مقالات

رضاشاه در شاهراه استعفا

سحرگاه روز 25 آگوست 1941 (3 شهریور 1320)، درست 15 روز بعد از آن‌که روزولت، رئیس‌جمهور آمریکا و چرچیل، نخست‌وزیر انگلستان منشور آتلانتیک را که در آن آزادی، استقلال و حق تعیین سرنوشت را برای تمامی ملل جهان به رسمیت شناخته شده بود، امضا کردند، کشور بی‌طرف ایران از شمال و جنوب مورد حمله قوای متفقین قرار گرفت. ساعت 4 بامداد روز دوشنبه 3 شهریور، سفرای شوروی و انگلیس در منزل علی منصور، نخست‌وزیر وقت حاضر شدند و با تسلیم یادداشت کشورهای...

چرایی اشغال‌ ایران در جنگ جهانی دوم

هفتمین اشغال ایران در شهریور 1320 روی داد. 2‌سال پس از شروع رسمی جنگ جهانی دوم در حالی که ایران اعلام بی‌طرفی کرده بود، مورد تهاجم قوای شوروی، انگلیس و آمریکا با دو بهانه قرار گرفتن ایران در جبهه آلمان و کمک به شوروی برای مقابله با ارتش نازی قرار گرفت. نوشته‌ها و مقالاتی که تاکنون در مورد این رویداد بزرگ نوشته شده، نشان‌دهنده آن است که ایران بیشتر به پل پیروزی شهرت دارد و اشغال ایران تنها برای کمک رساندن به ارتش شوروی صورت گرفته...

فضای باز سیاسی بعد از سقوط رضا شاه

دوره 16 ساله دیکتاتوری رضا شاهی، سال‌های سراسر سکوت و اختناق ایران بود. سال‌های دوختن لب‌ها و خفه‌کردن صداها. سال‌هایی پرالتهاب که آتش اعتراض آن زیر خاکستر آرامش ظاهر امپراتوری پنهان شده بود. در این سال‌ها حرف اول و آخر را شاه می‌زد، صدای دیگری وجود نداشت و اگر صدای نحیفی هم به گوش می‌رسید، در نطفه خفه می‌شد. کابینه‌ها و وزرا، غلام حلقه به گوش اعلی‌حضرت بودند و مجلس مکانی بود که تنها نقش مهر لاستیکی را برای اجرای منویات...

مجالس دوره رضاشاه، مجری سیاست های استبدادی

طی دوران 16 ساله استبداد رضاشاهی، تنها فرمانروای ایران زمین، شخص قبله عالم بود و هیچ کس بجز شخص شاه، قدرت تصمیم‌گیری و اظهارنظر نداشت. از ابتدایی‌ترین تا پیچیده‌ترین تصمیمات مملکتی بر عهده او بود و هیچ کس براساس سمت و مسوولیتش حق تصمیم‌گیری نداشت. همه چیز از دربار و نهایتا رضاشاه استعلام و کسب تکلیف می‌شد. رضاشاه بالاخص تمام امور نظامی، انتظامی و امنیتی را با علاقه و وسواس زیادی دنبال می‌کرد. تصمیمات کلان اقتصادی نیز بسته...

نقش رادیو بی‌بی‌سی‌ در اشغال ایران

14نوامبر 1922،‌ همزمان با 24 آبان،‌رادیو انگلستان با موج متوسط آغاز به کار کرد. در این رسانه که بعدها بی بی سی نام نهاده شد، نقش مهمی را در دوران جنگ جهانی دوم و از جمله اشغال ایران ایفا کرد. در این گزارش به بررسی نقش بی‌بی‌سی و اشغال ایران پرداخته شده است. در سال‌های منتهی به اشغال ایران توسط متفقین، رادیو یکه‌تاز میدان رسانه‌ای بود.تنها رقیب رادیو، مطبوعات بود که آن نیز به خاطر سرعت خبررسانی و گستردگی پخش و در اغلب مقاطع به...

یار همراه‌

آیت‌الله شیخ عبدالله مازندرانی فرزند محمدنصیر طبرسی یکی از مراجع و رهبران عصر مشروطیت ایران در سال 1256 ق در شهر بابل پا به عرصه وجود نهاد. وی پس از فراگیری دوره مقدماتی، ایران را برای ادامه تحصیل به قصد عراق ترک گفت و در نجف و کربلا از محضر درس بزرگانی چون میرزا حبیب‌الله رشتی، شیخ مهدی کاشف‌الغطاء و حاج شیخ مرتضی انصاری کسب فیض نمود و به درجه اجتهاد نایل گشت. ایشان از شاگردان برجسته میرزاحبیب‌الله رشتی به شمار می‌رفت. پس از...

زعیم نهضت‌

موسی اسدی در جریان مشروطه، افراد بسیاری نقش‌آفرین بودند. مراجع نجف همچون آیات: مازندرانی و خلیلی تهرانی به زعامت آخوند خراسانی در صف مقدم قرار داشتند. در فضل خراسانی همین بس که مرجع روشن‌ضمیری همچون آیت‌الله سید ابوالحسن اصفهانی افتخار شاگردی او را دارد. در گروه سیاسیون و رجال درباری، شخصیتی همچون عضدالملک ، حرکت خویش را بر مدار مرجعیت تنظیم کرده بود. در صفوف مردم نیز مردان شاخصی همچون ستارخان به طور طبیعی بر کشیده...

دهخدا؛ از افراط‌ تا‌ اعتدال‌

شادروان‌ علی‌اکبر دهخدا از رجال‌ مشهور فرهنگی‌ عصر پهلوی‌ است‌ که‌ اثر ماندگارش: لغتنامهِ‌ دهخدا، شهرتی‌ شایان‌ دارد. وی، پیش‌ از آنکه‌ یکسره‌ به‌ کار فرهنگی‌ روی‌ آورده‌ و زندگی‌ را وقف‌ تدوین‌ لغتنامه‌ سازد، یک‌ روزنامه‌نگار مبارز بود که‌ در صدر مشروطه‌ با عناصر تندرو و سکولار همکاری‌ داشت‌ و در روزنامهِ‌ صور اسرافیل‌ (با امضای‌ «دخو» و «ع.ا.د») از طنز و هزل‌ و تحلیل، سنگری‌ ساخته‌ بود برای‌ ترویج‌ افکار...

فقیه سیاستمدار

آیت‌الله سید نورالدین حسینی 1274 هجری شمسی در شیراز به دنیا آمد. وی از شاگردان آیات عظام آخوند خراسانی، محمدتقی شیرازی و شیخ‌الشریعه اصفهانی بود. او علاوه بر دارا بودن‌شان بالای فقهی از موقعیت دینی، علمی، اجتماعی و سیاسی مهمی برخوردار بود به گونه‌ای که به او نایب‌الامام می‌گفتند. فعالیت‌های سیاسی او در زمان رضاشاه گسترش پیدا کرد. وی به خاطر اعتراض به کشف حجاب در 1306 و 1308 به بوشهر و تهران تبعید شد، اما اعتراضات گسترده مردم در...

آرایش اندیشه‌های سیاسی در انتخابات مجلس سیزدهم

با هجوم نیروهای انگلیس و شوروی در شهریور 1320هـ . ش (آگوست 1941.م) زمینه‌های برکناری رضاشاه از سلطنت ایران فراهم شد. این دو کشور متفق و ایالات متحده آمریکا که در دسامبر 1941.م به آنها پیوسته بود، به این نتیجه رسیدند که دولت ایران برای نیل به اهداف عمده‌شان مانعی بزرگ خواهد بود. این اهداف عبارت بود از: کنترل فیزیکی بر منابع نفتی بریتانیا در جنگ جهانی دوم ـ که از دست رفتن این منابع، بیش از جنگ جهانی اول برای انگلستان حیاتی بود ـ و دیگری از...

کودتا یا انقلاب 28 مرداد 1332

هدف از این نوشته بررسی وقایع سالهای 1330 تا 1332 و یا نحوه و تبیین کودتای 28 مرداد 1332نیست، بلکه منظور از این نوشته نگاه حکومت پهلوی به اتفاق روی داده در روز 28 مرداد 1332 است. شاه و دستگاه تبلیغاتی حکومت در تمام سخنرانیها، از این روز به عنوان قیام ملی نام می‌بردند، قیامی که توسط مردم ایران اعم از طبقات مختلف انجام گرفت اما در خلوت از اتفاق آن روز به عنوان کودتا یاد می‌کردند. شاه که در روز 25 مرداد 1332 از رامسر به بغداد و سپس به رم فرار...

رویکرد کاریکاتورهای سیاسی در دوران طلایی مطبوعات

در دوران دولت دکتر محمد مصدق، مطبوعات از آزادی نسبی برخوردار بودند و مطالب خود را هرچند حاوی توهین به شخص نخست‌وزیر بود، منتشر می‌کردند. در این دوران مطبوعات سه دسته بود: 1ـ مطبوعات طرفدار دولت مصدق 2ـ مطبوعات مخالف 3ـ مطبوعات خنثی در جریان مبارزه برای ملی شدن صنعت نفت و دوره نخست وزیری مصدق، هر یک از طرفین به نحو چشمگیری از مطبوعات و نشریات برای حمله به طرف مقابل استفاده می‌کردند. در این میان برخی مطبوعات طرفدار دربار، بنابر...

دگردیسی چهار دیدگاه درباره سقوط دولت مصدق

از همان روز 28 مرداد 1332 و سرنگونی حکومت دکتر محمد مصدق، نقل روایت‌ها و تاریخنگاری‌های متفاوت و متناقض پیرامون آنچه که گذشت آغاز شد. در طول 58 سال اخیر، صدها کتاب تحقیقی و تالیفی، مقاله، پایاننامه، مجموعه اسناد و خاطره‌نگاری در این باره به زبان‌های مختلف منتشر شده و موضوع از زاویه دیدهای گوناگون مورد بررسی قرار گرفته است. هر اعتقاد سیاسی داشته باشیم و بر سر هر موضعی که در برابر 28مرداد 32 باشیم، در این که آن رخداد، نقطه عطف و...

میدان‌داری جاهلان در 28 مرداد

لمپن اصطلاحی است آلمانی و معمولا به طور کلی به افرادی اطلاق می‌شود که به هر دلیلی از طبقه خود رانده، وازده و به فساد کشیده شده و فاقد پیوند، جایگاه و هویت طبقاتی باشند. این افراد از آنجا که دارای شغل ثابت و درآمد مشخصی نیستند غالبا از طریق طفیلی‌گری، مشاغل کاذب و دست فروشی زندگی می‌کنند. در اغلب کتب سیاسی و لغتنامه‌ها نیز این واژه به کسانی اطلاق می‌شود که در پایین‌ترین ‌رده قرارگرفته و دارای مشروعیتی در جامعه نیستند، چرا که...

بازتاب کودتای 28 مرداد در تبریز

انشقاق‌های گروهی در جبهه ملی و اختلافات رهبران، باعث آسیب‌پذیر شدن نهضت و هرج‌ومرج جامعه شده بود. به دنبال انحلال مجلس، مخالفان مصدق درصدد کودتا برآمدند و 24 مرداد تعدادی از سیاستمداران دستگیر و زندانی شدند. شاه فرمان عزل مصدق و انتصاب سرلشکر زاهدی را توسط نصیری به مصدق ابلاغ کرد. کودتا با شکست مواجه شد، نصیری دستگیر و گارد شاهنشاهی خلع سلاح شد، بعد از کودتای نافرجام 25 مرداد رحیم زهتاب‌فرد به تبریز آمد و در جمع...

حادثه سینما رکس آبادان، یک فاجعه ملی

28 مرداد روز تلخی است و وقایع دردناکی را به ذهن متبادر میکند. همه این روز را یادآور کودتای انگلیسی ـ آمریکایی 28 مرداد و سقوط دولت مصدق میدانند. حادثه دیگری نیز در این روز اتفاق افتاد که تلخی خاطرات مردم را بیشتر کرد. آتش سوزی سینما رکس آبادان و وقوع یک فاجعه انسانی، رویداد دیگر 28 مرداد بود. این حادثه درست چند ماه پیش از پیروزی انقلاب اسلامی رخ داد و خانواده‌های زیادی را داغدار کرد. سینما رکس در شهر آبادان موقعیتی ویژه داشت....

تبریز در آتش کودتا

اسماعیل پیمان (ولادت 1280 در محال هشترود، وفات 1370 تبریز) قسمت عمده عمر خود را تا سال 1324 شمسی در مراغه سپری کرد. نمایندگی نشریات مرکز را داشت ضمن آن‌که نماینده توزیع قند و شکر و چای هم بود. در جریان حوادث شوم 21 آذر 1324 (غائله آذربایجان) با عوامل فرقه دموکرات به مخالفت برخاست و هستی و مایملک خود را از دست داد. چیزی نمانده بود که به دست عوامل فرقه دموکرات به قتل برسد. پس از برافتادن آن جریان وابسته به روس‌ها، دیگر از تبریز به مراغه بازنگشت...

کودتای سیاه

هیچ رویدادی در تاریخ معاصر سیاسی ایران همانند کودتای 28 مرداد سال 1332 (1953)‌ سر و صدا ایجاد نکرد. این رویداد تلخ و تاسف‌بار لکه ننگ محو نشدنی در دامان ایالت متحده آمریکا و رژیم وابسته به آن گذاشت که هرگز از یادها نمی‌رود. اگر چنانچه این کودتا به ثمر نمی‌رسید بدون شک تاریخ ایران مسیر دیگری را می‌پیمود. به بیان دیگر، رسوایی این عمل ننگین که با هدف ساقط کردن دولت مردمی و قانونی دکتر مصدق، توسط بریتانیا، اتحاد شوروی و ایالت متحده...

کودتای 28 مرداد، پایانی بر نظام نیم‌بند مشروطه

کودتای 28 مرداد 1332 به نوعی تداعی‌کننده کودتای سوم اسفند 1299 شد. در این رخدادهای تأسف‌بار مشابهت‌های متعددی وجود دارد. هردوی این کودتاها بر عمر هر چند نیم‌بند و کم‌‌فروغ نظام مشروطه حکومت در ایران پایان داد؛ در شکل‌گیری و مجرا ساختن هر دوی این رخدادها دولت انگلستان نقش تعیین‌کننده و درجه ‌اولی ایفا کرد؛ هر دوی این کودتاها در راستای حاکم ساختن روش استبدادی و خودکامانه حکومت صورت‌ عملی به ‌خود گرفت؛ در هر دوی این حوادث...

مطبوعات و ٢٨ مرداد؛ یک پیوند ناتمام

مطبوعات ایران نقش مهم و منحصری در تاریخ معاصر کشور داشته‌اند. تعریف مطبوعات به عنوان «ویرایش نخست تاریخ» شرح دقیق و مفیدی است برای جایگاه جراید در تولید اثر تاریخی. چنین استدلالی انعکاس ویژه دارد در وقایع بیست و هشتم مرداد ١٣٣٢. سکوت دولت دکتر مصدق و بازگشت به قدرت محمدرضا پهلوی مصادف با پایان دوران طلایی مطبوعات کشور است. از بیست و نهم مرداد، تعداد کثیری از روزنامه‌ها، هفته‌نامه‌ها و دیگر جراید سیاسی، اجتماعی و فکاهی...

آیا بی‌بی‌سی در ماجرای کودتا بی‌طرف بود؟

یادداشت زیر از مجموعه مقالات نگارنده درباره تاریخ و عملکرد سرویس جهانی بی‌بی‌سی و بخش فارسی آن انتخاب شده است. این یادداشت مبتنی بر ده‌ها مصاحبه، مراجعه به منابع منتشر شده و نشریات و بویژه بررسی پرونده‌های متعدد دولتی بریتانیا درباره موضوع است. به دلیل محدودیت فضای روزنامه، پانویس‌های یادداشت در اینجا نیامده‌اند، ولی درصورت نیاز قابل ارائه و مراجعه هستند. در یک گزارش مجلس اعیان بریتانیا در بررسی منشور پیشنهادی سرویس...

ایرانی‌ها از کی صاحب "فامیلی" شدند؟

کتاب‌های قدیمی را که باز می‌کنی به جای اسامی پر از القاب خان، میرزا، سلطنه، دوله، گرفته تا ملا و سید و ... هزار و یک عنوان دیگر و حتی گاهی چند تا از این القاب در کنار هم بود نام‌هایی که مشخص نبود بخش اصلی این نام چیست. تکبر، تملق و تحقیر مایه اصلی بسیاری از این القاب در گذشته بوده است. اوضاع به این شکل ادامه داشت تا اینکه در دهه‌های نخست قرن 14 شمسی نسخه اجباری شدن نام خانوادگی برای ایرانیان پیچیده شد، اما با گذشت زمان کم کم احساس...

سیاست بیگانگان، اختلاف میان اقوام ایرانی

کشور ما در گرماگرم جنگ جهانی دوم و در شرایطی که شوروی سرگرم اعمال فشار بر دولت ایران و فراهم ساختن بستر پیدایش دولت های محلی دست نشانده خود در آذربایجان و کردستان بود، پدیده سیاسی تازه ای را تجربه می کرد که مؤلفه های آن کاملا خارج از اراده ساکنان این سرزمین و با سرمایه های فکری و مادی قدرتهای استعماری غربی و اوراسیایی شکل می گرفت. پدیده موردنظر، همان طرح مسأله حقوق اقلیت های زبانی و مذهبی است که در سالهای دهه بیست خورشیدی برای...

سیاست‌های کردی دولت بریتانیا

در کشوری چون ایران که به لحاظ موقعیت جغرافیایی از دیرباز صحنه تعارض و رویارویی بسیاری از قدرت‌های خارجی بوده، طبیعی است تحولات تاریخی آن نیز به دور از نقش و تاثیر عامل خارجی نیست. همچنین طبیعی است که میان عملکرد عوامل مزبور بیش از هر جای دیگر بر بخش‌های مرزی ایران تاثیر گذاشته است. آنچه بیشتر اوقات جنبه‌ای غیر طبیعی می‌یابد برداشت‌ها و تعبیرهای غالبا دور از واقع و ناقص ما از این پدیده است. یعنی محدوده تاثیر عوامل خارجی را...

در شکار فرصت؛ گوشه‌هایی از تاریخ کنسولگری‌های بریتانیا در ایران

مجید تفرشی، پژوهشگر و کارشناس مسائل انگلیس طی یادداشتی به مناسبت بهبود روابط تهران و لندن، فراز و نشیب‌های فعالیت‌های کنسولی بریتانیا در ایران را به تحریر درآورده است. بعد از تعطیلی سفارتخانه‌های ایران و بریتانیا در لندن و تهران، اعلام شد که دو دولت امور کنسولی اتباع خود در کشور مقابل را با تعیین "کنسولگری‌های معین" اداره می‌کنند. پس از آن مذاکرات دوجانبه برای بازگشایی سفارت‌خانه‌ها تداوم یافت و گفته می‌شود مراکز...

در دیدار امام با مشاور صدام چه گذشت/ نقش امام خمینی در پویایی حوزه علمیه نجف

حضرت آیت الله آقای حاج شیخ مصطفی اشرفی شاهرودی از شاگردان ممتاز و نامدار امام، در دوره تبعید ایشان به نجف به شمار می‌رود. وی در آن مقطع به دلیل تكاپو و مكانت علمی خویش، با رهبركبیر انقلاب انسی یافت و از همین روی از منش فردی و اجتماعی آن حضرت، خاطراتی شنیدنی دارد. ایشان در گفت وشنود پیش روی، شمه‌ای از این ناگفته‌ها را باز گفته است. *نخستین بار کی و چگونه با حضرت امام آشنا شدید و چگونه ارتباط شما با ایشان آغازشد؟ در هنگام تبعید...

مسئول خریدهای نظامی شاه چه کسی بود

حسن طوفانیان مهمترین مسئول خریدهای کلان نظامی دوره محمدرضا شاه در 15 شعبان 1331ق / 29 تیر 1292ش در تهران متولد شد. مادرش آمنه حاج شیخ علی عرب و پدرش میرزا مهدی در امامزاده یحیی تهران دکان خیاطی و پارچه فروشی داشت. اجداد طوفانیان سال‌ها در منطقه تفرش، فراهان و آشتیان زندگی می‌کردند. حسن طوفانیان در 3 مرداد 1305 دوره ابتدائی را در مدرسه ترقی به پایان رساند. تحصیلات متوسطه را در مدرسه ادب و دارالفنون طی نمود و در تیر ماه 1312 موفق به اخذ...

شکنجه‌گر مشهور ساواک کجا زندگی می‌کند؟

وین مدسن خبرنگار آمریکایی چندی پیش برای شرکت در کنفرانس افق نو به ایران سفر کرده بود. در این سفر مدسن بازدیدی از زندان عبرت داشته است. او در یادداشتی با محور پرویز ثابتی رئیس اداره سوم ساواک تلاش کرده است که سکوت دولت مردان آمریکا نسبت به سکونت او در آمریکا را به چالش بکشد. ترجمه این یادداشت را در ذیل می‌خوانید: صنعت هولوکاست یهودیان بارها می‌گوید که یک افسر نازی را در آمریکای جنوبی یا آلمان یا روستای کوچکی پیدا کرده‌اند....

ویولن‌زنی که 12 سال وزیر فرهنگ ایران بود

مهرداد پهلبد (عزت‌الله مین‌باشیان)، متولد 1296، پسرخاله محمدرضا و همسر شمس پهلوی، شاهدخت خاموش و بی‌سروصدای پهلوی و وزیر فرهنگ محمدرضا پهلوی بود. در سال ۱۳۳۰هجری شمسی به معاونت وزارت فرهنگ و ریاست اداره کل هنرهای زیبا منصوب شد. در سال ۱۳۴۳هجری شمسی در کابینه حسنعلی منصور مقام وزارت فرهنگ و هنر را به عهده گرفت و تا سال ۱۳۵۷ هجری شمسی در این سمت بود. مهرداد پهلبد از دوستان و نزدیکان شاپور ریپورتر بود. عبدالله شهبازی در این باره...

قطع رابطه‌ای که از رادیو اعلام شد

حسن اجرایی: ۲۶ مهر ۱۳۳۱ پس از ۱۹ ماه شرایط پیچیده سیاسی و اقتصادی در ایران، خبر قطع روابط ایران و بریتانیا از رادیو پخش شد. دو روز پیش از آن دکتر مصدق در نامه‌ای به نمایندگان مجلس شورای ملی، دلایل قطع روابط با بریتانیا را تشریح کرده بود. او پیش از آن در ۱۶ تیر ۱۳۳۰، روابط سیاسی و دیپلماتیک با رژیم صهیونیستی را هم قطع کرده بود. مصدق خطاب به نمایندگان گفته بود: «پس از آنکه صنعت نفت به تصویب مجلسین، ملی شد و ملت ایران به این آرزوی...

...

42

...