتصاب کارمندان و کارگران پالایشگاه آبادان، از 25 مهر کارکنان اداره مرکزی نیز به پشتیبانی از کارکنان پالایشگاه کار را متوقف کردند. در روز 29 مهر 1357 نیز با پیوستن کارکنان پالایشگاه تهران، اعتصاب همگانی کارمندان و کارگران نفت در پالایشگاه‌های سراسر کشور نمایان شد. اعتصاب¬کنندگان خواستار عدم دخالت نظامیان در پالایشگاه‌ها و سایر قسمت‌های صنعت نفت شدند. اعتصابات کارگران شرکت نفت در ماه‌های بعد نیز ادامه یافت و حکومت پهلوی با روی کار‌آوردن دولت نظامی غلامرضا ازهاری نیز نتوانست تولید نفت را به روال عادی خود برگرداند. چنان که تولید نفت که با اعتصاب 29 مهر از 7/5 میلیون بشکه به 5/1 بشکه در روز رسیده بود در اواخر دی 1357 به 300 هزار بشکه رسید. اعتصاب بیش از سی هزار نفر در صنعت نفت، درآمد ارزی کشور را پایین آورد و شاه را با بحران سختی روبه‌رو کرد و به وی اجازه نداد تا بر تکیه بر نفت به کار خود خود ادامه دهد. این اعتصابات در استمرار انقلاب مردم ایران نقش مهمی‎داشت. زیرا صنعت نفت، علاوه بر تأمین نیاز داخلی و صادرات و منبع مالی رژیم پهلوی، از لحاظ جهانی به دلیل تأمین نیاز اغلب کشورهای صنعتی بسیار اهمیت داشت و با قطع صادرات بیش از 5 میلیون بشکه نفت به خارج، شوکی عظیم به جهان سرمایه‌داری و کشورهای صنعتی وارد کرد. بازتاب عملی اعتصاب صنعت نفت در کشورهای مصرف‌کننده بسیار محسوس بود. به طور مثال ارمنستان شوروری، دو ماه‌ونیم دچار بحران شدید سوخت شده بود و جیمز شلزینگر، وزیر انرژی وقت آمریکا اعلام می‎کند که در صورت ادامه توقف صدور نفت ایران، کشورش مجبور به جیره‌بندی نفت خواهد شد و می‎گوید که اوضاع ایران باعث شدیدترین بحران نفت، از زمان تحریم نفت توسط کشورهای عربی از سال 1973م. شده است. در چنين شرايطى، همراهى صنعت نفت ايران با انقلاب اسلامى، ضمن هدف قراردادن پايه هاى پوسيده حكومت پهلوى، توانست ضربه مهلكی از نظر اقتصادى و به دنبال آن سياسى به آمريكا و ساير كشورهاى صنعتى غرب وارد آورد؛ چرا كه در زمانى كوتاه نه تنها صدور نفت بين كشورها كاهش يافته و سرانجام قطع شد، بلكه خارج شدن ايران از گردونه توليد نفت به افزايش شديد بهاى آن در جهان انجاميد. با اعتصاب صنعت نفت، علاوه بر بازتاب جهانی، ارتش که در دوران پهلوی با درآمدهای نفتی توسعه و تجهیز می‎شد با مشکل روبه‌رو شد و خرید اسلحه و مهمات از دیگر کشورها قطع شد. ارتش هم مسئول مقابله با اعتصاب صنعت نفت بود، هم می‌باید سوخت خود را از آنجا تحویل می‎گرفت و هم از درآمد صادرات نفت تجهیز می‎شد. در نیمه دوم سال 1357 ارتش به عنوان ابزار قدرت شاه به دلیل آسیب از مساله نفت و درگیری‎های روزمره با اعتصابیون دچار مشکل شد و در نهایت کارایی خود را از دست داد و شاه بزرگ‌ترین قدرت داخلی خود را از دست داد. همراهى صنعت نفت ايران با انقلاب اسلامى از دیدگاه امام خمینی (ره)، بنیانگذار انقلاب و جمهوری اسلامی ایران، این گونه تشریح شده است: «نهضت ما گرچه مرهون همۀ اقشار ملت است، گرچه همۀ اقشار ملت نهضت را همراهی کردند، چه بانوان تمام ایران و چه مردان برومند ما، لکن بعضی اقشار یک ویژگی خاصی داشتند و از آن جمله، کارکنان و کارمندان صنعت نفت، برای اینکه اینها در مقامی بودند که شریان حیات اجانب به دست آنها بود، شریان حیات رژیم منحوس در دست آنها بود. اعتصاب آنها یک ویژگی خاصی داشت و همراهی آنها از نهضت یک خصوصیت بیشتری داشت. از این جهت، ما به آنها بیشتر از سایر اقشار شاید ارج بگذاریم و تشکر می‏کنیم. شما برادران بودید که در اعتصابات خودتان مقابل رژیم طاغوتی ایستادید و نهضت را پیش بردید و اسلام را تقویت کردید. من باید از شما تشکر کنم. من دعا به شما می‏کردم و می‏کنم.» مآخذ: فردوست، حسین، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ج1، تهران، اطلاعات، 1370 حسینیان، روح الله، انقلاب اسلامی (زمینه ها، چرایی و چگونه): عنوان جلد 5: یکسال مبارزه برای سرنگونی رژیم شاه، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1387 فوران، جان، مقاومت شکننده، ترجمة احمد تدین،چ هشتم، تهران، رسا، 1387 بازرگان، مهدی، انقلاب ایران در دو حرکت، بنیاد فرهنگی مهندس مهدی بازرگان، 1363 هاشمی رفسنجانی، اکبر، کارنامه و خاطرات سالهای 58 و 1357: انقلاب و پیروزی، به اهتمام عباس بسیری، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب،چ دوم، 1383 ترزیان، پی یر، داستان اوپک، ترجمه عبدالرضا غفرانی، تهران، فرانریش، 1367 صحیفه امام (ره)

مبارزه ادامه دارد

فاطمه حسنلو در آن زمان شاید هیچ کس پیش‌بینی چنین اتفاق‌های مهم در پیش را نداشت و عوامل حکومت پهلوی با خود گفتند: «آیت‌الله خمینی هرچه از ایران دورتر باشد برای ما بهتر است» اما پس از ترک عراق، در تاریخ 14 مهر 1357 امام خمینی (ره) وارد پاریس شدند و این حرکت مقدمه‌ای شد برای جهانی شدن انقلاب اسلامی و شناخته شدن امام. زیرا انقلاب اسلامی تفکری عظیم بر مبنای عدالت‌خواهی و مبارزه با ظلم و ستم در کل جهان داشت و از همان سالهای آغازین دهه 1340 فراز و نشیب‌های زیادی را پشت‌سر گذاشته‌ بود. یکی از این فرازها در شهریور ماه 1357 ثبت شد؛ امام در مقابل اعتراض مقامات عراقی که مخالف فعالیت‌های سیاسی ایشان بودند، فرمودند که من در برابر اسلام و ملّت ایران مسوولم و باید به وظیفه الهی و معنوی خود عمل کنم. امام با تمام رهبران سیاسی جهان فرق داشتند، ایشان نه برای به قدرت رسیدن مبارزه می‌کردند و نه برای مطرح شدن در جهان، بنابراین هیچ ترسی از دشمنان خود نداشتند. تا جایی که می‌گویند که من هر کجا که بروم فرشم را پهن می‌کنم و آنجا منزل من است، پس هر شهر و کشوری که مرا ببرند باز ندای اسلام و افشای ظلم و ستم را بازگو خواهم کرد. جمعه‌ای از نیمه مهر 1357 در فرودگاه اورلی پاریس، امام در این راه بودند. جمعیت در برابر دوربین‌ها و نگاه‌های پرسشگر چیزی غیر از آرامش از ایشان نمی‌دیدند و تصویری جدید و ناباورانه در ذهن‌شان نقش بست. شخصیتی را در مقابل‌شان می‌دیدند که کوهی از عظمت و آرامش بود؛ تا به حال تاریخ نشان داده بود کسانی که حتی قدرت ناچیزی به دست می‌آورند چگونه غرقش می‌شدند؛ آنان نمی‌دانستند که امام فقط و فقط خدا را می‌دید و هدفی جز پیروزی اسلام نداشت. شب همان روز رئیس جمهور وقت فرانسه فرستاده خود را برای ملاقات پیش امام فرستاد. او حامل این پیام بود که شما در فرانسه می‌توانید اقامت کنید، ولی حق فعالیت سیاسی را ندارید. این شرط باعث شد که حتی حکم خروج امام توسط رئیس پلیس فرانسه رسماً ابلاغ شود، اما فردای آن روز دولت فرانسه اعلام کرد آیت‌الله خمینی می‌تواند در پاریس بماند. دشمنان ملت ایران در خیال خام خود تصور می‌کردند که با دور نگه داشتن امام، صدای ایشان به گوش جهانیان نخواهد رسید، ‌اما این گونه نشد، نوفل‌لوشاتو مکانی برای ورود هزاران دل برای شنیدن ندای حق‌طلبی امام و برملا کردن ظلم و فساد حکومت پهلوی در ایران شد و این شروعی برای جهانی شدن انقلاب اسلامی بود. امام در طول اقامتشان در فرانسه برای تنظیم ارتباطات دو دفتر داشتند. دفتر اول در همان نوفل‌لوشاتو بود و دفتر دوم در پاریس که دفتر دوم، هماهنگی لازم برای دیدارکنندگان با امام را فراهم می‌کرد و از طریق همین ارتباطات مبارزات در ایران هدایت می‌شد. دهکده آرام نوفل‌لوشاتو با ورود امام به مهمترین کانون خبر رسانه‌های جهان تبدیل می‌شود و ایشان در 20 مهر 1357 امام خمینی(ره)‌ در آستانه چهلم شهدای 17 شهریور پیام می‌دهند: «اکنون در اینجا به خدمت ادامه می‏دهم. در نهضت اسلامی و خدمت به مردم مسلمان، مکان یا رنج در مکان مطرح نیست؛ آنچه مطرح است ملت است؛ صدای وجدان است. من هر چه بکنم و بر سر من هر چه بیاید در مقابل شمایی که خون در راه آزادی و اسلام داده‏اید خجلم. آنچه مرا در این مکان رنج و دردآور دلخوش می‏کند خدمت به شما است. من در غم خانواده‏های افتخار آفرین سراسر ایران خود را شریک می‏دانم و یاد کودکان دبستانی ایران که اخیراً به دست شاه جبار کشته شده‏اند قلبم را می‏فشارد. چهلم تهران را روز عزای عمومی اعلام کرده و خود نیز عزادارم.» در تاریخ 27 مهر ماه 1357 نمایندگان ساواک در رم خبر دادند که دانشجویان ایرانی مخالف حکومت پهلوی از شهرهای فلورانس و ونیز برای دیدار با امام به فرانسه مسافرت کردند و مدت 5 روز در نوفل‌لوشاتو ماندند و همچنین اعلام شد عده‌ زیادی از دانشجویان از ایالتهای تگزاس و دو اتوبوس از دانشجویان ایرانی مقیم آلمان، انگلیس به پاریس وارد شدند و آنجا مکانی شد برای شیفتگان و جویندگان حقیقت. دشمنان ملت همچنان گمان می‌کردند که با نگه داشتن امام در آن دهکده دورافتاده دیگر همه چیز تمام خواهد شد. اما همه یاران امام در نوفل‌لوشاتو و بخصوص سیداحمد، فرزند ایشان در برقرار کردن ارتباط با سخنرانی‌های هر شب امام و رساندن پیامها و متن سخنرانی‌های ایشان به ایران مؤثر بودند و با آگاه شدن مردم از سخنان امام، مصمم‌تر می‌شدند و مبارزات را با روحیه بیشتر و بالاتری پیش می‌بردند. همچنان که سفر تعدادی از شخصیتهای سیاسی و فرهنگی از کشورهای مختلف نیز تأثیر زیادی بر با خبر شدن جهان از نهضت امام داشت. در سفر برخی مقامات پهلوی به پاریس برای ملاقات با امام، آنها خواستار سازش امام شدند، اما امام قاطعانه فرمودند که شاه باید برود، مردم این حکومت را نمی‌خواهند. همچنین در مصاحبه خبرنگار انگلیسی خبرگزاری رویتر با ایشان، می‌گویند: «فشار بیش از حد شاه، مردم را چنان در تنگنا قرار داد که آنان دست به یک قیام همگانی زدند. شاه، استقلال سیاسی، نظامی، فرهنگی و اقتصادی ما را از بین برده است و ایران را در همۀ ابعاد وابسته به غرب و شرق کرده است. مردم ایران را زیر شکنجه و سیاهچال‌های زندان کشته است. از تمام علما و خطبا برای گفتن حقایق جلوگیری کرده است. تمام اینها موجب شده است که مردم مسلمان ایران خواستار یک حکومت اسلامی باشند... حکومت اسلامی‏ای که بر پایۀ استقلال و آزادی بنا می‏شود. و اما راجع به عکس‏العمل خشن نظامی، مگر اکنون ما گرفتار چنین حکومتی نیستیم؟ آیا خشونتی را بیش از آنچه اکنون ملت ایران بدان گرفتارند در تاریخ دیده‏اید؟ و یا سراغ دارید؟ آیا بیش از پنجاه سال نیست که ما با عکس‏العمل خشن نظامی رو به رو هستیم؟ یک کودتای نظامی هم مانند دولت نظامی نمی‏تواند مبارزات مردم را متوقف کند. مبارزه، تا برچیده شدن نظام شاهنشاهی و سقوط این دودمان ادامه دارد.» وقتی هم خبرنگار می‌پرسد، چرا حضرت آیت‏اللّه‏ راه حل میانه را نمی‏پذیرند؟ امام خمینی(ره) پاسخ می‌دهند: «راه حل میانه یعنی تسلیم [در برابر] رژیم شاه. زیرا بساط سلطنت و همۀ بنیادهای فشار و اختناق و تمام برنامه‏هایی که اجرایشان ایران را به این روز انداخته است و کار را به بن‏بست فعلی رژیم کشانده است، پابرجا هستند. بنابراین راه حل میانه، یعنی پیوستن به رژیم شاه، و این نه تنها بن بست را از بین نمی‏برد بلکه کامل می‏کند و ملت کسانی را که به این راه‌حل‌ها گوش می‏دهند، نه تنها نفی می‏کند بلکه خائن می‏شمارد.» منابع: ـ صحیفه امام(ره) ج3 ـ مبارزات امام خمینی (ره) به روایت اسناد، سجاد راعی‌گلوجه، ‌مرکز اسناد انقلاب اسلامی ـ همراه با امام (ره) در پاریس، چاپ و نشر عروج ـ دیدار در نوفل‌لوشاتو، ابوالفضل توکلی‌نیا، چاپ و نشر عروج

محرمعلی‌خان قهرمان سانسور!

پری؛ مشهور‌ترین زن بدکاره تهران

سکینه قاسمی مشهور به «پری بلنده» از اوباش مشهور در ساقط کردن دولت مصدق بود که پس از انقلاب اسلامی ایران در سال 1357 در ایران، در 21 تیر 1358 به اتهام فساد فی‌الارض، اعدام شد. وی از جمله افراد فعال ـ سلطنت طلب‌های چاقوکش، ارازل و اوباش ـ در کودتا، که در بسیج توده‌های نا‌آگاه مردم علیه دکتر مصدق نقش مهمی داشت. متاسفانه اطلاعات زیادی از زندگی او وجود ندارد ولی از عومل سرکوب رژیم شاهنشاهی بود که به همراه شعبان جعفری مشهور به شعبان بی‌مخ در در بازگرداندن «محمد رضا پهلوی» به قدرت و ساقط کردن دولت مصدق به خوبی ایفای نقش کرد. همچنین وی یکی از مشهور‌ترین زنان اوباش تهران بود که باندهای گسترده‌ای در اغفال دختران روستایی و به کار گیری آنان در خانه‌های فساد خود داشت. پری بلنده چماق بدست در کودتای آمریکایی انگلیسی 28 مرداد او زنی شاه‌دوست و دیکتاتورطلب بود که باند مافیایی فحشا و فساد را در طول ده‌ها سال رهبری می‌کرد. پری بلنده چندین خانهٔ فساد در محلهٔ بدنام تهران «شهر نو» و منازل متعددی در سایر نقاط تهران داشت و از طریق تهیه کردن مواد مخدر و دخترکان کم سن و سال برای محافل مقامات دولتی و دربار ستمشاهی، سر و سری هم با رجال به هم زده و به قول معروف دارای تیغ برنده‌ای بود! سکینه قاسمی؛ زنان و دختران زیادی را به فساد و گمراهی کشاند، بخصوص دختران روستایی که از سواد کمتری برخوردار بودند. عوامل باند پری بلنده؛ زنان و دختران روستایی را می‌ربودند و یا اغفال می‌کردند و به «شهر نو» منتقل می‌کردند. بازی روزگار اما چنان بود که «پری بلنده» که نقش مهمی در سرنگون کردن دولت محمد مصدق ایران داشت، پس از دو دهه از وقوع کودتای 28 مرداد و با وقوع انقلاب اسلامی، به حکم قاضی شرع انقلاب،به جرم فساد فی الارض اعدام شد. منبع: سایت شفاف

چالشی از شرق - جرج واشنگتن ایران

28 مرداد با کودتای آمریکایی- انگلیسی سال 1332، در تاریخ ایران به عنوان خاطره ای تلخ جاودانه شده است. محمد مصدق، اصلی ترین بازیگر سال های انتهایی دهه بیست و ابتدای دهه 30 عرصه سیاسی ایران، چهره ای شناخته شده در دنیای آن روز بود. مجله تایم در شماره مورخ هفتم ژانویه سال 1952 خود محمد مصدق را به عنوان مرد سال برگزید و شرح مفصلی از او زیر عنوان «مرد سال - چالشی از شرق» منتشر کرد. مطلبی که در ادامه می آید، انعکاس دیدگاه های این مجله است و البته اشکالات و انتقاداتی هم به آن وارد است. یکی بود، یکی نبود. روز و روزگاری در یک سرزمین کوهستانی بین بغداد و دریای خاویار (منظور دریای خزر است) یک اشراف زاده ایرانی زندگی می کرد. این مرد اشرافی پس از عمری نق زدن و عیب جویی کردن از شیوه حکومت مملکتش، ناگهان وزیر اعظم و فرمانروای این کشور پادشاهی شد. چند ماهی نگذشته بود که اعمال و کردار و رفتار و گفتار و شوخی ها و گریه ها و قهرها و آشتی هایش نقل محافل و مطبوعات سراسر جهان گردید. ادا و اطوارهای عجیب او، نه فقط مردم کشورش را به خود مشغول داشته بود، بلکه سرنوشت صلح و جنگ و ترقی یا سقوط بسیاری از سرزمین های دور از کوههای وطن او هم به آن بستگی داشت. شیوه حکومت و مملکت داری او هم غیر عادی و حیرت انگیز بود. بطور مثال هنگامی که می خواست تغییراتی در استانداران ایالات مختلف کشورش بدهد، نام هر استان را در کاغذهایی نوشته و به کاسه ای می انداخت و از کسانی که نامزد استانداری بودند، می خواست یکی از آن کاغذها را بردارند و قرعه به نام هر یک از آنها اصابت می کرد به همان استان اعزام می شدند. مانند همه زمامداران، این دولتمرد پیر، دوستان و خویشان زیادی داشت و علاوه بر آنها اشخاص متنفذ بسیاری، که بعضی صادق و وطن پرست و برخی چاپلوس و فرصت طلب بودند، وی را احاطه می کردند و تقاضاهای غالباً نامربوط و نامشروعی از او داشتند. وظیفه و خلقیات او ایجاب می کرد که به این تقاضاها پاسخ منفی بدهد. ولی او در امور شخصی آنقدر محجوب و مأخوذ به حیا بود که نمی توانست رودروی متقاضیان بایستد و مستقیماً کلمه «نه» را بر زبان بیاورد. تنها راهی که برای رد تقاضاها و پیشنهادات نامربوط متقاضیان پیدا کرده بود، این بود که نوه دو ساله اش را نزد خود فرا میخواند و تقاضا یا پیشنهاد متقاضی را در حضور خود او برای نوه اش تکرار میکرد و از او میخواست که با یک کلمه آری یا نه بگوید که این کار را انجام بدهد یا نه. نوه دو ساله پیرمرد که قبلاً تعلیمات لازم را از پدربزرگ گرفته بود، بدون لحظه ای تأمل جواب می داد «نه» و پیرمرد با تأسف و تأثر می گفت من نمی توانم کاری بر خلاف میل او انجام بدهم. گاهی هم که دخترک از جوابهای منفی خسته می شد، یک جواب مثبت هم می داد که این برای دولتمرد پیر مشکلات زیادی فراهم می کرد. اما در سیاست خارجی، این دولتمرد پیر روش قاطع و انعطاف ناپذیری داشت. آنطور قاطع و پر تحرک که در محل اقامت رؤسای کشورهایی در فاصله هزاران کیلومتر دورتر از سرزمین او، چراغ های اطاقها تا دیر وقت شب روشن بود و دولتمردان این کشورها ساعتها با هم جروبحث می کردند تا مگر راهی برای تأمین خواسته های او بی آنکه به خود لطمه ای وارد آورند، پیدا کنند. البته دولتمرد پیر هرگز دولتهای مخاطب خود را تهدید به جنگ نمی کرد. برنده ترین اسلحه او تهدید به انتحار سیاسی خودش بود، درست مثل پسر بچه لجوجی که به شما می گوید "یا چیزی را که می خواهم به من بدهید و یا آن قدر نفس نمی کشم که بمیرم. آنوقت شما غصه خواهید خورد." دولتمرد پیر با همین رویه در کار سیاست و مملکت داری توجه جهانیان را به خود جلب کرده و به معروفترین شخصیت کشورش در طول قرنها تبدیل شده است. با همین شیوه، او خطر جنگ عمومی و بزرگی را بین کشورهای مختلف افزایش داده و ملت خود را نیز به فقر کشانده و در آستانه سقوط قرار داده است. با این همه ملتش او را دوست دارند و کارهایش را تحسین می کنند و هر بار که در میان مردم ظاهر می شود به گرمی از او استقبال می نمایند. تهدید تازه دولتمرد پیر در نخستین سال زمامداریش به یکی از شاخص ترین شخصیت های سیاسی جهان در صحنه سیاست بین المللی مبدل شد. شهرت جهانی او نه به خاطر این که بهترین یا بدترین یا نیرومندترین دولتمرد جهان بود حاصل شد؛ بلکه بیشتر به خاطر این بود که صعود سریع او از گمنامی به شهرت با بزرگترین جنجال های سیاسی همراه گردید. این جنجال سیاسی یک پدیده ظاهری و زود گذر نبود. بلکه این اعجوبه پیر با شیوه های غیر عادی و شگفت انگیز خود یکی از ژرفترین و پیچیده ترین مسائل زمان خود را پدید آورده است. پیرامون حرکات این اعجوبه زمان، بحرانی در سرنوشت جامعه بشری در حال شکل گرفتن است. این مرد شگفت انگیز محمد مصدق، نخست وزیر ایران، و مرد سال 1951 است. او بود که داستان نفت را به یکی از قصه های شهرزاد تبدیل نمود و چرخهای آشوب را روغن کاری کرد. اشکهای او که خاصیت سوزاننده تیزاب را داشت آخرین پایه های امپراتوری بزرگ را ذوب کرد. او با صدای پر نوسان و شکوه آمیزش شجاعانه غرب را به چالش طلبید و نفرت و حسادتی را برانگیخت که تا این زمان برای غرب ناشناخته و نامفهوم بود. مصدق ناگهان سمبل خواستها و آرزوهای میلیونها انسان در داخل و خارج ایران گردید و مظهر احساسات خشمگینانه و تعصب آلودی شد که خود آن را پدید آورده بود. احساسات میلیونی مردم این کشورها چنان دستخوش هیجان شد، که ترجیح می دادند نابود شوند و تن به ادامه رابطه با غرب ندهند. کمونیسم از وضعی که پیش آمده نهایت استفاده را برد و احساسات به غلیان آمده علیه غرب را ترغیب و تشجیع کرد، ولی باید گفت که در ایجاد این حرکت نقشی نداشت. در بحبوحه رقابت و دشمنی بین جهان غرب و کمونیست، شکاف و اختلاف تازه ای که میان غرب و شرق غیر کمونیست پدید آمده، تهدید بزرگ و تازه ای برای جهان غرب به شمار می آید. در طول سال 1951 تهدید و خطر کمونیسم در جهان ادامه یافت، ولی چیز تازه ای بر آن افزوده نشد و حتی می توان گفت که اندکی کاهش یافت. رویدادهای سال 1951 بیشتر تحت الشعاع خطرهای تازه ای که از خاورمیانه و خاور نزدیک سر بر آورده بود قرار گرفت و در مرکز این شبکه رو به گسترش خبری، یک نفر، محمد مصدق قرار داشت. واقعیت این است که قدرت نظامی غرب برای رویارویی با کمونیسم در سال 1951 افزایش یافت. ولی مبارزه طلبی مصدق را نمی توان با قوه قهریه پاسخ گفت. غرب با همه قدرت نظامی خود نتوانست در سال 1951 با رهبر گریان و رنجور یک کشور درمانده و بی دفاع مقابله کند. غرب هنوز نتوانسته است توان اخلاقی لازم را برای توجیه هدفها و مسئولیتهای خود در خاورمیانه به دست آورد. تا زمانی که غرب این توان اخلاقی را به دست نیاورد، نمی تواند با مصدق و میلیونها انسانی که پشت سر او ایستاده اند مقابله کند. در ایران و مصر و کشورهای دیگر منطقه وقتی از ما غربیها می پرسند "شما که هستید و اینجا چه می کنید؟" تنها پاسخ ما مِن مِن کردن و معاذیر گُنگ و نامفهوم بر زبان راندن است. شارل مالیک نماینده لبنان در سازمان ملل متحد در این باره گفت: می دانید مشکل اساسی غرب در خاورمیانه چیست؟ مسئله این است که غرب اعتماد بنفس خود را از دست داده و سیاست روشنی در این منطقه ندارد... تا زمانی که غرب توان اخلاقی لازم را برای اتخاذ یک سیاست روشن و مثبت و سازنده در این منطقه به دست نیاورد، آشوب ادامه خواهد یافت. "تایم" از این قسمت به بعد به سیاست جهانی و مسائل مربوط به آمریکا و تشریح وقایع مهم سال 1951 و نامزدهای دیگر عنوان مرد سال 1951 مانند چرچیل و ترومن و آیزنهاور پرداخته و سپس مجدداً به دلیل انتخاب دکتر مصدق به عنوان مرد سال 1951 بازگشته و زیر عنوان "جرج واشنگتن ایران" به شرح حال وی پرداخته و چنین می نویسد: جرج واشنگتن ایران (اعطای لقب جرج واشنگتن ایران به دکتر مصدق از طرف مجله تایم در آن زمان مورد انتقاد شدید مطبوعات انگلیس قرار گرفت، زیرا جرج واشنگتن مظهر مبارزه و آزادی و استقلال آمریکا و شخصیت محبوب و مورد احترام همه آمریکایی هاست و مقایسه دکتر مصدق با وی به هیچ وجه برای انگلیس ها قابل هضم نبود) احتمالاً در سال 1879 به دنیا آمده است "از جمله شگفتی های مصدق این است که سن واقعی خود را فاش نمی کند!"؛ مادر او یکی از شاهزاده خانم های قاجار بود. سلسله ای که قبل از پهلویها در ایران سلطنت می کردند. پدرش قریب به سی سال دارای سمتی معادل وزیر دارائی در حکومت سلاطین قاجار بود. محمد مصدق در سال 1906 وارد عالم سیاست شد و چون معمولاً نقش منتقد و مخالف حکومت را بازی می کرد، غالباً از دستگاه حکومت دور بود و چند بار نیز به تبعید رفت. مصدق که تحصیلات خود را در رشته حقوق به پایان رسانده و درجه دکترا گرفت؛ بعد از پایان تحصیل در سوئیس به کشورش بازگشت و در اواخر سلطنت قاجاریه صاحب مشاغل مهمی شد. بعد از انقراض قاجاریه، در دوران سلطنت اولین پادشاه سلسله پهلوی به واسطه مخالفت با روش مستبدانه او مغضوب واقع شد و مدتی به حال تبعید به سر برد؛ تا اینکه پس از اشغال ایران از طرف نیروهای متفقین و استعفای اجباری رضاشاه به صحنه سیاست بازگشت. با وجود این تا روز هشتم مارس سال 1951 که رزم آرا نخست وزیر طرفدار غرب ایران به قتل رسید، کسی نامی از او در غرب نشنیده بود. مصدق اندکی پس از ترور رزم آرا طرح ملی شدن نفت ایران را به تصویب مجلس رساند و متعاقب آن موجی از احساسات ملی و ضد خارجی ایران را فرا گرفت، که سرانجام آن انتخاب مصدق به مقام نخست وزیری بود، زیرا گمان نمی رفت کسی جز خود او قادر به اجرای این قانون و بیرون راندن انگلیسی ها از ایران باشد. با وجود انتقادات شدیدی که در غرب، بخصوص انگلستان از دکتر مصدق و اقدامات افراطی او به عمل آمده، واقعیت امر این است که خود انگلیسی ها هم در ایجاد زمینه انفجار احساسات ضد انگلیسی در ایران بی تقصیر نبوده اند. شرکت نفت انگلیس و ایران که به موجب قانون ملی شدن نفت ایران از ادامه بهره برداری نفت ایران محروم شده است، یک شرکت نیمه دولتی انگلیس بود که بخش اعظم سهام آن به دولت انگلستان تعلق داشت. اما سهمی که این شرکت از درآمد هنگفت خود به دولت ایران می پرداخت به مراتب کمتر از مالیاتی بود که دولت انگلیس بابت درآمد این شرکت دریافت می نمود. دولت آمریکا بارها شرایط غیر عادلانه این معامله را به انگلیسی ها گوشزد نموده و هشدار داده بود که در صورت ادامه این وضع، ایران به مرحله انفجار خواهد رسید، ولی انگلیس ها به این هشدار اعتنا نکردند و آمریکا هم از فشار بیشتر به انگلستان برای قبول شرایط یک معامله معقول با ایران خودداری نمود. ترور رزم آرا و سرعت حوادثی که نخست به تصویب قانون ملی شدن نفت ایران و سپس زمامداری دکتر مصدق انجامید، انگلیس ها را وحشت زده و غافلگیر کرد و به دادن امتیازاتی برای انعقاد یک قرارداد عادلانه نفت با ایران رضایت دادند، ولی دیگر دیر شده بود و ایرانی ها دیگر به هیچ قیمتی حاضر نمی شدند اختیار صنایع نفت خود را به دست انگلیس ها بسپارند. اخراج کارشناسان انگلیسی نفت از ایران بزرگترین تحقیر برای انگلیس ها به شمار می آمد که آنها را تا سر حد جنون خشمگین ساخت؛ و اگر آمریکایی ها به طور جدی مداخله نمی کرند به یک اقدام نظامی از طرف دولت انگلیس منجر می شد که نتایج فاجعه باری در بر داشت و مداخله احتمالی شوروی در برابر تهاجم نظامی انگلیس، دنیا را در آستانه یک جنگ بزرگ قرار می داد. انگلیس ها امیدوار بودند که با متوقف شدن استخراج نفت ایران و بسته شدن پالایشگاه عظیم آبادان و ممانعت از فروش نفت ایران در بازارهای جهان، مشکلات اقتصادی ایران، مصدق را به زانو درآورد و به راه حل مطلوب آنها تن در دهد. ولی مصدق به هیچ راه حلی که متضمن بازگشت انگلیسی ها، ولو با قبول اصلی ملی شدن نفت از طرف آنها باشد تن در نمی دهد. ادامه این وضع و مشکلات اقتصادی ایران ممکن است، زمینه را برای گسترش نفوذ حزب کمونیست توده و گرایش ایران به طرف بلوک کمونیست فراهم سازد. هر چند خود مصدق بدون تردید هیچ گونه گرایشی به روس ها و کمونیست ها ندارد. مقاله تایم با انعکاس پیامدهای ملی شدن نفت و بحران ایران در منطقه و جهان، بخصوص در کشورهای خاورمیانه ادامه می یابد و تایم مخصوصاً به هیجانی که مبارزه دکتر مصدق با امپریالیسم انگلیس در کشورهای تحت سلطه انگلستان در منطقه پدید آورده، اشاره می کند. نکته جالب توجه در این قسمت از مقاله تایم اشاره به اوج گرفتن احساسات ضد انگلیسی در مصر و احتمال تقلید مصری ها از مدل ملی شدن نفت ایران در مورد ملی کردن کانال سوئز است. (مقاله تایم هنگامی منتشر شد که ملک فاروق هنوز در مصر سلطنت می کرد، ولی شش ماه بعد، پیش بینی تایم که منجر به ملی شدن کانال سوئز شد به حقیقت پیوست) منبع: سایت الف

اسلام سیاسی؛ واقعیتی که نادیده گرفته شد

نگاهی به نقش مطبوعات در بسترسازی کودتای 28 مرداد

کودتای 28 مرداد

کودتای 28مرداد در محکمه یک‌طرفه تاریخ

سهند ستاری یادآوری رخداد 28مرداد برای ایرانیان به‌منزله ورق‌زدن صفحه سیاهی از تاریخ آنان است که هیچ‌گاه فراموش نمی‌شود. در عصری که همه جهان سرمایه و تکنیک، تمام‌قد علیه فعلیت دموکراسی‌خواهی و ملی‌گرایی آنان صف بسته بودند، کودتای ۲۸ مرداد سال ۱۳۳۲ به نقطه‌عطفی در تاریخ معاصر ایران بدل شد. با گذشت 60سال از آن حادثه و به‌رغم انتشار اسناد و مقالاتی که پیرامون آن صورت گرفته بحث درباره این رخداد تاریخی همچنان ادامه دارد و پیامدهای آن کودتا را هرکس به‌گونه‌ای تفسیر و بیان می‌کند. این یادداشت در نظر دارد با درآمدی بسیار مجمل بر هر یک از عوامل شکل‌گیری و به‌بار نشستن کودتای 28مرداد، نقش و جایگاه نیروهای خارجی، عوامل داخلی، فهم عرفی و طبقات میانجی اجتماعی را در این رخداد تاریخی بررسی کند. نوشتار مزبور به هیچ عنوان در پی واکاوی و بازخوانی مستندات تاریخی این رویداد نیست. درباب وقایع و تاریخ این کودتای ارتجاعی و استعماری، تفسیر‌های مختلفی بیان شده است. مفسران درباری و سلطنت‌طلب‌ها از آن به‌منزله قیام ملی، شوروی‌‌چی‌ها به‌عنوان دسیسه‌چینی امپریالیسم علیه اتحاد جماهیر شوروی، استعمارگران به نام نجات ایران از دام کمونیسم و اعضای جبهه ملی نیز ملغمه سردرگمی از همه تفاسیر مزبور را بیان کرده‌اند. اما هرآنچه تاکنون درباره این کودتا گفته شده اغلب جنبه سیاسی داشته و به سبب نگاه بغض‌‌آلود و حسرت‌بار عده‌ای از یک‌سو و نگاه پیروزمندانه دسته‌ای از سوی دیگر، هیچ‌گاه علل وقوع کودتا در متن جامعه انتقالی ایران بررسی نشده است و نقش صورت‌بندی‌های بدیل نظیر طبقات اجتماعی، فهم عرفی و نیروهای غیردولتی مسلط بر اجتماع شهری که به عنوان میانجی ظهور این رخداد مطرح بوده نادیده گرفته‌ شده است. به‌رغم آنکه این کودتا در تاریخ مبارزات ضد‌استعماری توده ایران آسیب‌ها و اثرات مخرب و واپس‌گرایی به جا گذاشته اما تا امروز تحلیل و بررسی همه‌ جانبه‌ای از آن صورت نگرفته است؛ تحلیل‌هایی که فارغ از افشای اسناد و روایات تاریخی، مستقیما به جایگاه و نقش اجتماع شهری ایران در امکان وقوع چنین رخدادی بپردازد. از این‌رو همچنان این پرسش بی‌پاسخ مانده است که فارغ از روایات و تفسیرهای تاریخی، امکان تحقق کودتای ۲۸مرداد، به‌رغم شهوت سیری‌ناپذیر استعمارگران، تا چه اندازه وابسته به متن اجتماع شهری و تا چه میزان به ناکارآمدی نیروهای داخلی مربوط بوده است؟ در تاریخ معاصر ایران موضوعاتی نظیر مشروطیت، نفت، مصدق و کودتای ۲۸مرداد از اهمیت خاصی برخوردار است و به‌واسطه تصوری که از مفهوم این موضوعات شکل گرفته مردم ایران همواره نقش انگلیس و بعد‌ها آمریکا را در ناکامی این تجربه‌ها پررنگ‌تر از هر عامل دیگری تصور می‌کنند. در یک رویکرد سودانگارانه به قول کارل کوسیک واقعیت به‌عنوان جهان وسایل، هدف‌ها، کارافزار و نیازمندی‌ها مطرح می‌شود. از طرفی دیگر خود این موضوعات به گواه مستندات عرفی، ساختار و ماهیت تاریخی‌شان را بی‌واسطه و مستقیم به دست آورده بودند که به علت چنین شکلی از واقعیت، وجدان تاریخی ایرانیان در جهان شبه-انضمامی آن دوران، تصویر این موضوعات را جریحه‌دار کرده و این امر باعث شد تا بازخوانی‌های این رخداد، چشم خود را بر مولفه‌های دیگر بپوشانند. بنابراین به سبب ارتباطی که میان این موضوعات برقرار بود مسلما فهم عرفی، تمام عمل کودتا را بی‌واسطه بر دوش استعمارگران خارجی انداخت و با این روند، به‌نحوی جادویی تمام ابعاد مخرب و هولناک آن حادثه را دور زد. به‌تبع چنین روندی، دیگر در ردیف متهمان کودتای 28مرداد، نه خبری از نقش نیروهای داخلی بود و نه تاثیر طبقات میانجی اجتماعی. گرچه ردپای جریان مسموم استعمار همواره در کانون توجهات بوده و هست. مساله استعمار در نزد استعمارگران به‌عنوان یک «کلیت‌انضمامی» شناخته و طرح می‌شود که الزاما برای ریشه‌دواندن در خاک مستعمره به طبقه‌ای ارتجاعی نیاز دارد. در واقع بدون چنین پایگاه طبقاتی‌ای، استعمار نمی‌تواند پا بگیرد. پدیده «ارتجاع-استعمار» عصر جدید (ایالات متحده آمریکا) که پس از جنگ جهانی دوم فعلیت استعمارِ خیرخواهانه خود را در قامت سرمایه‌داری نئولیبرال و هار تبیین و ارایه کرده بود به‌طور غیرمستقیم در رخداد ۲۸ مرداد، وابسته به انگلستانی شد که خود بنیان ارتجاع و استعمار بود. چنان‌که از متن اسناد و روایات تاریخی نیز برمی‌آید، انگلستان با روحیه ارتجاعی- استعماری بی‌بدیل خود، پیوسته در تلاش بود تا موافقت آمریکا را برای کودتا علیه جنبش نفت و دولت مصدق به دست آورد. از طرفی دیگر با توجه به امکان ورشکستگی اقتصاد بریتانیا که ممکن بود در پی تهدید آشکار آمریکا مبنی بر اینکه اگر نیروهای خود را از مصر خارج نکند لیره‌های انگلیس را که در بانک‌های آمریکا بود در بازار خواهد فروخت، شاید بتوان ردپای اصرار انگلستان به مشارکت آمریکا در تاراج ایران را پیدا کرد. اکنون انگلستان مجاب شده بود با توجه به نیرو‌ها و امکانات قوی‌ترین استعمار جهانی، به آمریکا باج بدهد. بنابراین امکان پروژه کودتای ۲۸ مرداد و تاراج توده ایران، تنها با حضور ایالات متحده برای انگلستان ممکن و عملی بود. این کودتا به ادعای بسیاری از مورخان به آسانی پیروز شد. اما اگر ما علت و سبب این پیروزی را صرفا به نقش و حضور آمریکا و انگلیس استعمارگر خلاصه کنیم مسلما تحلیلی شتابزده، ساده‌انگارانه و احساساتی از این رخداد ارایه کرده‌ایم. تا به آنجا که اکنون قریب به ۶۰سال از آن اتفاق می‌گذرد اما در محکمه تاریخ ما جز آمریکا و انگلیس، خبری از دیگری نیست. کودتای ۲۸مرداد گسست و شکافی در تاریخ ما ایجاد کرد که فارغ از حرکت خطی یا غیرخطی تاریخ و اینکه رخدادی همچون کودتا در کجای این مساله قرار می‌گیرد پرسش اصلی را بر سر تاثیر این شکاف متمرکز می‌کند. آیا از دل این شکاف نیروهای مولدی به‌وجود آمد تا محرک تاریخ ما باشد یا برعکس، چنین گسستی موجب کندشدن روند این حرکت شد؟ آیا در مرحله بازتولید این گسست، تکانه‌ای جلوبرنده بر تاریخ ما به‌منظور بیان پرسش‌ها و نقدهای درون‌خانوادگی وارد شد؟ به‌عنوان مثال چرا مصدق در روز ۲۵ مرداد به توصیه فاطمی عمل نکرد تا به نحوی انقلابی، سلطنت را ملغی کرده و اعلام جمهوری کند. یعنی پیش از کودتا دست به انقلاب بزند. در حالی که نمی‌توان صرفا به بهانه مشی خشونت‌پرهیزی از این مساله فاصله گرفت. به گواه مستندات تاریخی، تشکیل دولت مصدق در پی حذف فیزیکی رزم‌آرا و برپایه خشونتی بود که در زمان تشکیل دولتش صورت گرفته بود و او نیز نسبت به اعمال خشونت تجویزی، هیچ اعتراضی نکرده بود، اما در ۲۵ مرداد و در فعلیتی تا به این حد متناقض و متعارض بر پایبندی خود نسبت به قانونمندی و نفی خشونت اصرار می‌ورزید؟ چرا فقط در این زمان بود که خبری از نشر خشونت نبود؟ به‌رغم آنکه اغلب مورخان در دموکراتیک‌بودن دولت مصدق اتفاق نظر دارند اما چرا خشونت در رفتار سیاسی وی رویکردی دلبخواهی پیدا کرده بود؟ از این‌رو مساله خشونت و انقلاب و ارتباط آن با امر قانونمندی و میزان نقش آن در کودتای 28مرداد، همچنان در محکمه تاریخ ایران نامعلوم و مجهول باقی مانده است. درواقع محکمه تاریخ ایران در روایتی یک‌طرفه، صرفا بر اساس اسناد و مدارکی که مبنی بر دخالت آمریکا و انگلیس در متن کودتاست عمل کرده و هیچ بازخواستی از طبقات میانجی اجتماع شهری، طبقات ارتجاعی، نیروهای داخلی و نیروهای غیردولتی مسلط بر فهم عرفی نکرده است. با این حال در عصری که «دولت - ملت‌ها» در حال تکوین هویت نمادین خود بودند و قدرت رفته‌رفته مشروط به قوانین شده و نقش توده مردمی در انگیزه دموکراسی‌خواهانه‌شان پررنگ‌تر می‌شد، تکانه‌های فکری ما فارغ از شناخت مناسبات حاکم بر جهان و درحالی که سر در لاک خود فرو برده بودند تنها توانستند ناظر بر پیروزی کودتا باشند؛ و وجدان تاریخ ایران خسته‌تر از پیش معادلات نامانوس خشونت، کودتا و تحقیر را بر شکاف پیش‌آمده احساس کند. دست آخر نیز صف‌آرایی حق و خیر مطلق علیه باطل تنها نتیجه‌ای بود و هست که ۲۸ مرداد را برای ایرانیان قابل تحمل می‌کند تا شاید به این واسطه بتوانند در زیر آماج تلخی این واقعیت کمر راست کنند. چرا که تحمل پوزخند کودتای 28 مرداد در محکمه یک‌طرفه تاریخ بسیار دردناک است. منبع: روزنامه شرق - 27 مرداد 1392

نقش تبلیغات رادیویی در کودتای ۱۳۳۲ (۴) - کودتا در اغما

نقش تبلیغات رادیویی در کودتای ۱۳۳۲ (۳) - تبلیغات همه‌پرسی و تدارکات بی‌بی‌سی

نقش تبلیغات رادیویی در کودتای ۱۳۳۲ (۲) - کمونیست‌سازی از مصدق

نقش تبلیغات رادیویی در کودتای ۱۳۳۲ (۱) - جرقۀ کودتا و آتش بحران

بی‌مخی که همه کاره شد

...

مقالات

موجودي حساب‌هاي بانكي رضاشاه 10 برابر بودجة دولتي ايران بود!

نقد كتاب « نخست‌وزير سه دقيق قبل درگذشت»

یادداشتی درباره قحطی و آدم‌خواری در همدان در 5/1 قرن پیش

زمين‌خواري نصيري

آوارگي پهلوي دوم به روايت فرح ديبا

دفتر ويژه اطلاعات ....

اولین مقاومت جدی در مقابل رضا شاه

بازنگري شخصيت مرموز دكتر مظفر بقائي

انگليس دخالت در كودتای رضاخان را انكار مي‌كند

آخرين ملاقات من با شاه

ایران وعراق، از رقابت وتنش تا مصالحه کوتاه مدت ( 1968 تا 1975)

آخرين روز كار هويدا....

اعلامیه‌های رضاخان پس از کودتا

دین‌زدایی در عصر پهلوی دوم

استقلال‌طلبی در 13 آبان

کاریکاتور علیه حسنعلی منصور

همراهی صنعت نفت با جریان انقلاب

مبارزه ادامه دارد

محرمعلی‌خان قهرمان سانسور!

پری؛ مشهور‌ترین زن بدکاره تهران

چالشی از شرق - جرج واشنگتن ایران

اسلام سیاسی؛ واقعیتی که نادیده گرفته شد

نگاهی به نقش مطبوعات در بسترسازی کودتای 28 مرداد

کودتای 28 مرداد

کودتای 28مرداد در محکمه یک‌طرفه تاریخ

نقش تبلیغات رادیویی در کودتای ۱۳۳۲ (۴) - کودتا در اغما

نقش تبلیغات رادیویی در کودتای ۱۳۳۲ (۳) - تبلیغات همه‌پرسی و تدارکات بی‌بی‌سی

نقش تبلیغات رادیویی در کودتای ۱۳۳۲ (۲) - کمونیست‌سازی از مصدق

نقش تبلیغات رادیویی در کودتای ۱۳۳۲ (۱) - جرقۀ کودتا و آتش بحران

بی‌مخی که همه کاره شد