مقالات

زندگی شیخ ابراهیم زنجانی(1) - از عضویت یک آخوند در لژ فراماسونری تا صدور حکم اعدام یک مجتهد

موسی حقانی: «انجمن های مخفی»؛ رد پای اختلاف شیخ شهید و علمای نجف

بررسی چرایی اقتباس قانون اساسی مشروطه از کشورهای اروپایی؛ وقتی غرب‌زدگان مشق قانون می‌کنند

صهیونیسم گرایی در حکومت پهلوی دوم

روایت یک مادر و دختر از زندان‌های مخوف شاه

کتاب خاطرات «مرضیه حدیدچی دباغ» ازجمله آثار خواندنی و تکان دهنده در حوزه انقلاب اسلامی است . این کتاب در بردارنده خاطرات حدیدچی به عنوان یکی از مبارزان زمان انقلاب است که تمام وجودش را برای رسیدن به هدفش گذاشت. این خاطرات علاوه بر اینکه از چند و چون زندان‌های ساواک و شکنجه‌ها خبر می‌دهد، در خود اطلاعات زیادی راجع به امام(ره) دارد. حدیدچی دباغ از جمله انقلابیونی بود که پیش از پیروزی خانواده خود را گذاشت و همراه امام(ره) به پاریس رفت. رفع امور داخلی در پاریس برعهده او بود. بعد از انقلاب نیز او نخستین فرمانده سپاه بود که فعالیتش را در همدان آغاز کرد. رساندن نامه تاریخی امام(ره) به دست گورباچف به همراه آیت‌الله العظمی جوادی آملی از دیگر فعالیت‌های او در طول تاریخ انقلاب بود. در بخش‌هایی از این خاطرات چنین می‌خوانیم: «سال 1352حدود دو ماه از شکسته شدن محاصره خانه ما می‌گذشت، اما من هیچ‌گاه ازاندیشه لو رفتن ودستگیری فارغ نمی‌شدم. همسرم در شرکت ملی ساختمان به عنوان حسابدار مشغول به کار شد و بیشتر ایام دور از خانه و در شهرستان به سر می‌برد. او شبی پس از سه ماه دوری برای دیدن خانواده‌اش آمده بود، من نیز تازه از سفر همدان برگشته بودم. چند روزی بود که به خاطر تولد بچه یکی از اقوام که خود در زندان بود به آنجا رفته بودم. شبی که افراد خانواده دور هم جمع شده از احوال هم سخن می‌گفتیم ناگهان در خانه به صدا درآمد. دختر بزرگم رفت و در را باز کرد و آمد و گفت «مامان! پرویزخان آمده!» دریافتم که برای دستگیری‌ام آمده‌اند. شوهرم را به پشت‌بام فرستادم و گفتم «با تو کاری ندارند، به دنبال من آمده‌اند، شما بالای سر بچه‌ها بمانید!» پرویز و سایر مأموران از من خواستند که بدون سر و صدا همراه‌شان بروم. بچه‌ها دورم جمع شده بودند و گریه و زاری راه انداختند و داد می‌زدند «مامان ما را کجا می‌برید! مامان ما را نبرید!..». ساواکی‌ها می خواستند به هر نحوی که شده آنها را ساکت کنند، می‌گفتند «با مادرتان کاری نداریم، پاسخ چند سؤال را که داد برمی‌گردانیمش، شما تا شامتان را بخورید، او برمی‌گردد!» به محض خروج از خانه در کوچه به فرزند یکی از اقوام داماد بزرگم برخوردم و گفتم «برو به فلانی (که از مرتبطین گروه بود) بگو که مرا بردند. مراقب خانه ما باشد»،‌ مأموری متوجه این گفت‌وگوی کوتاه شد جلو آمد و سرزنشم کرد که «چرا حرف زدی؟» گفتم «او سلام کرد و من جوابش را دادم حرفی با او نزدم» ماشین‌شان را نشان داد و گفت «زیادی حرف نزن، برو سوار شو!» مأموری جلوتر از من در صندلی عقب ماشین نشسته بود، دیدم اگر سوار ماشین شوم آن دیگری هم طرف دیگرم خواهد نشست و من میان آن دو قرار می‌گیرم. گفتم «من بین دو نامحرم نمی‌نشینم، به جلو می‌روم شما سه نفر عقب صندلی بنشینید» با اسلحه تهدیدم کردند «برو بالا! مسخره بازی در نیاور... دو تا نامحرم!» گفتم «بکشیدم ولی من بین دو نفر مرد نامحرم نمی‌نشینم» هر چه می‌گذشت زمان به نفع‌شان نبود، بالاخره همان‌طور که من می‌خواستم شد. به نزدیکی‌های توپخانه (میدان امام خمینی) که رسیدیم، عینک دودی کاملاً ماتی به من دادند، گفتم «من عینکی نیستم» گفتند «عجب دیوانه‌ای است این...!» خلاصه عینک را به چشمم زدم و حرف‌های بی‌ربطی می‌زدم، تا خودم را بی‌خبر نشان دهم و گفتم «آقا هر چه زودتر سؤال‌های مرا بپرسید، باید زود برگردم، بچه‌هایم هنوز شام نخورده‌اند، صبح زود باید برای رفتن به مدرسه بلندشان کنم». به کمیته مشترک رسیدیم، در کمیته فهمیدم ساواک اطلاعات زیادی از من در دست دارد، این که من با این تعداد بچه و مشکلات زیاد زندگی و با وجود زن بودنم دارای ارتباطات و فعالیت‌های سیاسی گسترده بودم، حساسیت‌شان را بیشتر برمی‌انگیخت. شکنجه‌ها با سیلی و توهین و به تدریج با شلاق و باتوم و فحاشی جان‌فرسا شروع شد. چند بار دست و پایم را به صندلی بستند و مهار کردند و کلاهی آهنی یا مسی بر سرم گذاشته و بعد جریان الکتریسیته با ولتاژهای متفاوت به بدنم وارد می‌کردند که موجب رعشه و تکان‌های تند پیکرم می‌شد. شلاق و باتوم، کار متداول و هر روز بود که گاهی به شکل عادی و گاهی حرفه‌ای صورت می‌گرفت. در مواقع حرفه‌ای آنقدر شلاق بر کف پاهایم می‌زدند که از هوش می‌رفتم. بعد با پاشیدن آب هوشیارم کرده مجبور می‌کردند تا راه بروم که پاهایم ورم نکند. دردی که بر وجودم در اثر این کار مستولی می‌شد، طاقت‌فرسا و جانکاه بود. یک بار وقتی در اثر درد ضربات شلاق بیهوش شدم و دوباره چشم باز کردم، خودم را در داخل اتاقی که در آن یک میز و صندلی بود، دیدم. پشتم به شدت درد می‌کرد و زخم‌هایم می‌سوخت. از وحشت و ترس خود را به دیوار چسباندم تا اگر دوباره برای شکنجه آمدند، پشتم از ضربات شلاق درامان بماند؛ از شدت خستگی چشم‌هایم را نمی‌توانستم باز کنم، صدای پایی شنیدم. چشم‌هایم را نیمه باز نگه داشتم، دیدم مأموری وارد شد ـ خدا عذابش را زیاد کند ـ چشم‌هایم را کاملاً بستم و به خدا توکل کردم. مدتی ایستاد و رفت، طولی نکشید که دوباره بازگشت و باتومی در دست داشت؛ جلو آمد و مرا کتک زد؛ وحشی و نامتعادل به نظر می‌آمد،‌ هر چه می‌پرسید اظهار بی‌اطلاعی می‌کردم. اثر باتوم برقی بر روی نقاط حساس بدن از جمله گوش، لب و دهان به قدری دردناک بود که کاملاً بی‌حس و بی‌نفس می‌شدم. یک مرتبه، مرا بر روی تختی خواباندند و دست‌ها و پاهایم را از طرفین بستند، وقتی شکنجه‌گر وارد اتاق شد، سیگار روشنی بر لب داشت، بلافاصله آن را روی دستم خاموش کرد و همراه با ضجه و ناله من به مسخره گفت «آخ! سیگارم خامومش شد!» و دوباره سیگار دیگری روشن کرد، این بار آن را بر روی جاهای حساس بدنم خاموش کرد که از تمام سلول‌هایم درد برخواست. حدود 16 روز از بدترین و وحشتناک‌ترین شکنجه‌ها را تحمل کردم، ولی هنوز چیزی یا مطلب درخور و با اهمیتی به ماموران نگفته بودم. این امر سخت بر مأموران و بازجوها گران آمد. از این رو دست به کاری کثیف و غیرانسانی و خباثت‌آمیز زدند؛ دختر دومم را که به تازگی به عقد جوانی درآمده بود دستگیر و به کمیته نزد من آوردند. آنها فکر می‌کردند با چنین اقدامی و ایجاد فشار روحی و روانی، مقاومت مرا در هم شکسته و مرا به حرف درمی‌آورند زهی خیال باطل! رضوانه محصل مدرسه رفاه بود و به همراه سایر دانش‌آموزان مدرسه به کارهای هنری و جمعی می‌پرداخت. او سرودها و اشعاری را که از رادیو عراق پخش می‌شد با دوستانش جمع‌آوری کرده و در دفترچه‌اش نوشته بود. این دفترچه پس از دستگیری من و هنگام تفتیش و بازرسی خانه، به دست مأموران افتاده بود و این بهانه‌ای برای دستگیریش شده بود. شب اول، آن محیط برای رضوانه خیلی وحشتناک و خوف‌آور بود، دایم به خود می‌لرزید و دستش را به دستان من می‌فشرد. البته من نیز دست کمی از او نداشتم، ولی بایستی برای حفظ روحیه دخترم خودم را استوار و مسلط نشان می‌دادم تا او بتواند در برابر شکنجه‌هایی که در روزهای بعد پیش رویش بود دوام بیاورد و خود را نبازد. مأموران به بهانه جلوگیری از خودکشی و حلق‌آویز شدن،‌ چادر از سرمان گرفتند. برایم خیلی روشن بود که انگیزه و هدف واقعی آنها از این کار، دریدن حجاب ـ نماد زن مومن و مسلمان ـ و شکستن روحیه ما بود، از این‌رو ما نیز از پتوهای سربازی که در اختیارمان بود برای پوشش و به جای چادر استفاده می‌کردیم. عمل ما در آن تابستان گرم برای ماموران خیلی تعجب‌آور بود، آنها به استهزا و مسخره ما را «مادر پتویی! دختر پتویی!» صدا می‌کردند. جلادان کمیته در ادامه کارهای کثیف‌شان، چند موش در سلول رها کردند که دخترم می‌ترسید و وحشت می‌کرد و خودش را به من می‌چسباند و می‌گریست. تا صبح موش‌ها در وسط سلول جولان می‌دادند و از در و دیوار بالا و پایین می‌رفتند. در آن شرایط و اوضاع، بایستی به دخترم دلداری می‌دادم ولی به دلیل ترس از میکروفن‌های کار گذاشته شده و شنیدن حرف‌هایمان، پتو را به سر می‌کشیدیم و به بهانه خوابیدن، در همان وضعیت خیلی آهسته و آرام برایش صحبت می‌کردم تا بداند اوضاع از چه قرار است. آن شب دهشتناک به سختی گذشت. صبح هر دوی ما را برای بازجویی و شکنجه بردند چون پتو به سر داشتیم، خنده‌های تمسخرآمیز و متلک‌ها شروع شد، «حجاب پتویی!» «مادر پتویی!، دختر پتویی!... پتو پتویی!» و ... یکی گفت «کجاست آن خمینی که بیاید و شما را با پتوی روی سرتان نجات دهد و...» خلاصه ما را حسابی دست انداخته و مسخره می‌کردند. وقتی از کارها و وحشی‌بازی‌هایشان نتیجه نگرفتند، ما را از هم جدا کردند. لحظاتی بعد صدای جیغ و فریادهای دلخراش رضوانه همه جا را فراگرفت. به خود می‌لرزیدم، بغضم ترکید و گریستم، به خدا پناه بردم و از درگاهش برای رضوانه، تحمل در برابر این همه شدت و سبعیت التماس کردم. با وجود این همه شکنجه، رضوانه چیزی نداشت که بگوید. برای من هم همه چیز پایان یافته بود و از خدا شهادت را طلب می‌کردم. رفته رفته زخم‌ها و جراحت‌های من عفونت کرد و بوی مشمئز کننده آن تمام سلول را فراگرفت، به طوری که ماموران تحمل ایستادن در آن سلول را نداشتند. ماموران که از مقاومت ما عصبانی بودند، شبی آمدند و با درنده خویی رضوانه را با خود بردند و فریادها و استغاثه‌های من راه به جایی نبرد. دیگر تاب و توانی برایم نمانده بود. نگران و مشوش ثانیه‌ها را سپری می‌کردم. برایم زمان چه سخت و سنگین در گذر بود. بی‌قرار و بی‌تاب در آن سلول یک‌ونیم‌متری این طرف و آن طرف می‌شدم و هرازگاهی از سوراخ کوچک [دریچه] روی در، راهرو را نگاه می‌کردم. کسی متوجه رفت و آمدها نبود؛ چه کسی را بردند؟! چه کسی را آوردند؟! هیچ برای ما مشخص نبود. برای هیچ‌کس، هیچ‌کس! چون مارگزیده‌ای به خود می‌پیچیدم. صدای جیغ‌ها و ناله‌های جگرسوز رضوانه قطع نمی‌شد. سکوت شب هم فریادها را به جایی نمی‌رساند. ناگهان همه صداها قطع شد... خدایا چه شد؟!‌ هراس وجودم را گرفت. دلهره، راه نفس کشیدنم را بند آورد! تپش قلبم به شماره افتاد! خدایا چه شد؟! چه بر سر رضوانه آوردند؟! ساعت 4 صبح که چون مرغی پرکنده هنوز خود را به در و دیوار سلول می‌زدم. ... صدای زنجیر در را شنیدم... به طرف سلول خیز برداشتم. وای خدایا این رضوانه است که تکه پاره با بدنی مجروح، خونین،‌ دو مامور او را کشان کشان بر روی زمین می‌آورند. آن قطعه گوشت که به سوی زمین‌ها رها شده رضوانه! جگر پاره من است. هر آنچه که در توان داشتم، به در کوفتم و فریاد کشیدم، آن چنان که کنگره آسمان به لرزه درآمد، هر چه که به دستم می‌رسید دندان می‌کشیدم، آنقدر جیغ زدم که بعید می‌دانم در آن بازداشتگاه جهنمی کسی صدایم را نشنیده و همچنان در خواب باشد. وقتی دیدم سطل‌های آبی که بر روی او می‌پاشند، او را به هوش نمی‌آورد و بیدارش نمی‌کند؛ دیگر دیوانه شدم، سر و تن و مشت و لگد بر هر چیز و همه جا می‌کوفتم، فکر می‌کنم زبانم بریده بود که خون از دهانم می‌آمد؛ دیگر نای فریاد و تحرک نداشتم، بهت‌زده به جسم بی‌جان دخترم از آن سوراخ در می‌نگریستم... ولی هنوز از قلبم شرحه شرحه خون می‌جوشید. ساعت 7 صبح آمدند و پیکر بی‌جانش را داخل پتویی گذاشتند و بردند. تصور اینکه رضوانه جان از کالبد تهی کرده و مرده باشد، منفجرم می‌کرد، چنان که اگر کوه در برابرم بود متلاشی می‌شد، به هر چیز چنگ می‌زدم و سهمگین به در می‌کوفتم و فریاد می‌زدم: «مرا هم ببرید! می‌خواهم پیش بچه‌ام بروم! او را چه کردید؟ قاتل‌ها! جنایتکارها و...» در همین حیص و بیص صوت زیبای تلاوت قرآن میخکوبم کرد: «واستعینوا بالصبر والصلوة و انها لکبیره الّا علی‌الخاشعین». آب سردی بر این تنوره گُر گرفته ریخته شد، صوت قرآن چنان زیبا خوانده می‌شد که گویی خدا خود سخن می‌گفت و خطابم قرار می‌داد و مرا به صبر و نماز فرامی‌خواند. بر زمین نشستم و تازه به خود آمدم و دریافتم که از دیشب تاکنون چه اتفاقی روی داده است. صدا، صدای آیت‌الله ربانی شیرازی بود که خیلی سوزناک دلداریم می‌داد.» *** خانم رضوانه ميرزا دباغ فرزند خانم مرضیه حدیدچی دباغ نیز با واحد فرهنگي و انتشاراتي موزه عبرت ايران به گفت و گو نشسته و نتيجه آن در کتاب «آن روزهاي نامهربان» از سوي آن موزه به تاريخ پژوهان عرضه شده است: چهارده سال بیشتر نداشتم و در دبیرستان رفاه تحصیل می‌کردم . مادرم نه تنها به عنوان یک مادر، بلکه خط‌دهنده زندگی من بود و جهت فلش را برای من مشخص کرده بود. همه چیز الهی بود و این لطف خدا بود . همراه بودن پدر و مادرم، راه نورانی‌ای را برای من ترسیم کرده بود که سمت و سوی فعالیت‌های ما در مسائل فرهنگی و سیاسی و الهی بود. من در جلساتی که مادرم داشت همواره شرکت می‌جستم و جان تشنه خود را از کلام او سیراب می‌کردم. مادرم مرا در مدرسه‌ای ثبت‌نام کرده بود که عزیزانی نظیر آیت‌الله شهید بهشتی و محمدعلی رجایی از گردانندگان اصلی آن بودند و فرزندان خود آنان نیز در همان جا فعالیت می‌کردند. وقتی فعالیت‌ها و زحمات مادر را می‌دیدم بر آن می‌شدم تا من هم کاری کنم. با یکی از دوستان به نام خانم «حداد عادل» (خواهر دکتر غلامعلی حداد عادل) بر آن شدیم تا حرکتی را آغاز کنیم. شبانه رادیو را روشن می‌کردم و از رادیوی عراق اعلامیه‌ها و پیام‌های حضرت امام خمینی را گوش می‌کردم و به دقت می‌نوشتم و چون دستگاه تکثیر نداشتیم با استفاده از کاربن اعلامیه‌ها را رونویسی می‌کردم و صبح به مدرسه می‌بردم و قبل از این که بچه‌ها به مدرسه بیایند به کمک دوستم، خانم حداد عادل، آنها را داخل میز همه بچه‌ها می‌گذاشتیم. زمانی که مأمورین ساواک وحشیانه به منزل ما ریختند و مسائل ما برایشان رو شده بود، مرا دستگیر کردند. ابتدا زیر بار نرفتم و همه چیز را انکار ‌کردم، چرا که خداوند لطف کرده بود و من با هر دو دست، قدرت نوشتن داشتم. ساواک بر آن شد تا نمونه‌های خطم را چک کند و پس از این متوجه شدند که نوشتن اعلامیه‌ها کار من بوده است. در آن زمان من تازه عقد کرده بودم و وسایلی خریده بودیم که: همه را داخل چمدانی گذاشته بودم. به خیال خودم اعلامیه‌ها را لابلای آن اجناس پنهان کردم که ساواک به آن دست پیدا نکند . اما ساواکی‌ها همه جا را به هم ریختند و اشیایی را که داخل چمدان بود از جمله طلا و وسایل عروس را با خود بردند و پارچه‌هایی را که تا شده بود با آتش سیگار سوزاندند. آنها سیگار را داخل پارچه‌ها فشار می‌دادند و می‌سوزاندند. بالاخره به مدارک پنهان شده رسیدند. پدرم از آنان خواست که او را به جای من ببرند و با ناراحتی می‌گفت او بچه است مرا ببرید. آنها هم در پاسخ گفتند: شما خیالت راحت باشه و پیش بچه‌هات بمون. چشمهایم را بستند. وقتی داخل کوچه شدم، از زیر چشم‌بند دو دستگاه اتومبیل را دیدم. به خیال خودم لباس پوشیده‌ای در زیر چادر به تن کرده بودم که اگر در ساواک چادرم را کشیدند با حجاب باشم. متأسفانه وقتی به ساواک رسیدیم نه تنها حجاب را از من گرفتند بلکه به لباس تنم هم رحم نکردند و کتک‌ها و شکنجه‌ها آغاز شد. یونیفورم مخصوص زندان که شامل یک تونیک و شلوار بود به من تحویل شد و برای پوشش سر از پتو استفاده می‌کردم. زمانی که مرا به کمیته آوردند، روانه سلولی شدم که مادرم در همان سلول بود و این برای من دنیایی از ارزشمندی بود. در همان اتاق افسر نگهبان، فردی به نام آقای اکرمی را که از دوستان خانوادگی ما بودند دیدم که آن چنان به ایشان سیلی زده بودند که فک ایشان کاملاً از جا درآمده بود. برخورد ساواک با همه زندانیان مشخص بود، چون مسلماً کسی را برای نوازش کردن به بازداشتگاه ساواک نمی‌بردند. شاید باور نکنید که بر اثر تکرار دفعات شکنجه با شوک الکتریکی بسیاری از مسائل را به یاد نمی‌آورم و خیلی از مسائل را حتی هم اکنون بعد از گذشت سال‌ها با کمک خواهرم راضیه به یاد می‌آورم. نامزدم، آقای بهزاد کمالی اصل را نیز دستگیر کرده بودند و ایشان را هم با اطو سوزانده بودند و مقداری اذیت کرده بودند. البته ایشان هم قبل از من دستگیر شده بودند و در یک روز با مراقبت و کنترل خانه ما 12 نفر را دستگیر کرده بودند. هیچ وقت لحظه دستگیری‌ام را فراموش نمی‌کنم. واقعاً به طرز وحشیانه‌ای برخورد کردند. ساواکی‌ها فکر می‌کردند که انگار با یک گروه طرف شده‌اند . آن چنان داد و فریاد می‌کردند که کسی جرأت نکند نفس بکشد. قبل از این که مادر را دستگیر کنند، ساواکی‌ها چهار هفته در خانه ما اقامت کرده بودند و آزادی را از همه ما سلب کرده بودند. حتی اگر می‌خواستیم برادر کوچکم را برای خرید به بیرون از منزل، بفرستیم، تا تفتیش نمی‌کردند اجازه نمی‌دادند که از منزل خارج شود. ساواکی‌ها در حالی که ادعا می‌کردند خیلی زرنگ هستند اما لطف خدا و هدایت فکری مادر در همین اوضاع سخت به کمک ما آمده بود و از بقال محل کمک گرفتیم. بقال محله ما مرد بزرگواری به نام آقای بهاری بود که مغازه او بیشتر شبیه به عطاری بود و کمک زیادی در این جریان به ما کرد. حتی شهادت آیت‌الله سعیدی را او به ما اطلاع داد و کسانی که قصد تردد به منزل ما را داشتند توسط او از نبش کوچه بازگردانده می‌شدند. مادرم کاغذ کوچکی را نوشت و بر روی آن علامتی گذاشت و آن را به دست برادر کوچکم سپرد و مبلغی پول به او داد که آن تکه کاغذ کوچک پشت پول چسبانده شده بود و به برادرم گفت: به آقای بهاری بگو به ما شکلات برساند. همین پیام، بهاری را متوجه مشکلات ما کرده بود. آقای بهاری فرد متشرعی بود و نسبتاً در جریان مسائل قرار داشت. یک بار نامزدم آقای کمالی را از سر کوچه برگردانده بود و به این وسیله مانع دستگیری او شد. ساواک تلاش بسیاری کرد تا در طول مدتی که در خانه اقامت داشند اسناد و مدارکی به دست بیاورند. دو جعبه اعلامیه داخل خانه بود که با رهنمود مادر، آنها را داخل طشت آب و زیر لباس چرکها پنهان کرده بودیم و با غفلت نگهبانها به داخل حمام رفتیم و با بلند کردن صدای آب، اعلامیه‌ها را پاره کرده و داخل چاه ریختیم. در طول مدتی که در خانه اقامت داشتند، مادر برای آنها غذا و همه چیز تهیه می‌کرد و سعی می‌کرد وانمود کند که سوادی ندارد و از هیچی سر درنمی‌آورد؛ در حالی که منزل ما محل رفت و آمد دانشجوها و فعالین انقلابی بود. به هر ترتیب، حالا دیگر دستگیر شده بودم و در اثر مرارت‌ها و سختی‌های ناشی از محیط کمیته به بیمارستان رفتم . در بیمارستان مرا با دو دست به تخت زنجیر کرده بودند. در کمیته مشترک چشمانم بسته بود و چیزی را نمی‌دیدم. فقط صدا بود که می‌شنیدم و در سکوت فقط صداهای شکنجه‌گران و افرادی که تحت شکنجه بودند را با همه وجود لمس می‌کردم. نه جسم و نه روح، حتی برای لحظه‌ای آرام و قرار نمی‌یافت. صدای شلاق زدن‌ها و نواری که دائماً پخش می‌شد: «بزن، بزن که داری خوب می‌زنی» و بازجویان مست پست‌فطرتی که مانند حیوانات درنده به جان زندانی می‌افتادند. بازجوی من شخصی به نام منوچهری بود که همواره به من شوک الکتریکی می‌داد. صحنه شکنجه‌های مادرم برایم بسیار سخت و دردآور است. به خاطر دارم که مادرم را سرپا نگهداشته بودند و اجازه نمی‌دادند لحظه‌ای بنشیند و یا به او بی‌خوابی می‌دادند که گاه 48 ساعت و یا بیشتر طول می‌کشید. وقتی که شب می‌شد تازه اول کار بازجویان بود و سیلی خوردن و شکنجه با کابل مانند نقل و نبات نثار زندانیان می‌شد. شوک الکتریکی تمام ابعاد وجودم را به لرزه درمی‌آورد و شلاق‌ها همیشه خونین و مالین بود. ساواک از بنیان دروغ بود و از اعمال دروغین و نیرنگ‌های زیادی استفاده می‌کرد. یک روز مرا برای بازجویی آورده بودند. منوچهری مرا می‌زد و می‌گفت که تو باید بگویی این پسر را می‌شناسی؟ پسری که پیش از من تا سر حد شهادت شکنجه کرده بود و می‌گفت باید بگویی که با این پسر آشنا هستی. من هم اظهار بی‌اطلاعی می‌کردم و آن زندانی شکنجه شده هم همین طور و شکنجه‌ها ادامه پیدا می‌کرد. به قدری شکنجه شده بودم که دیگر تنفس برایم میسر نبود و کارم به جایی رسیده بود که در بیمارستان هر روز یک یا دو عدد آنتی‌بیوتیک به من تزریق می‌شد و دیگر توان و جانی نداشتم. منوچهری که بازجوی من بود کریه‌المنظر بود و من اعتقاد دارم که حتی نگاه به چنین اشخاصی بر روزگار انسان اثر منفی می‌گذارد. بازجویان ساواک به قدری آلوده و پلید بودند که بُعد حیوانیشان به نهایت اعلا رسیده بود و تا مرتکب جنایات پلید خود نمی‌شدند اقناع نمی‌شدند. بازجوها ترفندهایی به کار می‌بردند تا از بچگی من استفاده کنند. در اتاق بازجویی برای ناهار خودشان چلوکباب گذاشته بودند و بعد یک پرس از همان غذا را جلوی من گذاشتند که من فکر کنم آنها با من کاری ندارند. زهی خیال باطل که می‌خواستند با آن یک پرس غذا از من حرف بکشند! در داخل سلول نانی که می‌دادند آن قدر خشک بود که آن را زیر سرمان می‌گذاشتیم. آنان معمولاً از الفاظ زشت و رکیک استفاده می‌کردند و همه زنان را با الفاظ نامربوط خود صدا می‌زدند. یک بار در اتاق بازجویی یکی از بازجویان به نام تهرانی بعد از چند روز شکنجه پی در پی از من پرسید تشنه هستی؟ جواب دادم: بله. آب را جلوی صورتم گرفت و بر زمین ریخت و من در آن لحظه فقط به اطفال تشنه امام حسین (ع) فکر می‌کردم و با خود می‌گفتم اینها فرزند یزیدیان هستند. از خباثت و کارهای کثیفی که بازجویان انجام می‌دادند نمی‌توانم حرفی بزنم، چرا که شرم دارم. ناظر آن همه زشتی و پلشتی بودم اما کاری از دستم برنمی‌آمد و با هر شکنجه‌ای دچار ضعف و بی‌حالی می‌شدم. روح بلند مادرم و دیدن وضعیت ایشان برایم تسکین بود. خانمی را کنار ما آورده بودند که هیچکدام از انگشتانش ناخن نداشت و من فقط بلندمرتبگی مادرم را می‌دیدم . صبر می‌کردم و با تیمم نماز می‌خواندم. من مدام صدای آه و ناله متفاوت افراد مختلف را می شنیدم . بیشتر زندگی من پس از آزادی از زندان به بیماری گذشته و نتوانسته‌ام آن طور که شایسته بنده خداست، شاکر خدا باشم و او را عبادت کنم و قطعاً این مشیت الهی بوده است که من پشت آن چهره‌های پر زرق و برق آن روزگار ، الگویی مانند مادرم داشته باشم. خدا می‌داند که نمی‌خواهم از خودم بت درست کنم اما عنایت خداوند باعث می‌شد توجه بیشتری داشته باشم تا آن دوران سخت سپری شود . اکنون افسوس می‌خورم که چرا آن حالات را الان ندارم. من دختری چهارده ساله بودم که دستگیر شدم. از خدا می‌خواهم که همه جوانان و نوجوانان ما بدانند که انقلاب چگونه به دست آمد. در آن صورت است که با علم به همه آنچه گذشته، می‌توانیم در حفظ و نگهداری انقلاب کوشا باشیم. ان‌شاءالله درس عبرتی برای همگان باشد. منابع : کتاب «آن روزهاي نامهربان» ، انتشارات موزه عبرت خاطرات «مرضیه حدیدچی دباغ» انتشارات سوره مهر منبع بازنشر: ماهنامه الکترونیکی دوران

راز مخالفت مردم با جمهوری رضاخانی

کرنفلد وزیر مختار وقت آمریکا در تهران در گزارش خود به تاریخ 10 دسامبر 1923 می‌نویسد: «انتخابات مجلس پنجم، زیر فشار رئیس‌الوزرا و توأم با شتاب غیرعادی آغاز شده است. انتظار می‌رود هفتم فوریه، نمایندگانی که شمارشان برای شروع کار مجلس به حدّ نصاب رسیده در تهران حضور یابند. گزارش‌های مختلفی که از استان‌های مختلف به دست من رسیده، حاکی از آن است که کاندیداهای مشخصی که تحت عنوان ناسیونالیست،...

تیراندازی امام به تاج شاهی

آیت‌الله حاج میر سیدجعفر موسوی اردبیلی (از مدرسان و واعظان فاضل و زبردست قم و تهران و از یاران دیرین مرحوم لنکرانی و علامه طباطبایی صاحب‌المیزان) در گفتگو با اینجانب (مورخ 30 مرداد 1381) اظهار داشتند: مرحوم لنکرانی روزی برای ما تعریف می‌کرد: می‌خواهم به افتخار حضرت آیت‌الله حاج آقا روح‌الله خمینی، مهمانی بزرگی در باغ کرج بدهم. این مسئله دو سه سال قبل از دستگیری امام بود؛ بعد از فوت مرحوم آیت‌الله بروجردی (فروردین 1340) و قبل از وقوع کشتار 15 خرداد 1342. آن زمان، آقای خمینی را تنها خواص می‌شناختند و عامه مردم هنوز با ایشان آشنا نشده بودند. من هم با امام آشنایی نداشتم. آقای لنکرانی گفتند: در این مهمانی، کسی را که هم‌شأن آیت‌الله خمینی بوده و بتواند با ایشان به اصطلاح گپ بزند و صحبت کند، جز دایی تو، آیت‌الله شیخ محمدتقی آملی نمی‌شناسم. شما آقای آملی را دعوت کنید که در مهمانی شرکت کرده و با حاج آقا روح‌الله دیدار و گفتگو کنند. من متأسفانه دعوت آقای لنکرانی را خیلی دیر به گوش آقای آملی رساندم و در نتیجه، ایشان به رغم علاقه خود به این دیدار، نتوانست در آن مهمانی حضور یابد. سر این مسئله هم مرحوم آملی خیلی از دست من عصبانی شد که من در این وقت تنگ، وسیله مناسب برای حرکت به کرج را ندارم و چرا این‌قدر دیر به من خبر دادی؟! باری، آقای آملی نتوانستند شرکت کنند، ولی خود من در آن مهمانی باشکوه حضور یافتم. سر سفره، روی کنجکاوی، تعداد حضار را که شمردم بالغ بر 90 تن می‌شدند. در بین مهمانان تا آنجا که یادم هست، علاوه بر شخص امام، کسانی از شخصیت‌های قم و تهران و کرج نظیر مرحوم حاج‌آقا شهاب‌الدین اشراقی (داماد امام) و آقایان زرندی و حسین شاه‌حسینی حضور داشتند. فرزند امام، حاج‌ آقا مصطفی، آن روز تشریف نداشت. از رؤسای ادارات کرج (من‌جمله رئیس اوقاف کرج) نیز مخصوصاً دعوت شده و همگی در ضیافت شرکت داشتند. این مهمانی را، چنانکه گفتم، مرحوم لنکرانی به افتخار آیت‌الله خمینی برگزار کرده بود. افراد از پیش از ظهر به منزل لنکرانی آمدند و ناهار را هم در همان جا صرف کردند. پس از صرف ناهار، طرف‌های عصر بود که صحبت از یکی از کتاب‌های شیخ محمد عبده (پدر دکتر جلال عبده مشهور و از رجال مهم دادگستری عصر پهلوی) به میان آمد و بعضی از حضار در حالی که کتاب عبده دست به دست می‌شد، با آب و تاب شروع به تعریف از کتاب مزبور کردند. امام که ساکت نشسته بودند، گفتند: بدهید ببینیم. کتاب را به ایشان دادند و ایشان مدتی آن را ورق زد و مطالب آن را نگاه کرد و سپس ژست خاصی از خود نشان داد که یعنی این کتاب، مستحق آن همه تمجید و تحسین که شما می‌کنید نیست! آقای لنکرانی اظهار داشت که: حضرت آقا! این کتاب در حد حضرت عالی نیست. این را برای دانشگاه نوشته‌اند و قصد این بوده که دانشجویان برای دوره دکترا آن را فرا بگیرند. آقای خمینی ظاهراً گفتند: خوب، اگر برای این مرحله نوشته شده، اشکالی ندارد. بنده که امام را نمی‌شناختم با خود گفتم این آقا کیست که فردی چون شیخ محمد عبده را نیز از حیث فضل و دانش قبول ندارد! و این برای من جالب بود. باری، در آن مجلس من از لنکرانی شنیدم که با وجود حاج آقا روح‌الله، معنی ندارد کسی داعیه مرجعیت داشته باشد. نکته جالب این است که همان روز طرف‌های غروب، بین حضار، یک مسابقه تیراندازی با تفنگ بادی برگزار شد که امام هم نهایتاً در آن شرکت جستند، یک قوطی کبریت (یا جعبه سیگار، تردید از من است) گذاشتند و قرار شد از فاصله حدوداً هشت متری به آن شلیک کنند. به نظرم می‌آید روی قوطی کبریت (یا جعبه سیگار)، عکسی از تاج وجود داشت و افراد، همان را نشانه می‌گرفتند! در خلال تیراندازی امام نیز اظهار تمایل کردند که در تیراندازی شرکت کنند. تفنگ را گرفتند و گفتند ببینم و 5 تیر پشت سر هم شلیک کردند که همگی به هدف (تاج شاهنشاهی) اصابت کرد. نشانه تاج را خوب در یاد دارم، زیرا بعدها با تذکر آن خاطره می‌گفتیم: این حاج آقا مثل اینکه از روز اول با تاج شاهی مخالف بود که اینگونه دقیق به خال هدف زد ! پس از اصابت تیرها، آقای لنکرانی فکر می‌کنم به علت اینکه ترسیدند یک موقع مبادا امام را چشم کنند ـ جلو آمد و گفت: آقا، مرحمت بفرمایید تیرهایمان کم است، دیگران هم استفاده کنند. مشاهده این صحنه از امام، برای دومین بار ما را به شگفتی برد که، عجب! این چه مجتهدی است که تیراندازی هم بلد است! چون من ندیده بودم مجتهد، تیرانداز هم باشد؛ در مورد برخی از امامان نظیر امام باقر علیه‌السلام حدیثی شنیده بودیم که در حضور خلیفه اموی تیراندازی کرده بودند، اما اینکه در بین نواب آن بزرگواران هم تیراندازان مسلطی یافت شوند، برای ما تازگی داشت. بعد گویا صحبت شد که حاج آقا روح‌الله در فن شنا نیز کاملاً‌ استادند ولی موقعیت و مقام و لباسشان اجازه نمی‌دهد در مسابقه شنا هم شرکت کنند. صحنه دیگری از امام در باغ آقای لنکرانی شاهد بوده‌ام که نقل آن در آشنایی با روحیه مستقل و ضد اجنبی امام بی‌فایده نیست. ماجرا، این بار نیز سر سفره غذا (شام) اتفاق افتاد. آقای خمینی بالای سفره نشسته بودند و جز ایشان چند تن دیگر نیز حضور داشتند. شرح مفصل قضیه اینک در یادم نیست. یکی از حضار که شیفته غرب بود و به قول معروف، غرب‌زده تشریف داشت. با آب و تاب از کارهای غربی‌ها به عنوان مظاهر ترقی و پیشرفت تعریف می‌کرد. آقا در حالی که مشغول صرف غذا بودند، ناگهان سر برداشتند و با غیظ فرمودند: پدر‌ ناخوش، مثل این است که جد و آبادش آنجا به دنیا آمده و آنجا زندگی کرده است که این قدر، مرعوب فرهنگ آنجا شده و از آنها تعریف و تمجید می‌کند .... ! منبع:ماهنامه فرهنگی تاریخی یادآور، شماره اول خرداد ماه 1387 صفحه 130 و131، خاطرات آقای سرهنگ سیدجعفر (نورالدین)‌ پور سجادی منبع بازنشر: ماهنامه الکترونیکی دوران

برگ هایی از پرونده امیرکبیر

دکتر علی اکبر ولایتی محمد تقــی فراهانی (1222 ـ 1268ق/ 1807ـ1852م)، سیاستمدار و صدراعظم عهد ناصرالدین‌شاه قاجار، در هزاوه در اطراف فراهان دیده به جهان گشود. برخی به وی نسبت سیادت داده و خاستگاه خانواده‌اش را کرمانشاه دانسته‌اند. پدرش کربلایی محمدقربان که از خانواده‌ای پیشه‌ور در هزاوه بود، نخست به عنوان آشپز به خدمت میرزا عیسی قائم مقام (درگذشته 1226ق) درآمد و سپس در دستگاه فرزند او، میرزا ابوالقاسم ناظر آشپزخانه شد. اقبال آشتیانی معتقد است که کربلایی محمد قربان در اواخر عمر قاپوچی قائم مقام شد. وی تا هنگام قتل قائم مقام (1251ق / 1835م) نیز زنده بود. درباره تاریخ دقیق ولادت امیر اختلاف است؛ ولی سال 1222ق به نظر درست‌تر می‌رسد. بر این اساس میرزا تقی‌خان در هنگام مرگ بیش از 46 سال نداشت. مادر وی فاطمه سلطان، ملقب به معصومه که در تمام اسناد عهد صدارت امیر از وی به «والده امیرنظام» تعبیر شده است و ظاهراً در اواخر عمر با علی محمدخان قاجار وصلت کرده بود. در صفر 1276/ سپتامبر 1859 هنوز حیات داشت. محمدتقی دوران کودکی را در خانواده قائم‌مقام به خانه شاگردی سپری کرد و سپس مأمور محاسبه فیلخانه او شد. داستان معروف فراگرفتن درس به هنگام خدمت به فرزندان قائم مقام که به تواتر در منابع به آن اشاره شده، حاصل همان ایامی است که به خانه شاگردی مشغول بود. در این ایام هوش و استعداد محمدتقی در نامه‌نگاری موجب اعجاب قائم مقام شد و او را بر آن داشت تا از آن جوان در امور دبیری بهره جوید. به این ترتیب محمدتقی به تدریج با رجال سیاسی آن روزگار آشنا گردید و به‌زودی توانست حتی خود را به شاه بنمایاند. پس از چندی به سبب دقت و صحت در کار، گویا در 1249ق فرمان مستوفی‌گری یافت و پس از مدتی از خدمت قائم مقام مرخص شد و به جمع مستوفیان محمدخان زنگنه امیرنظام (درگذشته 1257ق/1841م) پیوست. گفته‌اند که محمدتقی پیش از ورود به دستگاه امیرنظام، مدتی را نیز در خدمت قهرمان میرزا، برادر شاه گذرانیده بود. گویا کناره‌گیری وی از خدمت قائم مقام به خواسته خود قائم مقام بود. به هرحال، محمدتقی در کنار شخصیتی چون امیرنظام، با عنوان مستوفی نظام می‌توانست به خوبی قابلیتهای خود را نشان دهد، به ویژه که عباس میرزا به امیرنظام توصیه کرده بود تا از وجود او که «سررشته معاملات سنواتی» را دارد، بهره جوید. پس از قتل گریبایدوف، وزیر مختار روس (1244ق/ 1828م)، چون مقرر شد هیأتی به سرپرستی خسرو میرزا برای عذرخواهی از این واقعه راهی روسیه شود، میرزاتقی که بیش از 23 سال نداشت، در سلک همراهان امیرنظام قرار گرفت. اگرچه وی در مذاکرات سیاسی نقش چندانی نداشت، اما فرصت یافت تا از مؤسسات آموزشی، فرهنگی و صنایع روسیه بازدید کند. میرزا ابوالقاسم قائم مقام در منشأت خود به موقعیت خوبی که در مسکو و سن پترزبورگ برای محمدتقی فراهم شده بود، اشاره می‌کند و آن را حق وی می‌شمارد. وی پس از مراجعت از این سفر ملقب به «میرزا» و «خان» شد. میرزا محمدتقی خان یک بار دیگر نیز همراه امیرنظام به روسیه رفت و سرپرستی هیأت را ناصرالدین میرزای ولیعهد برعهده داشت. امپراتور روسیه نسبت به میرزا محمدتقی عنایتی خاص نشان داد و هدیه‌ای نیز برای او فرستاد. سفر دیگری که نقش سازنده‌ای در شخصیت میرزا محمدتقی ایفا کرد، سفارت او به ارزروم در پی پدید‌آمدن بحران در روابط ایران و عثمانی و دعاوی ارضی دولت اخیر است که با هیأتی رهسپار آنجا شد. نخست قرار بود میرزا جعفرخان مشیرالدوله مأمور این کار شود؛ اما به علت بیماری از حضور در این جمع باز ماند و میرزا تقی خان در صفر 1259 طی فرمانی از سوی محمدشاه برای این کار در نظر گرفته شد. وی با رتبه سرتیپی در رأس 200 تن از رجال سیاسی ـ نظامی ایران رهسپار ارزروم شد. پس از ورود ایشان به ارزروم، دولت عثمانی خواست مخارج هیأت را قبول کند؛ ولی میرزا تقی‌خان از پذیرش آن سرباز زد. مذاکرات ارزروم به طور متوالی و هر بار در منزل یکی از نمایندگان چهار کشور ایران، عثمانی، روس و انگلیس پی گرفته می‌شد. چون مذاکرات طولانی شد، میرزاتقی‌خان 170 تن از ملازمان خود را به ایران بازگرداند. متن کامل این مذاکرات را بعداً به دستور میرزا تقی خان نوشتند و اکنون موجود است. یکی از وقایع مهم در این مأموریت که انعکاس مثبتی در انظار بیگانگان نسبت به ایرانیان داشت، واقعه حمله اهالی ارزروم به منزل هیأت ایرانی است. گویا حاجی میرزا آقاسی به میرزا تقی خان گفته بود تا از عثمانی بخواهد که مسجدی برای شیعیان در بغداد بنا کند، اما امیر که احتمالاً از پیامدهای اجرای این فرمان نگران بود، کار را به تعلل گذرانید تا حاجی با دستور اکید او را وادار به اقدام کرد و بر اثر این درخواست، مردم شهر بر او شوریدند و چند نفر را کشتند و زخمی کردند و آنچه توانستند، به یغما بردند. پس از کشمکشها و مداخله قوای نظامی عثمانی غائله ختم شد و نمایندگان روسیه و انگلستان برای عذرخواهی نزد میرزا تقی‌خان آمدند؛ ولی او به علت اهانتی که شده بود، تصمیم به ترک ارزروم گرفت و سرانجام باب عالی، عارف پاشا را از دربار عثمانی برای عذرخواهی نزد او فرستاد. این عمل موجب تثبیت و تقویت موقعیت ایران شد؛ ولی از آنجا که احتمال می‌رفت این امر سبب برهم خوردن توازن در گفتگوها شود، وزیر مختار انگلیس آشکارا از دولت ایران خواست تا با صدور حکمی امیر را موظف به امضای عهدنامه کند. پیش از آن نیز حاجی میرزا آقاسی، میرزا تقی‌خان را که رابرت کرزن، منشی هیأت انگلیسی، او را برجسته‌ترین شخصیت حاضر در مذاکرات خوانده بود، به سبب درشت‌گویی در مجالس گفتگو هشدار داده و میرزا تقی‌خان طی نامه‌ای گله‌آمیز تصریح کرده بود که جز بیان دقیق نظریات دولت ایران و شخص صدراعظم کاری نکرده است. لحن او در این نامه حکایت از روحیه خسته‌اش به علت مداخله‌های بی‌جای روس و انگلیس دارد. سرانجام مذاکرات به مرحله امضای یادداشت تفاهم و پیش‌نویس عهدنامه رسید و محمدشاه طی فرمانی به میرزا تقی‌خان اجازه داد تا در 8 مسأله مورد منازعه اقدام نماید و به این ترتیب معاهده ارزروم منعقد گردید. این اقامت نسبتاً طولانی به امیر این فرصت را داد تا از نزدیک با تحولات جامعه عثمانی پس از اصلاحات معروف به «تنظیمات» که از 1839 آغاز شده بود، آشنا گردد. پس از مرگ محمدشاه (1264ق / 1848م) شاه جدید ـ ناصرالدین میرزا که در آذربایجان بود ـ از میرزا تقی خان که در آن زمان منصب وزارت نظام آذربایجان را داشت، خواست تا مقدمات ورود او به تهران را فراهم کند. میرزا تقی خان بدین منظور مبلغی از بازرگانان تبریزی وام گرفت. اردوی شاه در 19 شوال 1264 از تبریز به راه افتاد و در باسمنج، میرزا تقی خان را به امیرنظامی منصوب کرد و به این وسیله اعتماد خود را به او آشکار ساخت. امیرنظام در این سفر درایت بسیار نشان داد و اردوی شاهی را با نهایت نظم به تهران رسانید. پس از ورود شاه به تهران و جلوس بر تخت سلطنت، امیرنظام منصب صدارت یافت و لقب «اتابک اعظم» و «امیرکبیر» گرفت. امیر از پذیرش لقب صدراعظم امتناع کرد و به همان لقب امیرنظام بسنده کرد. وی در گام نخست به اجرای پاره‌ای اصلاحات اساسی پرداخت و بسیاری از حکام و والیان را عزل، و گروهی جدید را به حکومت و امارت منصوب کرد. در همین روزگار به سبب ازدواجش با عزت الدوله ـ خواهر ناصر‌الدین‌شاه ـ توانست از بدگوییهای درباریان آسوده شود و به علاوه بر حوادث و مسائل حرم نیز وقوف یابد. نخستین گرفتاری امیر درآغاز صدارتش، شورش حسن خان سالار فرزند اللهیار آصف‌الدوله بود که در 1264، چند روز پیش از مرگ محمدشاه، در مشهد سر به عصیان برداشت. این شورش که به رقابت دیرین میان دو شاخه دولّو و قوانلوی قاجار تعبیر می‌گردید، موجب هراس قوانلوها، به ویژه مهدعلیا مادر ناصرالدین‌شاه شد. امیر نخست کسانی را ظاهراًَ برای مذاکره نزد سالار فرستاد، ولی نتیجه‌ای به دست نیامد. سرانجام با فرستادن نیرو، سالار را سرکوب کرد. قاطعیت امیر در این کار، دیگر مدعیان سلطنت را نیز خاموش کرد؛ ولی برخی از نویسندگان اشغال منطقه قطور توسط دولت عثمانی را ناشی از ضعف حاکمیت ملی دولت ایران بر اثر شورش سالار دانسته‌اند. حادثه مهم دیگر این دوره، شورش«فوج قهرمانیه» بر ضد امیر بود که بنابر عواملی متعدد رخ داد. شورشیان خواهان عزل و قتل امیر شدند؛ ولی کاری از پیش نبردند و با مساعی آقاخان نوری و میرزا ابوالقاسم امام جمعه، غائله آرام گرفت. امیر بعداً آن فوج را تنبیه کرد و به عزل و نصب امرای لشکری و کشوری دست زد. در این زمان طرفداران باب به ترویج عقاید او و تحریک مردم برخاستندو در بعضی نقاط، سران ایشان آشکارا به معارضه با دولت پرداختند، تا آنجا که امیر به مقابله برخاست و باب را به امضای تکذیب نامه دعوی خویش واداشت؛ سپس هم به فتوای علما او را اعدام کردند. در این ایام امیر مصلحت چنان دید که برای تثبیت اقتدار سیاسی دولت، شاه را به سفر در داخل ایران تشویق کند و خود او را همراهی نماید. با آنکه وزرای مختار روس و انگلیس با این کار مخالف بودند، ولی امیر سخن خود را پیش برد و وزرای مختار دو دولت نیز در این سفر شاه و امیر را همراهی کردند. در همین سفر اولین اقدام شاه برای تجدید اختیارات صدراعظم صورت گرفت و امور مربوط به خارجه در ایران را از دست امیر خارج گردانید. در بعد سیاست خارجی و روابط با نمایندگیهای دول بیگانه در ایران نیز فعالیتهای امیر بنیادی،‌ و متکی بر حفظ منافع ملی و حاکی از علم و اطلاع و تسلط او بر عرف بین‌المللی است. اگر چه پیش از امیر نیز دولت ایران دارای وزیر امور خارجه بود، ولی در عهد او وزارت امور خارجه به عنوان نهادی مشخص بنیان نهاده شد و نخستین کارکنان آن را امیر خود انتخاب کرد و ساختمانی برای آن در نظر گرفت. وزارت امور خارجه از 1265 تا 126ق در دست خود او بود و از این تاریخ، میرزا محمدعلی خان را به منصب «وزارت مهام دول خارجه» منصوب کرد. از کارهای امیر در این دوران، باز داشتن سفرای بیگانه از مداخله در امور داخلی ایران، اهتزاز پرچم ایران در کشورهای دیگر به طور دائم و گسسیل نمایندگان دائمی سیاسی برای تأسیس سفارتخانه و نمایندگی به لندن، پترزبورگ، بمبئی، استانبول و تفلیس، به رغم مخالفت روسیه و تدوین دستور عمل برای مذاکرات با وزرای مختار دول بیگانه، اتخاذ روشی برای کسب اخبار و اطلاعات از سفارتهای بیگانه که باعث بیم و رعب مداخله جویان خارجی شد، نظارت بر رفت و آمد بیگانگان و مرسوم کردن اخذ تذکره برای آنها را می‌توان یاد کرد. وی همچنین به آموزش و تربیت مأموران ایرانی مقیم خارج از کشور عنایت خاص داشت و می‌کوشید آنها را از میان شایسته‌ترین افراد انتخاب کند. امیر در سیاست خارجی از اصول خاصی پیروی می‌کرد و از سیاست موازنه منفی سود می‌برد. او با اعطای هرگونه امتیاز به بیگانگان مخالف بود و در عین حال از سیاست بهره‌گیری از نیروی سوم و توسعه روابط متعادل با کشورهای جهان طرفداری می‌کرد. مسأله افغانان و سرزمینی که سپس افغانستان نام گرفت، به روزگار امیر و به اعتقاد او، به رغم مواضع انگلستان، مسأله‌ای داخلی محسوب می‌شود. با آنکه انگلستان همواره امیر را هشدار می‌داد تا از «دخل و تصرف در امورات» هرات خودداری کند، ولی امیر مصمم بود تا افغانان را به پشتیبانی دولت ایران دلگرم ساخته، از نزاعهای قبیله‌ای ـ که لابد انگلستان بنا بر سنت سیاسی خود بدان دامن می‌زد ـ باز دارد؛ چنان‌که یار محمدخان و سپس پسر او صید محمدخان حاکم هرات را عملاً به اطاعت و تبعیت از حکومت خراسان واداشت، واز کهندل خان و پسرش سلطان علی‌خان در قندهار، و دوست محمدخان حاکم کابل خواست مراودات خود را با انگلستان قطع کنند، یا تا تثبیت موقعیت سیاسی و نظامی ایران، با انگلیسی ها مماشات کنند. وی درباره سیستان و بلوچستان نیز همین سیاست را پیش گرفت تا به آرامی به بسط قدرت دولت مرکزی در آن منطقه که تحت نفوذ انگلیس بود. بپردازد. تحول در روابط ایران و انگلستان به روزگار امیر باورود سرگرد شیل(sheil) که پس از دو سال مرخصی به ایران بازگشت، آغاز شد. شیل در بدو ورود از وزارت امیر اظهار خشنودی کرد، ولی مداخله آشکار و نهان سفارت انگلیس در امور ایران، امیر را به مقابله و اداشت و بدین‌سبب نسبت به خواستهای سفارت بی‌توجهی کرد و امور آن را معطل گذاشت. این برخورد موجب اعتراضات پیاپی سفارت و واکنش شیل شد. نخستین موضوع مورد مناقشه، تعریق حق و حدود حاکمیت ایران بر خلیج فارس بود. امیر همواره می‌کوشید سیطره ایران را بر نواحی جنوبی خلیج‌فارس را تثبیت کند و برای این کار، برخی کارگزاران دولت در آن مناطق را تغییر داد. وی در این زمان با طرح مسأله الغای تجارت برده در خلیج‌فارس توسط دولت انگلستان روبروشد و در پی آن نماینده این کشور در ربیع‌الثانی1265 به دولت ایران اطلاع داد که ناوگان انگلیسی، کشتی‌ها را در این آبها جستجو و توقیف می‌کند. امیر به شدت به مخالفت برخاسته ، ‌آن را سلب حاکمیت ایران دانست و هشدار داد که این کار موجب می‌شود که روسها نیز در صدد کسب امتیاز برآیند. با آنکه وی موافقت کرد در یک دوره 4 ماهه ناوگان انگلیسی با حضور ماموران ایرانی، کشتی‌ها را بازرسی کند، ولی بعداً این کار را موقوف کرد و اعلام داشت که به حکمرانان فارس و خوزستان دستور داده است از حمل و نقل بردگان ممانعت کنند؛ اما کوششهای شیل و توسل او به ناصرالدین‌شاه موجب شد تا امیر بپذیرد که مدت 11 سال ناوگان انگلیسی با حضور یک صاحب منصب ایرانی به بازرسی کشتی‌ها بپردازد. موضوع دیگر، درخواستهای مکرر سفارتهای روس و انگلیس درباره صرف نظر کردن از تنبیه مجرمان بود که امیر این را نیز به شدت رد کرد و آن درخواستها را مداخله در امور ایران دانست. این معنی با اخذ تابعیت ایرانیان از سفارت انگلیس مرتبط بود که به طور خاص در پناهندگی برخی افراد و اعضای خاندانهای مشهور وحمایت انگلیس از کسانی که مطرود امیر بودند، جلوه‌گر شد. نیز از آنجا که سفارت انگلیس با اعطای تحت‌الحمایگی به مجرمان مختلف عملاً حاکمیت ملی ایران را نقض می‌کرد، امیر دستور داد رفت و آمد ایرانیان را به سفارت انگلیس زیرنظر گیرند. مهمترین عامل درگیری سیاسی سفارت مذکور با دولت ایران، مسأله ارامنه تبریز بود که پس از مرگ محمدشاه، به دلایلی نامعلوم امور سرپرستی آنان به کنسول انگلیس سپرده شده بود. در این وقت امیر کلیه احکام صادره از جلوس ناصرالدین شاه در تبریز تا ورود او به تهران را لغو کرد و سپس به دولت انگلستان نیز اطلاع داده شد که امور ارامنه منحصراً در اختیار دولت ایران است و پس از کشمکش‌هایی سرانجام امیر توانست از مداخله سفارتهای بیگانه در امور اتباع ایران و اقلیتهای دینی جلوگیری کند. منبع:روزنامه اطلاعات 21/10/1390 منبع بازنشر: ماهنامه الکترونیکی دوران

اهمیت نگاه واقع گرایانه به بحران مشروطیت

اهداف واقعی ادوارد براون از سفر به ایران!

آیت‌الله سید مرتضی مستجابی: مصدق بعد از 30 تیر به آیت الله کاشانی گفت: درسیاست دخالت نکنید

قیام 30 تیر به روایت یک گوینده رادیو/ شعری که مصدق آن را عامل کشتار مردم می‌دانست.

مردی که نخست وزیری‌اش باعث قیام در ایران شد

گفتگو با حسین شاه‌حسینی: 30 تیر مردم بر اساس انگیزه‌های مذهبی حرکت کردند

روزهای حبس امام خمینی در زندان عشرت آباد به روایت مهندس عز‌ت‌الله سحابی

دکتر محمد جواد مرادی نیا جایی خوانده بودم که مهندس عزت اله سحابی از جمله معدود زندانیانی بوده است که در خرداد و تیر 1342 پس از آن که که امام خمینی بازداشت و به زندان پادگان عشرت آباد تهران منتقل می شود. در یکی از سلول های آن جا محبوس و برای مدتی با وی هم بند بوده است . از آن جا که اطلاع چندانی از اوضاع و احوال امام خمینی در روزهای تحمل زندان ستم شاهی برجای نمانده علاقه مند شدم به دیدن این پیر مبارزه وزندان رفته و دیده هایش از آن روزهای دور را به گوش بشنوم . از این رو در بعد از ظهر یکی از روزهای نسبتاً گرم اوایل خرداد 1385 به همراه دوستی، راهی دفتر مهندس شدیم. از میدان هفتم تیر تا دفتر مهندس در یکی از فرعی هایی که این میدان را به خیابان بهار وصل می مند راه چندانی نبود . تعدادی پله را به اندازه یک طبقه پشت سرگذاشته وارد دفتر شدیم . مهندس در اتاقی کوچک و بسیار ساده انتظارمان را می کشید . سلام کردیم ، پاسخ داد و همزمان تلاش کرد برای احترام از روی صندلی برخیزد که با خواهش اجازه ندادیم؛ همان اول کار معلوم شد که از ناراحتی کمر و مفاصل رنج می برد . نشستیم؛ پس از احوالپرسی مختصر و تعارفتات معمول، گفت که مدتی است حال جسمی خوبی ندارم و ترجیح می دهم بیشتر در خانه بمانم . امروز هم فقط به خاطر شما از لواسان به این جا آمده ام . تشکر کرده و رفتم سراصل مطلب . گفتم آقای مهندس ، شما لطف کردید و چند سال پیش خاطرات مفصل زندگی و مبارزاتتان را برای دوستان ، بازگو کردید و امروز خدمت رسیده ایم تا فقط در باره امام خمینی ، به ویژه خاطراتتان از روزهایی که با ایشان در زندان عشرت آباد هم بند بودید را بشنویم . مقدمتاً بفرمایید که اصلاً کی و چگونه با نام امام آشنا شدید ؟ مهندس که در پس خطوط چهره ، موی سپید و نگاه عمیق او می شد درپای سالیان دراز مبارزه و زندان و تبعید را دید پاسخ داد: اولین باری که ما خدمت امام رسیدیم بهمن سال 1341 به هنگام نهضت علما بود ، زمانی که انقلاب سفید شاه مطرح بود و گروهها خیلی فعال بودند و هجوم می آوردند که به دیدار امام بروند . چون آقای خمینی در بین مراجع آن زمان از همه جدی تربود ،‌ما هم که آن موقع جوان بودیم و جدیت ، تندی و صراحت را دوست داشتیم و خیلی به ایشان علاقه داشتیم به همراه چندین تن از اعضای انجمن اسلامی مهندسین خدمت ایشان رفتیم . پرسیدم از جزئیات آن دیدار آیا چیزی به یاد دارید، مثلاً شما چه گفتید ، امام چه گفت یا هر چیز دیگر؟ پاسخ داد: بله ، اتفاقاً سؤالات سیاسی خوبی از ما پرسیدند . مثلاً این کارت الکترال چیست؟ مهندس ادامه داد: امام به من هم کمی توجه بیشتری نشان دادند . علت آن این بود که آقا اندکی آشنایی با پدرم [‌دکتر یدالله سحابی ] داشتند . آن موقع پدرم زندان بود آقا احوال ایشان را هم پرسیدند . این اولین دیدارم با ایشان بود. دیگر خدمتشان نرسیدم تا تیرماه 1342 یعنی تقریباً شش ماه بعد. از مهندس پرسیدم جمع شما چند نفر بود و آیا نام همراهانتان را به خاطر دارید ؟ و او جواب داد : شش هفت نفر بودیم ، اسم همه را یادم نیست ولی می دانم که آقایان معین فر ، بسته نگار و مهندس کتیرایی در آن جلسه حضور داشتند . پرسیدم، شش ماه بعد، یعنی تیر 1342 که امام زندانی بودند چگونه توانستید ایشان را ببینید ؟ مهندس گفت: در زندان ، زندان عشرت آباد . از مهندس خواستم تا قبل از پرداختن به ماجرای زندان ، مقدمات آن را هم برایمان بگوید ؛ مثلاً این که کِی بازداشت شد ؟ 15 خرداد کجا بود ؟ از آن روز چه به یاد دارد و مسائلی از این است . پاسخش این بود : روز 15 خرداد 1342 ما در زندان « کمیته مشترک » در میدان توپخانه بودیم که سروصدا و شعارهای مردم و صدای تیراندازی را می شنیدیم ، ما خیلی شوریده حال بودیم . دوستان زندانی ، هرکدام یک حالی داشتند ، کی گریه می کرد ، یکی نماز می خواند ، یکی زیارت عاشورا می خواند ، خلاصه شورو عشق عجیبی داشتیم که انقلاب در حال شروع شدن است . در آن روز عده ای از مردم را که دستگیر کرده بودند آوردند به زندان موقت ولی بلافاصله ما را به زندان مقر منتقل کردند ؛ جایی که پدرم و دوستانش ، آقای مهندس بازرگان و دیگران بودند . در آن جا ما اعلامیه ای در اعلام همبستگی با قیام 15 خرداد نوشتیم و بیرون فرستادیم که او رفت . بعد از آن ، روز سوم آمدند ، بنده را جدا کردند و به زندان عشرت آباد بردند . آن موقع زندانی های عشرت آباد بیشتر روحانیون بودند مانند آقای خلخالی و دیگران . خب ، امام را کی به آن جا آوردند ؟ چند روزی گذشته بود و زندان خیلی خالی و خلوت شده بود و در راهروها و سلول ها کسی دیده نمی شد ظاهراً همه را به جز من از آن جا برده بودند . یک روز متوجه شدم که آقای خمینی و آقای حسن قمی را به آن جا آورده اند . آیا امام و آیت ا... قمی هم توی سلول بودند ؟ نه ، دوتا اتاق بزرگ در حیاط عشرت آباد بود که الآن آنها را خراب کرده اند . جلوی این اتاق ها پرده حصیری کشیده بودند . به گونه ای که داخل آن دیده نمی شد . آقای خمینی در یکی از آن اتاقها و آقای قمی هم در اتاق دیگر زندانی بودند . یک نگهبان هم بین دو اتاق مواظبت می کرد . رفتا امام و آیت ا... در زندان چگونه بود و متقابلاً مأموران چه رفتاری با آنها داشتند ؟ حاج آقا حسن کمی شلوغ می‌کرد ، ماموران را صدا می زد و اوقات تلخی می کرد ، اما امام خیلی خیلی آرام بود . یادم است آن موقع ایشان آن قدر اقتدار داشت که وقتی کاری داشت کسی را صدا نمی زد ، فقط قاشق اش را به کاسه اش می زد (‌ مثل زنگ ) و آن گاه مأمورین می دویدند و می آمدند . همه مأموران احترامش را نگه می داشتند . از مهندس پرسیدم آیا اجازه ارتباط با امام به شما یا به آقای قمی داده می شد ؟ مهندس پاسخ داد : نه ، هیچ کس اجازه نداشت به اتاق امام رفت و آمد کند . من هم فقط از بالای در قدیمی سلولم که به حیاط مشرف بود ، بیرون را می دیدم . از مهندس خواستم تا محیط زندان را مانند تعداد سلول ها ، نوع رسیدگی به زندانیان ، امکانات آن جا و مسائلی از این دست را برایمان توصیف کند و او گفت : « ساختمان زندان ، قدیمی بود ، اداره آن هم در دست اداره رکن 2 ارتش ( اطلاعات ) بود . زندان 22 یا 23 سلول درشت که همه در یک ساختمان واقع بودند . راهروی زندان شکل نعل اسبی داشت و سلول ها هم در دوطرف آن . سلول من سرپیچ واقع شده بود و می توانستم حیاط را هم ببینم . کف سلول ها هم غیر مسطح بود یعنی نصف آن مسطح زمین و نصف دیگرش حدود نیم متر بالاتر وحالت سکو داشت . سلول ها آن قدر قدیمی بودند که وقتی می خوابیدم ، می دیدم که مارمولک ها از روی سینه ام رد می شدند » . پرسیدم وضع بهداشت و غذای زندان چگونه بود؟ مهندس سحابی پاسخ داد : زندان یک شیر آب داشت که وسط حیاط و کنار حوض آن بود ، توالت هم کنار حیاط بود . هفته ای یک بار هم ما را به بیرون از محدوده زندان ( داخل کوچه پادگان ) به حمام می بردند اما من از آن سه ماهی که آن جا بودم ، غیر از آن می آمدم کنار حوض و با آب سرد خودرا می شستم . غذا هم ، همان غذای سربازها بود که با قابلمه می آوردند و در کاسه زندانی ها می ریختند . اما برای من از باشگاه افسران غذا می آوردند که کیفیت بهتری داشت . برای امام هم از همین غذا می بردند . از بیرون هم به هیچ وجه نمی گذاشتند که غذا بیاورند ، چون اصلاً ملاقاتی در کار نبود . پرسیدم ، چرا برای شما از باشگاه افسران غذا می آوردند ؟ پاسخ داد : « چون که اولاً سن من از بقیه بیشتر بود . و ثانیاً مهندس بودم ، ثالثاً نفر چهارم نهضت آزادی بود یعنی پس از آقای بازرگان ، آقای طالقانی و پدرم ، بنده چهارم بودم ، لذا ملاحظه ما را می کردند » . با سروقت سؤال هایی از اوضاع و احوال امام رفتم و پرسیدم لباس امام در زندان چه طور بود ؟ لباس رسمی می پوشیدند یا چیز دیگر. و پاسخ شنیدم : « با لباس روحانی بودند ، عمامه شان همیشه روی سرشان بود و پیراهن بلندی که با شلوار می پوشند برتن داشتند » درسلول امام مثل بقیه سلول ها باز بود یا بسته ؟ « باز بود ، ولی پرده حصیری جلویش کشیده شده بود و از بیرون چیزی دیده نمی شد . مأموران هم معمولاً در فضایی که بین اتاق امام و آقای قمی وجود داشت می نشستند . بارها و بارها دیدم که مأموران بسیار به امام احترام می گذاشتند »‌ . پرسیدم روز انتقال امام از زندان هم شما آن جا بودید ؟ چه دیدید ؟ مهندس به یادآورد که « روزی » محوطه زندان کمی شلوغ شد . معلوم بود مقاماتی از بیرون آمده اند ( بعداً فهمیدم سرلشگر پاکروان ، رئیس ساواک آمده ) آقای خمینی و آقای قمی را به ساختمان اداری زندان برده و پس از ساعتی برگرداندند . بعد دیدم که آقایان بقچه لباسایشان را برداشته و از زندان خارج شدند . روز بعد رفتم سرحوض که وضو بگیرم ، دیدم سرگروهبان زندان نشسته و سرش را پایین انداخته برای مأمور دیگر تعریف می کند که من دیشب رفتم و خبر آزادی آقا را به اهل محل دادم . با افتخار و خوشحالی هم داشت تعریف می کرد . گذشت و ما امام را دیگر ندیدیم تا سال 57 در پاریس . گفتگو با مهندس ادامه یافت و او خاطراتی از تداوم حبس اش در زندان های تهران و برازجان تا سال 1346 ، هم بندی با پدر ، آزادی از زندان و ادامه مبارزه ، مسافرت به پاریس و انتقال پیام هایی از برخی بزرگان انقلاب در داخل کشور به امام ، عضویت در شورای انقلاب ، چگونگی اداره شورای انقلاب توسط آیت ا... بهشتی و آیت ا... طالقانی تدوین قانون اساسی و نظر امام در آن باره و ..... را برایمان بازگفت. از مهندس در باره آخرین دیدار و آخرین خاطره اش از امام پرسیدم که پاسخ داد : « در بهار سال 1359 ، در آخرین جلسات شورای انقلاب خدمت امام می رفتیم و بحث می کردیم . آن موقع من رئیس سازمان برنامه و بودجه هم بودم . امام در جلسات به من میدان می دادند تا حرف بزنم . ایشان خیلی خوب با ما برخورد می کردند . مهندس پس از کمی تأمل در باره آخرین خاطره گفت ؛ « آخرین خاطره هم که آقای موسوی اردبیلی برایم نقل کرد این بود که گفتند امام در اواخر عمرشان به من ( موسوی اردبیلی ) توصیه کردند که بعداز من این دکتر سحابی و پسرش را اذیت نکنند ، من به اینها اطمینان دارم ...... » مهندس سحابی در آخر و در پاسخ این سؤال که «‌ امام از نظر شما چطور رهبری بودند ؟ » گفت : ایشان رهبری به معنای واقعی «‌رهبر» بود . یعنی جریان انقلاب را از سال 1342 حقیقتاً پایه ریزی و هدایت کرد تا این که بدون هیچ گونه جنگ و خونریزی انقلاب را به پیروزی رساند . آن موقع نگرانی وجود داشت که گروههای مسلح و چریک ها در ایران وضعیتی مانند ویتنام ایجاد کنند . راهپیمایی های سال 56 و 57 واقعاً چیز عجیبی بود . تظاهرات 50 یا 60 هزار نفری دیده بودیم اما تظاهرات میلیونی (مثل راهپیمایی عاشورای 57 ) را واقعاً ندیده بودیم . امام آنها را رهبری کرد، ایشان شوری در ملت ایجاد کرد ... امام نمونه نداشت . من امام خمینی را آدم بزرگی می دانم » منبع: سایت جماران

امام خمینی، از پادگان عشرت آباد تا قیطریه

رفتارشناسی مصدق پس از قیام ۳۰ تیر

نقش تاریخی آیت ا... کاشانی در قیام سی تیر

سی تیر قیام مردم علیه کودتا

در روز ۳۰ تیر ۱۳۳۱ یک سال و ۴ ماه پس از به ثمر نشستن نهضت ملی صنعت نفت، مردم ایران با راهپیمایی در خیابان‌ها خواستار برکناری احمد قوام‌السلطنه و بازگشت دکتر محمد مصدق به پست نخست‌وزیری شدند. پس از برگزاری انتخابات دوره هفدهم و افتتاح مجلس شورای ملی و بازگشت دکتر مصدق از دادگاه لاهه و در بحبوحه مبارزات نهضت ملی شدن نفت‌، با وجود اظهار تمایل اکثریت نمایندگان مجلس جدید به نخست‌وزیری...

62 سال پس از قیام 30 تیر ماه

شصت و دو سال از قیام سی ام تیر ماه سپری می شود و این روزها سالگرد آن واقعه مهم تاریخ معاصر ایران می باشد.در روز ۳۰ تیر ۱۳۳۱ یک سال و ۴ ماه پس از به ثمر نشستن نهضت ملی صنعت نفت، مردم ایران با راهپیمایی در خیابان‌ها خواستار برکناری احمد قوام‌السلطنه و بازگشت دکتر محمد مصدق به پست نخست‌وزیری شدند. پس از برگزاری انتخابات دوره هفدهم و افتتاح مجلس شورای ملی و بازگشت دکتر مصدق از دادگاه لاهه و در بحبوحه مبارزات نهضت ملی شدن نفت‌، با وجود اظهار تمایل اکثریت نمایندگان مجلس جدید به نخست‌وزیری مجدد دکتر مصدق‌، ناگهان وی از سمت خود استعفا داد. علت این امر کارشکنی‌های اقلیت مجلس‌، تحت رهبری سید حسن امامی‌، عدم ابراز تمایل مجلس سنا به زمامداری دکتر مصدق و اختلاف بر سر درخواست اختیارات بیشتر برای نخست‌وزیر بود. سید حسن امامی با اکثریت آرا توانست به عنوان رئیس مجلس شورای ملی انتخاب شود. بر اساس سنت پارلمانی‌، پس از انتخاب هیات رئیسه مجلس‌، نخست‌وزیر قبلی می‌بایست از سمت خود کناره‌گیری می‌کرد تا مجلس جدید رأی تمایل خود را در حفظ دولت قبلی یا معرفی دولت جدید اعلام دارد. با وجود مخالفت جمعی از نمایندگان‌، اکثریت مجلس یعنی ۵۲ نفر از ۶۵ نفر نماینده حاضر در جلسه‌، در روز پانزدهم تیرماه ۱۳۳۱ به نخست‌وزیری دکتر محمد مصدق اظهار تمایل کردند، اما روز بعد، مجلس سنا ابراز تمایل خود را به ارائه برنامه‌های دولت و ملاحظه و بررسی آن برنامه‌ها موکول کرد. دکتر مصدق روز شانزدهم تیر به دلیل عدم اظهار تمایل مجلس سنا از قبول پست نخست‌وزیری خودداری کرد. روز هجدهم تیر از میان نمایندگان حاضر در مجلس سنا تنها ۱۴ نفر به زمامداری دکتر مصدق ابراز تمایل کردند. آیت‌الله ابوالقاسم کاشانی از روحانیون مشهور آن دوران، در واکنش به مخالفت مجلس سنا در تائید ادامه زمامداری دکتر مصدق‌، اعلامیه شدیداللحنی صادر کرد. از طرف احزاب‌، گروه‌ها، اصناف‌، پیشه‌وران و بازاریان نیز تلگراف‌ها و نامه‌های فراوانی در حمایت از مصدق به مرکز ارسال شد. تحت فشار گروه‌های سیاسی و درخواست‌های مکرر مردم و اظهار تمایل مجلس شورای ملی‌، شاه به‌رغم مخالفت مجلس سنا، فرمان نخست‌وزیری دکتر مصدق را صادر کرد. مصدق این بار اعطای اختیارات شش ماهه و درخواست مقام وزارت جنگ را پیش شرط پذیرش مقام نخست‌وزیری قرار داد. در این شرایط دکتر مصدق روز ۲۵ تیر ۱۳۳۱ برای مشورت و تبادل نظر در مورد وزیران جدید به دیدن شاه رفت. وی شرح این ملاقات را در خاطرات خود آورده است. مصدق مصمم بود اختیار تعیین وزیر جنگ را از شاه بگیرد «تا دخالت دربار در آن کم شود و کار‌ها در جهت صلاح کشور پیشرفت کند....» واکنش شاه در برابر این پیشنهاد چنین بود: «پس بگویید من چمدان خود را ببندم و از این مملکت بروم.» مصدق در پاسخ فوراً گفت که در این صورت استعفا خواهد داد. شاه از دادن مقام وزارت جنگ به نخست‌وزیر امتناع کرد و دکتر مصدق استعفا داد. وی طی نامه‌ای در ۲۵ تیر به شاه نوشت‌: «چون در نتیجه تجربیاتی که در دولت سابق به دست آمده پیشرفت کار در این موقع حساس ایجاب می‌کند که پست وزارت جنگ را فدوی شخصاً عهده‌دار شود و این کار مورد تصویب شاهانه واقع نشد، البته بهتر آن است که دولت آینده را کسی تشکیل دهد که کاملاً مورد اعتماد باشد و بتواند منویات شاهانه را اجرا کند. با وضع فعلی ممکن نیست مبارزاتی را که ملت ایران شروع کرده است پیروزمندانه خاتمه دهد.» در آن اوضاع و احوال جانشین مصدق کسی جز قوام یا سیدضیاء نمی‌توانست باشد. مطابق اسناد منتشره، شاه تا این زمان به برکناری دکتر مصدق و نخست‌وزیری قوام یا سید ضیاء مایل نبود و می‌خواست کار نفت به دست مصدق حل و فصل شود. این سیاست حمایت نسبی از مصدق نه از روی علاقه و موافقت با او بلکه به سبب آگاهی از محبوبیت او در نزد مردم بود، از سوی دیگر شاه به قوام و سید ضیاء اطمینان نداشت. در جراید داخلی و خارجی به طور همزمان زمزمه روی کار آمدن قوام بر سر زبان‌ها افتاده بود. علاوه بر اینکه برخی از چهره‌های مشخص منتسب به دربار مانند تاج‌الملوک، اشرف و علیرضا (مادر، خواهر و برادر شاه) و سید حسن امامی (رئیس مجلس شورا) از او حمایت می‌کردند، رایزن سفارت انگلستان به نام ساموئل فال معتقد بود که قوام تنها شخصی است که می‌تواند با اوضاع فعلی مقابله کند. سفیر آمریکا هم قوام را بهترین جانشین مصدق می‌دانست، اما شاه با توجه به سوابق قوام در دوران نخست‌وزیری قبلی‌اش با صدارت او مخالف بود و او را قابل کنترل نمی‌دانست. فشار سفارتخانه‌ها در کنار انتقادات مخالفان داخلی مصدق که شاه را به بی‌تصمیمی و انقیاد در برابر جنجال و هیاهوی جبهه ملی و مرعوب شدن و در افتادن در دام عوام‌فریبی‌های مصدق متهم می‌کردند از یک سو و تضمین قوام مبنی بر اینکه در انتخاب وزیران با صلاحدید شاه اقدام خواهد کرد از سوی دیگر، شاه را به این تصمیم تشویق کرد. بدین ترتیب ۲۶ تیر ماه ۱۳۳۱ در جلسه غیرعلنی‌، اکثریت مجلس به زمامداری احمد قوام ابراز تمایل کرد و شاه روز بعد فرمان نخست‌وزیری او را صادر نمود. قوام موفقیت خود را در گرو انحلال مجلس می‌دانست و هوادارانش هم اصرار داشتند پیش از گرفتن فرمان انحلال تن به قبول مسوولیت ندهد، اما ظاهراً شاه، قوام را راضی کرده بود بدون اصرار در انحلال مجلس دولت خود را تشکیل دهد. طبق یادداشت‌های ارسنجانی، عباس اسکندری که در جریان مذاکرات بود به ارسنجانی گفت: «هنوز اعلیحضرت [با انحلال مجلس] موافقت نکرده‌اند ولی مآلاً موافقت خواهند کرد.» روز ۲۷ تیر ماه که خبر نخست‌وزیری قوام به همه جا رسید، وی اعلامیه شدیداللحنی با عنوان «کشتیبان را سیاستی دگر آمد» صادر کرد که از رادیو پخش شد. وی در اعلامیه‌اش مخالفان خود را چنین تهدید کرد: «... من با اتکاء شما و نمایندگان شما این مقام را قبول کرده‌ام و هدف نهائیم رفاه و سعادت شماست‌. سوگند یاد می‌کنم که شما را خوشبخت خواهم کرد. بگذارید من با فراغ بال شروع به کار کنم‌. وای به حال کسانی که در اقدامات مصلحانه من اخلال کنند و در راهی که در پیش دارم مانع بتراشند یا نظم عمومی را به هم بزنند. اینگونه آشوبگران با شدید‌ترین عکس‌العمل از طرف من روبرو خواهند شد و چنانکه درگذشته نشان داده‌ام بدون ملاحظه از احدی و بدون توجه به مقام و موقعیت مخالفین‌، کیفر اعمالشان را در کنارشان می‌گذارم‌. حتی ممکن است تا جایی بروم که با تصویب اکثریت پارلمان دست به تشکیل محاکم انقلابی زده‌، روزی صد‌ها تبهکار را از هر طبقه به موجب حکم خشک و بی‌شفقت قانون قرین تیره‌روزی سازم‌. به عموم اخطار می‌کنم که دوره عصیان سپری شده و روز اطاعت از اوامر و نواهی حکومت فرا رسیده است‌. کشتیبان را سیاستی دگر آمد...» علاوه بر اینکه صدور این اعلامیه بگومگوهای زیادی را به دنبال آورد و مخالفت بسیاری را برانگیخت، قوام تصمیم به توقیف آیت‌الله کاشانی گرفت. این تصمیم در حالی بود که هنوز مجلس منحل نشده بود و آیت‌الله کاشانی در سمت نمایندگی مجلس مصونیت داشت. این اقدام قرار بود ۴ بعدازظهر ۲۹ تیر ماه عملی شود، اما ساعتی قبل رادیو لندن خبر توقیف را افشا کرد و بلافاصله از دربار پیغام رسید که از توقیف صرفنظر شود. در‌‌‌ همان روز ۲۸ تیر ماه آیت‌الله کاشانی اعلامیه‌ای خطاب به افسران ارتش و سربازان انتشار داد و از آنان خواست که به روی برادران خود اسلحه نکشند. در ۲۹ تیر ماه آیت‌الله کاشانی طی اعلامیه‌ای خطاب به قوام چنین گفت‌: «احمد قوام باید بداند در سرزمینی که مردم رنجدیده آن پس از سال‌ها رنج و تعب شانه از زیر بار دیکتاتوری بیرون کشیده‌اند، نباید اختناق افکار عقاید را اعلام و مردم را به اعدام دسته‌جمعی تهدید نماید. من صریحاً می‌گویم که بر عموم برادران مسلمان لازم است در راه این جهاد کمر همت بر بسته و برای آخرین مرتبه به صاحبان سیاست استعماری ثابت کنند تلاش آنان در بدست آوردن قدرت و سیطره گذشته محال است و ملت مسلمان ایران به هیچ‌یک از بیگانگان اجازه نخواهد داد که به دست مزدوران آزمایش شده‌، استقلال آنان پایمال و نام باعظمت و پرافتخاری که ملت ایران در اثر مبارزه مقدس خود بدست آورده است‌، مبدل به ذلت و سرشکستگی شود.» در پی صدور اعلامیه آیت‌الله کاشانی، اعلامیه دیگری نیز از سوی نهضت ملی خطاب به سربازان و افسران ارتش و نیروهای انتظامی صادر گردید. رفته رفته کارخانه‌ها و تجارتخانه‌ها تعطیل کردند و در خیابان‌های اصلی شهر و میدان بهارستان تظاهرات به راه افتاد و مردم شعار مرگ بر قوام و زنده باد مصدق سر دادند. در پایان ۲۹ تیر مردم آمادگی زیادی پیدا کرده بودند تا روز بعد در برابر قدرت دربار و قوام به مقابله برخیزند. آیت‌الله کاشانی هم در مصاحبه‌ با خبرنگاران داخلی و خارجی صراحتاً اعلام کرد: «اگر قوام ظرف ۴۸ ساعت نرود اعلام جهاد خواهم کرد و شخصاً کفن‌پوشیده پیشاپیش مردم به مبارزه خواهم پرداخت‌.» پس از این موضع‌گیری‌ها و تعطیل بازار و مغازه‌ها، مردم سرنگونی قوام را خواستار شدند. دولت برای مقابله با مخالفت‌های مردمی دستورات اکیدی به نیروهای شهربانی و ارتش صادر کرد ولی با وجود سرکوب شدید، نارضایتی مردمی از دولت قوام و حمایت از دکتر مصدق به اوج خود رسید. اعتصابات‌، تظاهرات خیابانی و درگیری‌های مردمی با پلیس و ارتش گسترش یافت و با اعلام تعطیلی روز سی‌ام تیر از سوی گروه‌ها، احزاب‌، جمعیت‌های دینی و سیاسی هوادار دکتر مصدق، درگیری به اوج رسید. در این روز نیروهای انتظامی و نظامی‌، مردم را به گلوله بستند و عده‌ای را به شهادت رساندند. سرلشکر وثوق فرمانده ژاندارمری نیز کفن‌پوشان باختران، همدان و قزوین را در کاروانسرا سنگی به گلوله بست و از حرکت آنان به تهران جلوگیری کرد. نمایندگان دولت و شاه با عجله به ملاقات آیت‌الله کاشانی رفتند تا وی را به آرام کردن مردم راضی کنند اما کاشانی با صراحت درخواست آنان را رد کرده و تاکید کرد که اگر قوام کنار نرود، اعلام جهاد خواهد کرد. شاه که موقعیت را حساس دید، دولت قوام را در غروب روز سی تیر برکنار کرد. در‌‌‌‌ همان روز از ۶۴ نماینده مجلس ۶۱ نفر به زمامداری دکتر مصدق اظهار تمایل کردند و شاه نیز مجبور به صدور فرمان نخست‌وزیری مصدق در سی و یکم تیر شد. بدین صورت جنبش مردمی توانست با حمایت از دکتر مصدق دولت مورد درخواست خود را تعیین کند. روز بعد پس از قیام سی تیر، دیوان لاهه اعلام کرد که در رسیدگی به اختلاف ایران و انگلیس در مورد مسئله نفت صلاحیت ندارد. دکتر مصدق به مناسبت تجلیل از شهدای روز سی تیر کلیه ادارات دولتی را تعطیل عمومی نمود و مجلس قیام سی تیر را «قیام ملی» و شهدای آن روز را «شهدای ملی» نامید. منابع: قیام سی تیر، موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی خاطرات و تألمات دکتر مصدق، محمد مصدق، انتشارات علمی قیام سی تیر ۱۳۳۱، رزیتا میری، موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران یادداشت‌های سیاسی در وقایع سی تیر، حسن ارسنجانی، نشر هیرمند مصدق؛ سال‌های مبارزه و مقاومت، غلامرضا نجاتی، موسسه خدمات فرهنگی رسا منبع : سایت شفاف

روز شکست امپراطوری بریتانیا در ایران و خاورمیانه

فریماه فلاحی قیام سی ام تیر 1331 نقطه اوج تجلی وحدت رهبران نهضت ملی و جناح مردمی در مواجهه با دربار و حامیان داخلی و خارجی آن به‌شمار می‌رود. این واقعه شاید تنها نمونه‌ای باشد كه در آن شاه مجبور به تمكین از قانون‌اساسی شد و از اختیاراتی كه در دوران حكومت خود به شكل سنتی، هرچند برخلاف قانون‌اساسی در دست داشت، چشم‌پوشی کرد و دلیل آن حضور مردم در صحنه و وحدت بین رهبران ملی شدن نفت بود. در سفر خرداد 1331 هیات نمایندگی ایران به لاهه، دکتر مصدق ریاست هیات را برعهده داشت. دکتر کریم سنجابی به عنوان قاضی اختصاصی ایران و هانری رولن وکیل دادگستری تبعه بلژیک به عنوان مشاور حقوقی ایران معرفی شد. در اولین جلسه دادگاه لاهه که روز 19 خرداد برای رسیدگی به شکایت انگلستان تشکیل شد دکتر مصدق نطق مستدل و بلیغ خود را ایراد کرد. وی از این تریبون برای افشای سیاست‌های استعماری انگلستان و دفاع حقوقی از منابع ایران بهره برد و با اثبات عدم صلاحیت دیوان بین‌المللی لاهه برای رسیدگی به اختلاف بین دولت ایران و شرکت نفت ایران و انگلیس، 180 سند در مورد دخالت انگلیس در ایران به دادگاه ارائه کرد. پس از نطق دکتر مصدق، پروفسور رولن از لحاظ قضایی و ماهوی به دفاع پرداخت. وقتی دکتر مصدق در 3 تیر 1331، پس از 26 روز غیبت از ایران و استظهار به موفقیت خویش در جلب نظر قضات دیوان دادگستری لاهه به تهران بازگشت، به‌رغم ابراز احساسات شدید مردم، کشور را آشفته و آن را صحنه‌ای از تحریکات سخت عمّال اجنبی بر ضد دولت ملی یافت. 14 تیر 1331 پس از آنکه مجلس هفدهم شورای ملی آمادگی خود را اعلام نمود، دکتر مصدق با توجه به سنت پارلمانی زمان افتتاح مجلس، استعفا کرد ضمن آن پیامی برای ملت ایران فرستاد. در این شرایط رای اعتماد مجدد به دکتر مصدق از نظر مصالح ملی حائز اهمیت بود و عدم اعتماد به معنی نارضایتی مجلس از کارکرد دولت در دیوان لاهه بود و می‌توانست در رای صادره دیوان تاثیر منفی برای ایران داشته باشد. با فشار افکار عمومی در 15 تیر و با حمایت نمایندگان جبهه ملی، مصدق مجدد به نخست‌وزیری انتخاب شد، اما مجلس سنا ابراز تمایل خود را در این خصوص به نظر شاه موکول کرد و با ذکر این نکته که پس از تشکیل دولت و ارائه برنامه آن تصمیم نهایی خود را اعلام می‌کند، نارضایتی خود را برملا ساخت. با موضع‌گیری دکتر مصدق و سیل طومار و تلگراف‌ها از سراسر کشور، نهایتا مجلس سنا به تایید نخست‌وزیری وی رای داد. با صدور فرمان نخست‌وزیری مصدق در 19 تیر، وی اهم سیاست خود را اصلاحات داخلی اعلام کرد و با تقاضای تصویب «لایحه اختیارات» به مدت 6 ماه هنگام معرفی کابینه اعلام کرد که پست وزارت جنگ را خود به عهده خواهد گرفت و این رویارویی شدید دولت و شاه را به دنبال داشت، مصدق در 26 تیر ماه 1331 استعفا کرد. این امر زمانی که دادگاه بین‌المللی لاهه در مرحله رای دادن به مساله نفت بود ریسک بزرگی به شمار می‌رفت. با استعفای مصدق همه سنگرهای مستحکم ملت از کنترل او خارج شد و رادیو و تبلیغات، مجامع و جراید، شهربانی، ژاندارمری و ارتش همه از اختیار ملت بیرون رفت. انعکاس کناره‌گیری مصدق باعث شد که بعدازظهر روز 26 تیر ماه بیشتر مغازه‌ها و بازار تعطیل شود. در آن روز فرمانداری نظامی با تانک و زره‌پوش به خیابان‌ها ریختند و مناطق مهم پایتخت مانند بازار، دانشگاه و میدان بهارستان را زیرنظر گرفتند. روزهای 26 و 27 تیر ماه اعتراضات قشرهای مختلف مردم به کناره‌گیری دکتر مصدق افزایش یافت و شهر تهران را ناآرامی فرا گرفت، اما تظاهرات منحصر به تهران نبود و موج اعتراض سراسر کشور را فرا گرفت. 28 تیر ماه با اشاره شاه، جلسه سری مجلس با حضور 42 نماینده و در غیاب نمایندگان فراکسیون ملی، به زمامداری قوام رای داد و شاه نیز در حین صدور فرمان نخست‌وزیری او لقب «جناب اشرف» را که قبلا به مناسبت مخالفت وی در مجلس موسسان با تغییر قانون‌اساسی از او گرفته بود به او بازگرداند. همان روز اعلامیه‌ای از جانب فراکسیون نهضت ملی صادر شد که روز سی ام تیر را تعطیل عمومی اعلام کرد. تهران و دیگر شهرها دچار تشنج و ناامنی شدند و طبقات مختلف مردم به تظاهرات پرداختند بازار تهران تعطیل و زد و خورد در خیابان‌ها بین تظاهرکنندگان و پلیس آغاز شد. در 29 تیر شهر تهران به حالت تعطیل درآمد و مردم به تظاهرات ادامه دادند. 30 تیر ماه پیش از طلوع آفتاب تانک‌ها و زره‌پوش‌ها در نقاط مختلف شهر مستقر شده بودند. صبح همان روز در حالی که شهر یکپارچه تعطیل بود مردم در دسته‌های مختلف شعار می‌دادند و به طرف خیابان‌های مرکز شهر و میدان بهارستان حرکت می‌کردند. تیراندازی در ساعت 7 بامداد در بازار تهران آغاز شد که چند نفر مجروح شدند. جمعیت هر چه به سمت میدان بهارستان می‌رفت فشرده‌تر می‌شد و در آنجا ماموران پلیس اقدام به شلیک گلوله و پرتاب گاز اشک‌آور نمودند که چندین نفر شهید شدند. فرمان قتل‌عام مردم از طرف حکومت نظامی صادر شد، از زمین و آسمان خون می‌بارید. هزاران نفر در این زد و خورد مقتول و مجروح شدند. در شهرستان‌ها هم تظاهرات مردم خونین شد و بین پلیس و مردم درگیری ادامه داشت. باقر عاقلی در روزشمار تاریخ ایران: از مشروطه تا انقلاب اسلامی آورده است که در ساعت 11 صبح رهبران حزب توده اعلامیه‌ای مبنی بر شرکت در تظاهرات صادر کردند. درگیری‌ها تا ساعت 2 بعد ازظهر ادامه داشت. مردم ساعت 4 بعدازظهر مجددا به خیابان‌ها آمدند، اما در ساعت 5 بعد ازظهر سپاهیان و تانک‌ها و خودروها میدان شهر را به دستور دربار ترک کردند. وقتی عده‌ای از نمایندگان مجلس با شاه ملاقات نموده خطر سقوط رژیم را اعلام کردند، وی قوام را از نخست‌وزیری معزول نمود و علاء وزیر دربار به مجلس رفت و خبر استعفای قوام را به اطلاع مجلس رساند. بالاخره از 64 نماینده حاضر در مجلس 61 نفر به زمامداری دکتر مصدق رای دادند و سرانجام بعد از کشمکش‌های فراوان و زد و خوردهایی که صورت گرفت تظاهرات مردم نتیجه داد. به این ترتیب مصدق یک بار دیگر با اختیارات تام و در دست داشتن وزارت دفاع زمام امور را در دست گرفت. روز بعد از قیام 30 تیر در 9 ژوئن 1952 دیوان داوری بین‌المللی لاهه با اکثریت 9 رای در مقابل 5 رای به این نتیجه رسید که صلاحیت رسیدگی به دعوای دولت بریتانیا علیه ایران را ندارد. در این رسیدگی قاضی انگلیسی نیز رای خود را به نفع ایران داد که در نتیجه دفاع شجاعانه پروفسور هانری رولن بود. به این ترتیب در دو روز متوالی، حق و عدالت پیروز شد و دو شکست پیاپی یکی در تهران و دیگری در لاهه به سیاست استعماری انگلیس در ایران وارد گردید و در محافل سیاسی انگلیس قیام 30 تیر و رای دیوان دادگستری بین‌المللی به نشانه شکست امپراطوری بریتانیا در ایران و خاورمیانه تلقی شد. منابع: 1. «سیاست خارجی ایران در دوران زمامداری مصدق»، دکتر محسن مدیر شانه‌چی، اطلاعات سیاسی ـ اقتصادی، شماره 132-131، سال دوازدهم، شماره یازدهم و دوازدهم، مرداد و شهریور 1377. 2. عبدالرضا هوشنگ مهدوی. تاریخ روابط خارجی ایران. تهران، امیرکبیر، 1349. 3. «30 تیر، روز شکست نهضت ملی ایران»، دکتر حسن سالمی، کیهان فرهنگی، تیر 1378. شماره 153. 4. «30 تیر روز ایستادگی ست»، مهندس وحید میرزاده، نشریه ایران فردا، سال هفتم، شماره 45، مرداد 1377. منبع : روزنامه دنیای اقتصاد - شماره ۳۲۵۲

نقش آیت‌الله کاشانی در قیام ۳۰ تیر چه بود؟

سی تیر؛ روز گم‌نامان نام‌آور

مهرداد خدیر امروز سی اُم تیر است. یاد آور قیام مردم تهران با یاری مردمانی که از شهرهای اطراف به تظاهر کنندگانی پیوستند که خواستار بازگشت مصدق به قدرت بودند و انتصاب قوام السلطنه به جای او را به رسمیت نمی شناختند. قیامی خونین در 30 تیر 1331 خورشیدی با سه چهره نام دار و ده ها انسان که جان خود را از دست دادند و موجب بازگشت دکتر محمد مصدق به قدرت و دولت شدند اما نام آنان تنها با عنوان کلی«شهیدان 30 تیر» ثبت شده است. نام اول دکتر محمد مصدق است.هم او که پس از رد درخواست مسوولیت وزارت جنگ، در 25 تیر 1331 استعفا کرد. استدلال مصدق این بود که طبق قانون اساسی وزرا در قبال مجلس مسوولیت مشترک دارند و تعیین وزیر جنگ هم باید بر عهده او باشد نه شاه تا بتواند مستقیما بر اعمال وزیر نظارت کند. شاه اما پس از سه روز مذاکره نپذیرفت و مصدق اعلام کناره گیری کرد.شاه فرمان نخست وزیری را به نام قوام السلطنه صادر کرد و لقب «جناب اشرف» را که پس از حوادث آذربایجان از او گرفته بود به او بازگرداند. پس نام دوم احمد قوام یا قوام السلطنه است که اگر تن به این مخاطره پایان عمر نداده بود و بر این باور نبود که که « کشتی بان را سیاستی دیگر آمد» نام متفاوتی از او در تاریخ بر جای می ماند. قوام که در سیاست ایران با وینستون چرچیل در بریتانیا مقایسه می شد با قبول نخست وزیری و سپس ترک آن به خاطر قیام 30 تیر که ده ها کشته بر جای گذاشت از قهرمان و چهره ای که در هنگامه خطر به صحنه می آمد به ضد قهرمان بدل شد. هر چند که بعد از ظهر سی تیر و پس از آن که دریافت خون هایی ریخته شده با زیرکی همیشگی پای خود را کنار کشید و گفت: «من اساسا در مذاکرات شورای امنیت شرکت نکردم. فرماندار نظامی البته اختیاراتی دارد و لابد به اختیارات خود عمل کرده است. اما از رییس دولت باید استجازه کند. شلیک به مردم یا جمع کردن نیروهای انتظامی از شهر و این قبیل باید رما با اطلاع رییس دولت باشد. من نمی دانم اگر استعفای مرا قبول کرده اند چرا اطلاع نمی دهند و مرا در جریان نمی گذارند. پس معلوم می شود که آقایان هر چه خواسته اند کرده اند تا به حساب من بگذارند. من که استعفا کرده ام، پس چرا استعفای من پذیرفته نمی شود؟» نام دیگر البته سید ابوالقاسم کاشانی است که بی دخالت او نه قوام می رفت و نه مصدق باز می گشت و نه مردم آن گونه به خیابان ها می آمدند. خبر بازداشت آیت الله که بر ملا شد در اعلامیه ای سر بازان و فرماندهان را به نافرمانی فراخواند. نامه ای هم به علا – وزیر دربار- نوشت :« اگر در بازگرداندن مصدق به قدرت اقدام نشود دهانه تیر انقلاب را متوجه دربار خواهد ساخت» و فاش کرد که ارسنجانی از جانب قوام برای او پیغام آورده بود که اگر سکوت کند انتخاب 6 وزیر بر اساس میل او صورت خواهد پذیرفت و نه تنها سکوت نکرد که پشت سر مصدق ایستاد؛حمایتی که بعد ترروز به روز بیشتر فروکاست و در نهایت به مقابله انجامید. قوام السلطنه که به لحاظ روحی و جسمی در وضعیت مساعدی به سر نمی برد سقوط کرد و مصدق به قدرت بازگشت. اما نه کاشانی، مصدق و قوام و شاید شاه که نام داران آن دوران بودند و نه چهره هایی چون اللهیار صالح و حسین مکی که شاه به آنان پیشنهاد نخست وزیری داده بود و نه علا و سپهبد یزدان پناه که برای ملاقات با قوام به باغ سفارت آلمان به پل رومی رفته بودند، هیچ یک ایفاگر نقش اصلی نبودند. نقش اصلی را مردمی ایفا کردند که به صحنه آمدند و کشته دادند. شهربانی کل کشور شمار کشته شدگان واقعه 30 تیر در تهران را 21 نفر اعلام کرد حال آن که در اسنادی دیگر شمار کشته ها تا 63 نفر هم اعلام شده است. با بازگشت مصدق به قدرت روز دوم مرداد 1331 تعطیل عمومی اعلام شد و دولت و شخص دکتر مصدق مجلس ترحیمی در مسجد سلطانی برگزار کردند. آیت الله کاشانی نیز چند تن از تجار مورد اعتماد را مامور کرد برای کمک به خانواده شهدا شماره حسابی باز کنند. جالب تر از همه این که وزارت دربار هم در اطلاعیه ای «فداکاری شهدای سی ام تیر» را ستود و «مراتب تاثر و تالم خاطر ملوکانه» را به بازماندگان اعلام کرد. استراتژی مصدق برای به صحنه کشاندن مردم به جای اکتفا به رایزنی با شاه و لابی های پشت پرده جواب داده بود. بازگشت او به قدرت و دولت پاسخی آشکاربه جمال امامی رییس مجلس در 14 آبان 1330 بود که گفته بود:« کشور داری به سیاست خیابانی تنزل یافته است و ظاهرا در این کشور هیچ امری بهتر از میتینگ های خیابانی نیست. نخست وزیر ما معلوم کند دولتمرد است یا رهبر عوام؟ کدام نخست وزیر در مواقع بروز گرفتاری سیاسی می گوید من با مردم سخن می گویم؟هیچ وقت تصور نمی کردم یک پیر مرد 70 ساله به آدمی جنجالی بدل شود.» امروز در تهران و 62 سال پس از آن واقعه، خیابانی به نام مصدق نیست ( تنها دو سال و نیم بعد از انقلاب 1357 بزرگ ترین خیابان تهران و ایران، مصدق نام داشته است) اما همچنان خیابانی به نام شهیدان 30 تیر هست. همان خیابان که پیش از انقلاب، قوام السلطنه خوانده می شد. تاریخ البته در وهله نخست در مرور 30 تیر 1331 به 4 نام می پردازد: شاه، مصدق، کاشانی و قوام. نام 21 شهید 30 تیر در ابن بابویه ثبت شده به اضافه چند شهید گمنام اما در رسانه های رسمی از آنان یادی نمی شود. روز 30 تیر 1331 در اول خیابان اکباتان و نزدیک به وزارت فرهنگ و روبه روی ساختمان حزب زحمتکشان، گلوله ای به جوانی اصابت کرد و به شدت زخمی شد. در پیاده رو افتاد و با خون خود روی دیوار نوشت: «یا مرگ یا مصدق». این نوشته تا مدت ها روی دیوار باقی ماند. با این توضیح در کنار آن: « این خونِ امیر بیجار است» و بدین ترتیب نام «امیر بیجار» به عنوان اولین یا مشهورترین شهید سی تیر ثبت شد. 21 نام دیگر را نیز می توان از روی سنگ قبر های آنان در ابن بابویه شناسایی کرد. گفته می شود پیکر برخی از قربانیان هم به شهرهای زادگاه شان چون کرمانشاه و اصفهان منتقل شده و قاعدتا قابل پی گیری است. در روزی که به یاد شهیدان 30 تیر 1331 نام گذاری شده است یاد اینان مناسبت و ضرورت بیشتری دارد تا سیاستمداران. دکتر محمد مصدق، خود وصیت کرده بود پیکرش را در کنار شهیدان 30 تیر در ابن بابویه دفن کنند. شاه اما مخالفت کرد و گفت : «در همان احمد آباد خودش خاک شود». پیکر مصدق اما به امانت مانده است تا روزی در کنار شهیدان 30 تیر آرام گیرد. منبع: سایت عصر ایران

مصدق، با سرمایه ملی فراهم‌آمده از قیام سی تیر چه کرد

ملت به رهبری آیت‌الله کاشانی، نخست‌وزیر را برگرداند - 30 تیر به روایت نوه آیت‌الله کاشانی

کاشف‌الغطاء؛ عالمی که آینده رضاخان را پیش‌بینی کرد

عامل کشتار مسجد گوهرشاد چه کسی بود؟

محمد‌ولی خان اسدی که به القابی چون مصباح دیوان، مصباح‌السلطنه و مصباح‌ التولیه معروف است، درتاریخ به عنوان یکی از عاملان عمده کشتار مردم بی‌گناه در حادثه مسجد گوهرشاد درسال 1314 شناخته شده است. اعدام او از سوی رضاخان حاصل یک پرونده‌سازی علیه وی بوده و فتح‌الله پاکروان استاندار خراسان در پس این پرونده‌سازی قرار داشت. محمد‌ولی خان که در زمان اعدام 57 سال سن داشت از سال 1305 ش تا واپسین روزهای آذر 1314 مقام نیابت تولیت آستان قدس رضوی در مشهد را از سوی رضاشاه بر عهده داشت و چنان که از اسناد و مدارک متقن موجود برمی‌‌آید تا پایان عمر در خدمت صادقانه به مخدومش رضاشاه از هیچ کوششی فروگذار نکرد و شخص رضا شاه هم همواره از صداقت، درستکاری و پشتکار او نسبت به خودش رضایت خاطری تام داشت. ولی‌خان در 1257ش. در بیرجند متولد شد و به تدریج با همت امیرابراهیم‌خان شوکت‌الملک پلکان ترقی را طی کرد و در استان خراسان، نفوذ فوق‌العاده‌ای به دست آورد. او در دوره‌های 4، 5 و 6 از حوزه نمایندگی زاهدان به مجلس شورای ملی راه یافت در جریان کودتای 1299 در صف حامیان رضاخان قرار گرفت، به عضویت مجلس مؤسسان درآمد و به انقراض قاجاریه و سلطنت پهلوی رأی داد. به پاس این خدمات در 1305 به مقام نیابت تولیت آستان قدس رضوی درآمد. محمد‌ولی خان اسدی تا واپسین زمان تصدی این سمت قدرتمندترین مقام استان خراسان محسوب می‌شد و عموماً استانداران و رؤسای وقت قشون و سایر مقامات ریز و درشت محلی بالاخص به خاطر جایگاه رفیع وی نزد رضا شاه اعتبار ویژه‌ای برای او قائل بودند. فقط از اوایل سال 1314 ش و همزمان با آغاز استانداری فتح‌الله پاکروان در خراسان بود که این نظم بر هم خورد و پاکروان بر خلاف استانداران سابق نسبت به اسدی عنایتی نداشت و در همان حال اسدی هم اعتباری برای استاندار قائل نبود. در این میان به ویژه پاکروان توانسته بود با همراهی برخی مقامات سیاسی ـ نظامی استان به تدریج مشکلاتی برای نایب‌التولیه قدرتمند آستان قدس رضوی فراهم آورد و احتمالاً توانسته بود در روندی تدریجی ولی مداوم، ذهن رضا شاه را نسبت به اسدی مشوب ساخته او را از چشم شاه بیندازد. بدین ترتیب و به رغم اینکه تمام شواهد و قراین و اسناد و مدارک موجود حاکی از آن است که در واقعه مسجد گوهرشاد اسدی از هیچ تلاشی برای پایان دادن به حادثه فروگذار نکرده است، با این احوال به ویژه با دسایس استاندار و برخی مقامات سیاسی و نظامی استان چنین به رضا شاه وانمود شد که اسدی به طور پیدا و پنهان از معترضان به سیاستهای شاه حمایت نموده و حتی موجبات فرار رهبر مخالفان «شیخ محمد‌تقی گنابادی» معروف به «بهلول» را از مشهد تا مرز افغانستان فراهم آورده است. لازم به ذکر است که به دنبال اعلام تغییر لباس اجباری مردان و کشف حجاب، مخالفتهای گسترده‌ای در سراسر کشور شکل گرفت که مهم‌ترین آن در مشهد اتفاق افتاد. رضاخان در پیگری این سیاست دستور داده بود تا حجاب از سرزنان مسلمان برگیرند، مردان کلاه غربی به سر کنند، روحانیون لباس روحانیت را از تن بیرون کنند و ... در پاسخ به این اقدامات علما و روحانیون مشهد طی جلساتی پنهانی تصمیم گرفتند با این حرکت رضاخان مقابله کنند و او را از این کار باز دارند. در یکی از این جلسات پیشنهاد شد که آیت‌ الله حاج‌آقا حسین قمی به تهران برود و در مرحله اول با رضاخان مذاکره نماید تا شاید بتواند او را از اجرای تصمیماتش باز دارد. وقتی آیت‌الله قمی به تهران آمد بلافاصله از سوی حکومت دستگیر و ممنوع‌الملاقات شد. سایر روحانیون نیز در مساجد و مجالس، به آگاه کردن مردم پرداختند. مسجد گوهر شاد ازجمله مکانهای تجمع مردم و روشنگری رهبران روحانی بود. اجتماعات مردم در این مسجد هر روز بیشتر می‌شد و شهر حالت عادی خود را از دست می‌داد و سخنرانان نیز به ایراد بیانات آتشین می‌پرداختند. همزمان با بازداشت حاج آقاحسین قمی، در مشهد نیز به دستور حکومت، روحانیونی همچون شیخ غلامرضا طبسی و شیخ شمس نیشابوری دستگیر شدند. در صبح روز جمعه بیستم تیر 1314 نظامیان مستقر در مشهد برای متفرق ساختن مردم وارد عمل شدند و به روی آنان آتش‌ گشودند و تعداد زیادی را کشته و زخمی کردند. ولی مردم مقاومت کرده و سربازان نیز بنا به دستوری که به آنها رسید، مراجعت کردند. به دنبال این حادثه مردم اطراف مشهد به سوی مسجد حرکت کردند. فردای آن روز 21 تیر جمعیت زیادتری در مسجد گوهر شاد تجمع کردند و علیه اقدامات دولت اعتراض نمودند. سران نظامی و انتظامی مشهد این بار بنا به دستور رضاخان با تجهیزات کامل و افراد فراوان در نقاط حساس مستقر شدند و تفنگ‌ها، سلاح‌های خودکار و حتی توپها را به منظور سرکوب مردم به میدان آوردند. در حوالی ظهر مأمورین نظامی و انتظامی از هر سو به مردم هجوم آورده و در داخل مسجد به طور وحشیانه‌ای به کشتار آنان پرداختند. در این فاجعه عده زیادی شهید و مجروح و یا بازداشت شدند. کشتار مردم در این مسجد به اندازه‌‌ای زیاد بود که به نقل از شاهدان عینی، چند کامیون جنازه از صحنه کشتار خارج کردند. یک روز پس از این فاجعه رژیم رضاخان به طور گسترده عملیات دستگیری علما و روحانیون را آغاز کرد و تعداد کثیری از آنان را بازداشت و روانه زندان نمود. قیام گوهر شاد یک سال پس از بازگشت رضاخان از سفر به ترکیه و مشاهدات وی در مورد بی‌بند و باری و بی‌حجابی زنان ترکیه به وقوع پیوست. به دنبال این واقعه فتح‌الله پاکروان استاندار، با کمک برخی مقامات محلی، محمد‌ولی خان اسدی نایب‌التولیه آستان قدس رضوی را متهم کردند که در گسترش اعتراضات دست داشته است. به رغم اینکه هیچ گونه سند و مدرک معتبری دال بر این ادعا وجود نداشت اما از آنجا که احتمالاً رأی رضا شاه هم بر لزوم محکومیت و برانداختن نهایی اسدی قرار گرفته بود، با پرونده سازی‌های مقامات محلی نهایتاً دادگاه نظامی در روز 28 آذر 1314 اسدی را مجرم اعلام کرده محکوم به مرگ نمود و این حکم در ساعت 30/6 روز 29 آذر 1314 اجرا شد. گفته می‌شود فتح‌الله پاکروان از عوامل اصلی سرکوب مردم در حادثه مسجد گوهر شاد بود. از دوران صدارت او در سمت استانداری خراسان در واقعه کشف حجاب نامه‌های فراوانی در دست است. در ابتدا، خوی «دمکرات منشانه» این تحصیلکرده سن سیر فرانسه مانع از آن بود که برای اجرای کشف حجاب دست به دامن «زور» شود: «این اقدامات باید خیلی عاقلانه و با متانت و بدون اینکه کسی را عنفاً مجبور به کشف حجاب نمایید اجرا گردد». این عبارت در زمانی بود که هنوز صبح دولتش ندمیده بود. دو سال بعد در مقام استاندار خراسان بخشنامه‌ای صادر کرد بدین شرح: «... لازم است به تمام مأمورین محلی اخطار نمایید که عموم آنها موظفند در پیشرفت نهضت بانوان تشریک مساعی نموده و خود آنها در این امر پیشقدم باشند و در جشنها نیز عموماً باید با بانوان خود حضور به هم رسانند و همچنین باید بدانند اندک قصور در این بابت موجب مسئولیت شدید و ممکن است منجر به انفصال و تعقیب آنها بشود. سایر اهالی نیز باید در نهضت بانوان شرکت نموده و آنهایی که در این قسمت ساعی هستند باید تشویق و کسان دیگر توبیخ و مورد مواخذه واقع شوند و مخصوصاً به اشخاصی که بانوان خود را در خانه نگاه می‌دارند باید اخطار شود که این امر ناپسندیده عاقبت خوبی برای آنها نخواهد داشت، زیرا اشخاص مخل نهضت نسوان بدون هیچ گونه ملاحظه تبعید خواهند شد. وصول این بخشنامه و نتیجه‌ی اقدامات و عملیات خود را مرتباً گزارش دهید». استاندار نهم: فتح‌الله پاکروان مدتی بعد به رئیس‌ الوزرا اطلاع داد: «تا چند روز دیگر هیچ صنفی در مشهد باقی نخواهد ماند که جشن [کشف حجاب] نگرفته باشد. در نظر است پس از خاتمه جشنها ورود به صحن و حرم مطهر و بیوتات شریفه برای زنهای با چادر قدغن شود.» منبع: نشریه «ایام» ویژه تاریخ معاصر، جام‌جم، شماره اول دی 1383 منبع بازنشر: سایت مشرق

...

مقالات

زندگی شیخ ابراهیم زنجانی(1) - از عضویت یک آخوند در لژ فراماسونری تا صدور حکم اعدام یک مجتهد

موسی حقانی: «انجمن های مخفی»؛ رد پای اختلاف شیخ شهید و علمای نجف

بررسی چرایی اقتباس قانون اساسی مشروطه از کشورهای اروپایی؛ وقتی غرب‌زدگان مشق قانون می‌کنند

گفتگوی منتشرنشده با آیت‌الله‌صافی‌؛ تهمتی که روشنفکران به شیخ شهید زدند.

کالبد شکافی یک سند تاریخی

فحاشی به رئیس مجلس

صهیونیسم گرایی در حکومت پهلوی دوم

روایت یک مادر و دختر از زندان‌های مخوف شاه

راز مخالفت مردم با جمهوری رضاخانی

تیراندازی امام به تاج شاهی

برگ هایی از پرونده امیرکبیر

اهمیت نگاه واقع گرایانه به بحران مشروطیت

اهداف واقعی ادوارد براون از سفر به ایران!

آیت‌الله سید مرتضی مستجابی: مصدق بعد از 30 تیر به آیت الله کاشانی گفت: درسیاست دخالت نکنید

قیام 30 تیر به روایت یک گوینده رادیو/ شعری که مصدق آن را عامل کشتار مردم می‌دانست.

مردی که نخست وزیری‌اش باعث قیام در ایران شد

گفتگو با حسین شاه‌حسینی: 30 تیر مردم بر اساس انگیزه‌های مذهبی حرکت کردند

روزهای حبس امام خمینی در زندان عشرت آباد به روایت مهندس عز‌ت‌الله سحابی

امام خمینی، از پادگان عشرت آباد تا قیطریه

رفتارشناسی مصدق پس از قیام ۳۰ تیر

نقش تاریخی آیت ا... کاشانی در قیام سی تیر

سی تیر قیام مردم علیه کودتا

62 سال پس از قیام 30 تیر ماه

روز شکست امپراطوری بریتانیا در ایران و خاورمیانه

نقش آیت‌الله کاشانی در قیام ۳۰ تیر چه بود؟

سی تیر؛ روز گم‌نامان نام‌آور

مصدق، با سرمایه ملی فراهم‌آمده از قیام سی تیر چه کرد

ملت به رهبری آیت‌الله کاشانی، نخست‌وزیر را برگرداند - 30 تیر به روایت نوه آیت‌الله کاشانی

کاشف‌الغطاء؛ عالمی که آینده رضاخان را پیش‌بینی کرد

عامل کشتار مسجد گوهرشاد چه کسی بود؟