مقالات

روز دانشجو

سند و خاطره در پژوهشهای تاریخی

تحریم حزب رستاخیز

پول از انگلیسی‌ها، كاغذ از روسها!

ایرج اسكندری دبیر كل پیشین حزب توده ایران نوشته است: «... عقیده من این بود كه ما باید حزبی تشكیل بدهیم كه دارای پروگرام حداقل دموكراتیك بوده و جنبه ضد استعماری داشته باشد... دوستان از من سؤال كردند در این صورت چه اسمی به نظر تو می‌رسد؟ گفتم یك اسم عامی كه در عین حال اگر خواسته باشیم بتوانیم از آن به معنای كمونیستی هم استفاده كنیم و چون لغت توده در نظرم بود و می‌بایستی داخل توده كار بكنیم، گفتم مثلاً حزب توده. اتفاقاً خوششان آمد و نام حزب توده قبول شد. من پیشنهاد كردم برای اینكه حزب ما یك حزب دموكراتیك و ملی تلقی بشود، بهتر است كه سلیمان میرزا را كه آدم وجیه‌المله‌ای است ملاقات كرده و با وی صحبت بكنیم كه اگر موافق باشد ریاست حزب را به عهده بگیرد... رفتیم پیش سلیمان میرزا و پس مذاكرات مفصل او را راضی كردیم و در جلسه‌ای كه رأی‌گیری شد، سلیمان میرزا به اتفاق آراء به سمت صدر حزب انتخاب گردید. مهر 1320... آیین‌نامه حزب توده را پیشه‌وری و من (ایرج اسكندری) نوشتیم...» سپس در مورد چاپ و نشر روزنامه مردم، ارگان حزب توده چنین گفته است: «... برای كار حزب لازم بود روزنامه‌ای داشته باشیم. در آن موقع قانونی گذرانده بودند كه هیچ‌گونه امتیاز انتشار روزنامه به كسی نمی‌دهند مگر به روزنامه‌نگاران قدیمی كه دارای امتیاز بودند و تنها این روزنامه‌ها می‌توانستند منتشر شوند. به همین دلیل ما ناگزیر روزنامه سیاست را كه امتیاز آن متعلق به عباس اسكندری ـ دایی ایرج اسكندری ـ بود به عنوان ارگان حزب قرار داده و شروع به انتشار اعلامیه حزب و تشكیل كنفرانس كردیم. مصطفی فاتح در این میان با ما تماس پیدا كرد. در آن موقع فاتح با علوی و طبری ارتباط داشت و برای آنها ترجمه كاری درست كرده بود كه از آنجا حقوق می‌گرفتند... گویا فاتح از طریق آنها خواست با من ارتباطی بگیرد. یك وقتی فاتح اظهار داشت چرا شما یك روزنامه ضد فاشیستی منتشر نمی‌كنید؟... به او گفتم ما امتیاز نداریم. گفت اگر شما یعنی حزب توده حاضر شود اتحادی بر ضد فاشیسم به وجود آورد من هم در آن شركت می‌كنم و امتیاز روزنامه را هم برای شما می‌گیرم. به او گفتم من باید این مسأله را در كمیته مركزی حزب مطرح كنم. در كمیته مطرح كردم و كمیته نظر داد كه موضوع را دنبال كنم. من بار دیگر با فاتح ملاقات و صحبت كردم. او گفت اولاً شما یك نفر را از حزب خودتان معرفی كنید كه من امتیاز روزنامه را به نام او بگیرم. ثانیاً برای روزنامه هم یك هیأت تحریریه‌ای مركب از پنج نفر تشكیل می‌دهیم. چهار نفر را كمیته مركزی شما معلوم و تعیین كند، یكی هم من باشم به عنوان نفر هیأت تحریریه... بعد به او گفتم ما هیچ‌گونه وسایلی در اختیار نداریم این كار احتیاج به دفتری اداره‌ای و لوازمی دارد. گفت من آن را متقبل می‌شوم. جا و محل را فراهم و میز و صندلی و وسایل را تهیه می‌كنم. تلفن را هم برای شما می‌گیرم. خلاصه تمام این كارهای فنی و اداری را چنانچه موافق باشید انجام می‌دهم. من تمام این مطالب را در اختیار كمیته قرار دادم. البته رفقا، یعنی اردشیر [آوانسیان] و اینها مسأله را ظاهراً برده بودند با شوروی‌ها صحبت كرده بودند... دفعه دوم كه آمدم و گزارش دادم معلوم شد كه رفته و صحبت‌هایشان را كرده‌اند. این بار اظهار داشتند كار خوبی است این كار را انجام دهید... كمیته مركزی به من مأموریت داد كه دنبال این كار را بگیرم. ما «صفر نوعی» را كه یك كارگر قدیمی بود و از زندان مرخص شده بود و بی‌پول و وضع خیلی بدی داشت اسماً به عنوان مدیر معرفی كردیم و قرار شد ماهی صد تومان به او حقوق بدهند كه زندگیش هم تأمین بشود... فاتح رفت و ظرف یك هفته امتیاز روزنامه مردم را گرفت. این اسم را ما معین كردیم... بعدها كه قرار شد پس از صفر نوعی، رادمنش امتیاز بگیرد مجبور شد روزنامه را «نامه مردم» بگذارد. همان كه بعدها ارگان حزب شد... به هر حال این امتیاز را فاتح برای ما گرفت و ما هم هیأت تحریریه‌ای از طرف كمیته مركزی معلوم كردیم كه از پنج نفر تشكیل می‌شد كه چهار نفر از طرف ما و نفر پنجمی فاتح بود. چهار نفر عبارت بودند از دكتر یزدی،‌ عباس نراقی، علوی و من كه قرار شد تحت نظر من باشد... در این میان مسائل فنی مربوط به روزنامه پیش می‌آمد كه ما نمی‌دانستیم چه كار باید كرد. پولی هم در بساطی نداشت و ضمناً هم نمی‌خواستیم از فاتح پول بخواهیم و از این رهگذر تحت نفوذ او قرار بگیریم. مطلب را در كمیته مركزی مطرح كردم. روستا گفت كه مسأله موكول شود به جلسه دیگر تا یك فكری برای این كار بكنیم. ... چندی بعد تلفنی به روزنامه شد از طرف شخصی كه اسمش را فراموش كرده‌ام... او گفت من از مخبرین جراید شوروی هستم و مایل به گفت‌وگو با شما می‌باشم. گفتم بفرمایید و آمد و گفت خیلی به شما تبریك می‌گویم كه چنین روزنامه خوبی تهیه كرده‌اید و از این تعارفات. این شخص گفت كه من آمده‌ام این جا كه اگر شما چیزی لازم داشته باشید از قبیل كاغذ و غیره به شما كمك كنم... معلوم شد رفقا قبلاً مطلب را گفته‌اند. گفتم حقیقت آن است كه البته احتیاج داریم. گفت بسیار خوب ما مقداری كاغذ در اختیار شما می‌گذاریم ولی آقای فاتح به نوبه خود باید كمك كند. گفتم آن را من نمی‌دانم ولی تاكنون این مقدار كمك كرده ولی به هر صورت موضوع را با او در میان می‌گذارم. ... به هر صورت موضوع را به فاتح گفتم. قبول كرد و وقتی را معین كردیم كه آمدند و هر سه نفر با هم بودیم و صحبت كاغذ و این حرف‌ها شد و فاتح اظهار داشت من كاره‌ای نیستم، این مسأله را باید با «میس لمبتون» در میان بگذاریم. چون او رئیس كل تبلیغات سفارت انگلیس است و از نظر تبلیغات ضد فاشیستی صلاحیت و بصیرت دارد. گفت خوب شما با هم دیگر صحبت كنید. من گفتم آقا شما دو نفر، هر دو مربوط به تبلیغات دو كشور متفق هستید، بهتر نیست كه مسأله را بین خودتان حل كنید؟ ما كه در این باره نقشی نمی‌توانیم داشته باشیم. خلاصه آمدند و پس از گفت‌وگو و تبادل نظر قرار شد مقداری كاغذ بدهند و مسائل مالی را هم نمی‌دانم چگونه با هم حل كردند و آخرالامر مقداری كاغذ در اختیار روزنامه مردم قرار گرفت و روزنامه یواش‌یواش راه افتاد... پول از انگلیس‌ها و كاغذ از شوروی‌ها. ... پول برای پرداخت حقوق و غیره. پولی كه فاتح و اینها می‌آوردند. ما كه خودمان پولی نداشتیم... چندی بعد فاتح آمد و گفت كه دیگر در روزنامه نخواهد بود. ما هم اصرار ظاهری و تشریفاتی به او كردیم كه آقا خوب نیست. آخر بالاخره اتحادی با هم داریم. اتحاد ضد فاشیستی كه با این حرف‌ها از بین نمی‌رود. این كار را نكنید. هنوز جنگ ادامه دارد و از این قبیل حرف‌ها. ما قطع داشتیم كه تصمیم او برگشت ندارد زیرا به او گفته بودند [یعنی انگلیس‌ها گفته بودند] كه روزنامه را رها كند... فاتح برای همیشه هیأت تحریریه و روزنامه را ترك كرد. چند روز بعد تلفن كرد كه آقا میز و صندلی و تلفن و اینها مال ما است، آنها را بدهید. گفتم آقای فاتح خیلی معذرت می‌خواهم، اینها دیگر جزو اموال روزنامه است و شما آنها را به روزنامه هدیه كرده‌اید، حالا آن را دو مرتبه می‌خواهید؟ مگر هدیه را پس می‌گیرند؟ در آن موقع تلفن در تهران داستانی داشت. امكان گرفتن یك شماره تلفن وجود نداشت. گفت آقا این تلفن‌ها آخر مال شركت [نفت] است. جواب دادم ما كه با شركت طرف نیستیم. ما با آقای فاتح طرفیم. شما خودتان اینها را به روزنامه هدیه كردید و من به عنوان مسؤول روزنامه نمی‌توانم آنها را به شما مسترد كنم خلاصه ما هم آنها را صاحب شدیم و هم محل روزنامه را كه از آن به بعد مال‌الاجاره‌اش به عهده ما بود و همچنین حقوق افراد را می‌بایستی خودمان بپردازیم... این جریان رزونامه مردم بود كه ما بعد آمدیم گزارش آن را به كمیته مركزی دادیم. البته به ما تبریك گفتند و عمل ما را تأیید و تصویب كردند... بعدها روزنامه پیشرفت كرد و توسعه یافت تا موقعی كه صفر نوعی فوت كرد. البته به تدریج وضع روزنامه عوض شده بود و امتیاز روزنامه رهبر را گرفته بودیم. این امتیاز را من خودم گرفتم. در كابینه اول قوام‌السلطنه بود كه من خودم به وزارت فرهنگ مراجعه و به قوام‌السلطنه هم تلفن كردم. او گفت آیا خود شما مدیر روزنامه‌اید؟ گفتم بله. گفت بسیار خوب، دستور می‌دهم این امتیاز آن را به نام شما صادر نمایند. امتیاز را گرفتم. روزنامه رهبر به عنوان ارگان حزب منتشر شد... پس از آن كه فاتح از روزنامه رفت شوروی‌ها تا موقعی كه صفر نوعی زنده بود كمكشان را می‌كردند و به وسیله روستا كاغذ می‌دادند... بعد ظفر و روزنامه اتحادیه درآمد كه كاغذ آنها را هم می‌دادند. البته از كاغذهایی كه می‌دادند ما حق داشتیم چنانچه مازادی بر مصرف داشت آن را بفروشیم و از محل فروش آن درآمد بالنسبه قابل توجهی به دست می‌آمد كه ما می‌توانستیم آن را صرف دیگر كارهای روزنامه كنیم. منبع:خاطرات مطبوعاتی، سید فرید قاسمی، نشر آبی، 1383، ص 194 منبع بازنشر: سایت موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی

پنج خاطره مطبوعاتی

مشروطه اوّل هنوز یك ماه از اعلان مشروطیت نگذشته بود كه اولین روزنامه چهار صفحه‌ای و به قطع كوچك بنام «صبح صادق» تحت مدیریت مؤیدالممالك در تهران انتشار یافت. اداره این روزنامه در خیابان لاله‌زار بود و روزانه در حدود دویست تا سیصد نسخه تیراژ داشت، و هر نسخه دو شاهی به فروش می‌رفت. در آن موقع دوازده تا سیزده سال داشتم و كار روزنامه‌فروشی من با انتشار این روزنامه آغاز گردید. آن روزها در تمام تهران فقط چهار روزنامه‌فروش بودند كه روزنامه صبح صادق را به فروش می‌رساندند. در‌آمد هر كدام روزی سه تا چهار قران بود و البته تصدیق می‌كنید كه این مبلغ برای یك پسر‌بچه دوازده تا سیزده ساله مثل من درآمدی مكفی بود خاصه آن كه خرج شام و ناهار هم نداشتم و نزد بهجت‌السلطنه مادرم به سر می‌بردم. آن روزها مردم ما زیاد رغبتی به خواندن روزنامه نداشتند و فقط درس‌خوانها روزنامه می‌خواندند و چون درج اخبار نیز تا مدتی متداول نبود كسی زیاد به روزنامه اهمیت نمی‌داد. در دنبال روزنامه صبح صادق كم‌كم روزنامه‌های دیگری انتشار یافت كه مهم‌ترین آنها روزنامه مجلس، و روزنامه حبل‌المتین و صوراسرافیل بود. مدتی بعد نیز روزنامه روح‌القدس انتشار پیدا كرد و محل توزیع اغلب این جراید كتابفروشی گنج دانش واقع در خیابان ناصرخسرو بود . تا قبل از مرگ مظفرالدین شاه همین پنج یا شش روزنامه هر روز صبح به طور یومیه انتشار می‌یافت. ولی با فوت این پادشاه روزنامه‌نگاری در تهران دچار فترت شد و مدت یك سال و چند ماه هیچ نوع روزنامه‌ای در تهران به فروش نمی‌رسید . به همین جهت تا مدتی بنده بیكار بودم. علت فترت روزنامه‌نگاری در تهران روی كار آمدن محمد‌ علیشاه و كشتار آزادیخواهان و به توپ بسته شدن مجلس بود كه بالمآل جراید آزادیخواه نیز تعطیل شدند و به دستور محمد ‌علیشاه عده‌ای از مدیران آنها را گرفتند و به قتل رساندند خوب به خاطر دارم كه وقتی مجلس را به توپ بستند، عده‌ای از اوباش شهر به ادارات جراید حمله كردند، همه را چاپیدند و تابلوهای آنها را به دوش گرفته و به میدان توپخانه آوردند و آنها را از مقابل غرفه‌های میدان آویزان كردند و علیه مدیران آنها شروع به تظاهرات نمودند. در آن موقع چون دیگر روزنامه‌ای وجود نداشت تا از راه فروش آن امرار معاش كنم شروع به فروختن سیگار و كبریت كردم. (روشنفكری، ش12، 26 شهریور 1332 ص 7). مقصر سیاسی! در سال 1310 آیرم رئیس تشكیلات شهربانی دعوتی از مدیران جراید نمود و من كه از موضوع مستحضر بودم از حضور در آن جلسه خودداری نمودم. چندی بعد در یكی از مجالس رسمی كه اتفاق ملاقات افتاد ایشان بنای گله‌گذاری را گذاشت. من با صراحت لهجه گفتم: منظور شما را می‌دانم، چون می‌خواهید جراید را محدود نموده و آنها را تحت نظر و اداره غیر مستقیم خود بگیرید من به هیچ وجه حاضر نخواهم بود. ایشان عصبانی شد و گفت : ‌بر شما معلوم خواهد شد كه چگونه بایستی تحت نظر و مطیع باشید، و درنتیجه طولی نكشید كه درج كلمات قصار حضرت امیر علیه‌السلام كه می‌فرماید: « كسی كه نتواند بر نفس خود حكومت كند بر مردم نتواند كرد» موجب سوءتعبیر و توقیف روزنامه گردید و تا یك سال توقیف آن طول كشید و آیرم به مقصود خویش نایل گردید. در شهریور 1315 دفعتاً دو نفر مأمور از طرف اداره سیاسی شهربانی به اداره روزنامه ما آمد و اوراق و دفاتر و سوابق را مورد بازرسی قرار دادند و بلافاصله من را با تمام اوراق و سوابق جلب و به شعبه 9 آگاهی (یكی از شعب اداره سیاسی) تحویل دادند و از آن جا بلافاصله بدون بازپرس و تحقیق دستور توقیف داده شد و مرا تحویل زندان دادند. من را به نام مقصر سیاسی در زندانی كه جایگاه دزدها، قطاع‌الطریق‌ها، قاتلین و بالاخره جانی‌ها بود، جای دادند. گفتند مقصر سیاسی یعنی میكروب جامعه، تا وضعیت شما روشن نشود جای شما این‌جا است و غذا و رختخواب و غیره نخواهید داشت. برای دومین مرتبه مرگ در نظر من مجسم شد و گفتم: انالله و اناالیه راجعون. (پژوهشنامه تاریخ مطبوعات ایران، ص 408). گلشن و وطن چند سال قبل بین دو روزنامه مشاجره قلمی در گرفته بود، نام یكی از این دو روزنامه گلشن و دیگری وطن بود، چون مدیران این دو روزنامه به خوبی نمی‌توانستند سرمقاله خود را بنویسند ناچار در برابر پرداخت حق‌الزحمه ناخواسته از شخص واحدی تقاضا كرده بودند سرمقاله هر كدام را بنویسد، نویسنده، برای گلشن طی مقاله‌ بالا بلندی به وطن فحش می‌داد و برای وطن طی مقاله مطول و مستدلی به گلشن ناسزا می‌گفت... برحسب تصادف یك روز مستخدم نویسنده كه مأمور بود مقاله‌ها را به صاحبانش برساند اشتباه كرده مقاله فحش به وطن را به همان روزنامه وطن و مقاله ناسزای گلشن را به اداره روزنامه گلشن برد، مدیران جراید كه معمولاً سرمقاله را به دلیل اعتماد به نویسنده آن نمی‌خواندند آنها را به چاپخانه دادند، بامداد فردا در روزنامه گلشن سرمقاله‌ای بود سراپا فحش به مدیر همان روزنامه و در روزنامه وطن مقاله دیگری بود سراپا ناسزا به مدیر خود... می‌گویند مدیران جراید مزبور از شدت فشار حادثه و ناراحتی اعصاب مدت یك ماه بستری بودند و آن شماره‌ها اتفاقاً خوب هم به فروش رسید و تیراژ هر دو روزنامه بالا رفت! (شوخی در محافل جدی، ص 226 ـ 227) غلط چاپی من همیشه از دست غلط‌های چاپی در صفحه شعر مجله اطلاعات هفتگی می‌نالیدم. یك بار هم مرحوم استاد حبیب یغمایی، شاعر و نویسنده و محقق و مدیر مجله ادبی وزین یغما، بر اثر بیماری، بینایی چشمانش را از دست داده بود. دوستی به نام حسین شیدا كه از شاگردان آن استاد فقید بود، به این مناسبت شعری سرود و برای چاپ به من داد. شعر چاپ شد، اما كلمات و مصرع‌های آن جابه‌جا شده بود، به طوری كه اصلاً نمی‌شد با رمل و اسطرلاب هم معنایی از آن به دست آورد. پس از انتشار مجله استاد یغمایی تلفن زد و گفت الهامی من اگر نابینا هم نشده بودم، با خواندن شعری كه این شاگرد گفته و تو چاپ كرده‌ای و امروز یك نفر برایم خوانده است، فی‌الفور كور می‌شدم، به خصوص كه فكر می‌كنم من حتماً استاد خیلی بدی بوده‌ام كه چنین شاگردی تربیت كرده‌ام! گفتم: استاد، عجیب است كه شما پس از سی سال مجله منتشر كردن، هنوز توجه نداشته باشید كه این شعر دچار غلط چاپی شده است! جواب داد: والله، سالها قبل، همین كه ما می‌دیدیم یك جمله یا یك سطر مطلب بی‌سر و ته و كاملاً نامفهوم در نشریه هست، فوراً می‌فهمیدیم كه غلط چاپی رخ داده است. اما حالا از بس در این چند ساله، شاعران موج نویی، از همین جور چیز‌ها و همین كلمات بی‌ربط و بی‌معنی كه با هیچ سریشمی به هم نمی‌چسبد، سر هم بندی و به اسم شعر نو چاپ كرده‌اند، دیگر مشكل است آدم تشخیص بدهد كه طرف شعر نویی گفته، یا شعرش به دست حروفچین بی‌دقت و حواس پرت، به صورت شعر نویی درآمده است! (پژوهشنامه تاریخ مطبوعات ایران، ص 213). برق چاپچانه‌ها اوایلی كه مهندس نجم رئیس اداره برق، سرپرست برق تهران شد، مشكل بزرگی برایش پیش آمده بود، زیرا به وی مرتباً گزارش می‌رسید كه با وجود تذكرات پی‌درپی به صاحبان چاپخانه‌ها مبنی بر این كه حق به كار انداختن ماشین‌های چاپ را در چهار ساعت اول شب ندارند مع‌الوصف نافرمانی‌هایی از آنها دیده می‌شود زیرا به چاپ روزنامه‌های صبح اشتغال دارند. قرار شد به صاحبان چاپخانه‌ها در این باره شدیداً اخطار شود كه اگر این دستور را رعایت نكردند برق آنها قطع شود، صاحبان مطابع تهران یك روز در دفتر مدیر كل برق جمع شده شكایت كردند كه این كار نان ما را می‌بُرد، قرار شد فی‌المجلس یك راه حلی اتخاذ شود، مهندس نجم گفت:‌ چرا شما روزنامه‌ها را قبل از غروب آفتاب چاپ نمی‌كنید،‌ گفتند روزنامه باید آخرین اخبار را داشته باشد و قبل از غروب آفتاب آخرین اخبار حاضر نمی‌شود... مدیر كل گفت پس حالا كه این طور است بعد از ساعت 10 شب چاپ كنید جواب دادند آن وقت روزنامه صبح زود آماده توزیع نمی‌شود. مدیر كل گفت: دیرتر توزیع كنید. جواب دادند مشتری‌ها معمولاً صبح روزنامه می‌خرند نه ظهر... مهندس نجم كه پاسخی نداشت با عصبانیت برخاسته و گفت شما با من سر لج دارید، هر چه من می‌گویم مخالفت می‌كنید، همین است كه هست؟! (شوخی در محافل جدی، ص 370 ـ 371). منبع: خاطرات مطبوعاتی،‌ سید فرید قاسمی، نشر آبی، 1383 منبع بازنشر: سایت موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی

«بانك استقراضی» ابزار سلطه روسیه

این هم یك خیانت

روز یازدهم آذر 1333 روزنامه اطلاعات در صفحه اول خود خبری تحت عنوان «جریان امضاء مقاوله نامه ایران و شوروی» را منعكس كرد. در شرح این خبر تنها نوشته شده بود كه ساعت یك بعد از ظهر امروز آقای «لاورینتف» سفیر كبیر شوروی در وزارت امور خارجه حضور یافت و مقاوله نامه ایران و شوروی مبنی بر رفع اختلافات مرزی و مالی بین دو كشور به امضای آقایان حمید سیاح رئیس هیأت نمایندگی ایران و «لاورینتف» سفیر كبیر شوروی رسید. اما سه روز بعد در همین روزنامه فاش شد كه یكی از بندهای امضا شده میان نمایندگان در كشور، واگذاری شهرستان فیروزه (كه این روزنامه از آن به عنوان قصبه یاد كرد) به روس‌ها بوده است. در این گزارش تصریح شده بود كه این قرار داد در آستانه انتقال طلاهای توقیف شده ایران در بانك‌های آن كشور صورت گرفته است. طلاهائی كه روس‌ها آن را از زمان جنگ دوم جهانی به ایران بدهكار بودند ولی تا وقوع كودتای 28 مرداد آن را نزد خود نگاه داشته، سپس تصمیم گرفتند آن را به دولت پس از سقوط مصدق یعنی دولت كودتایی فضل الله زاهدی تحویل دهند. شهرستان فیروزه كه دولت زاهدی با موافقت شاه آن را رسماً به شوروی بخشید، در شمال شرقی خراسان و در 30 كیلومتری غرب «قوچان - باجگیران» در دامنه رشته كوه‌های بلند موجود میان ایران و تركمنستان واقع شده است. این شهر سرسبز و بسیار خوش آب و هوا كه از لحاظ استراتژیك بسیار اهمیت داشت، امروزه به عنوان منطقه ییلاقی و تفریحی مردم تركمنستان به حساب می‌آید و از جمله مراكز توریستی شوروی محسوب می‌شد . در 1893 میلادی در زمان قاجارها به اشغال روس‌ها در آمده بود و علیرغم سلطه آنان بر این شهر، هیچ دولتی در ایران حاضر نبود این اشغالگری را به رسمیت بشناسد. پس از عقد قرارداد مودت 1921 ایران و شوروی، مقامات دولت جدید روسیه كلیه معاهدات استعماری منعقده میان تزارها با ایران و از جمله متصرفات ارضی آنان از خاك ایران را لغو كردند. اما حاضر نشدند رودخانه اترك را كه حكومت تزاری با تغییر مسیر آن به عمق خاك ایران، آن را مرز مشترك دو كشور خوانده بودند، به حالت اول آن بازگردانند. از این رو اراضی شمالی رود را همچنان به عنوان بخشی از خاك شوروی نزد خود نگاه داشتند. این اختلاف درباره‌ «فیروزه» هم بروز یافت. طبق مفاد فصل سوم عهدنامه مودت 1921، روسیه با اذعان به اقدامات غاصبانه‌ تزارها در اشغال بخش‌هایی از ایران تعهد كرد كه جزیره‌ «آشوراده» و سایر جزایری را كه در سواحل «استرآباد» واقع بودند به ایران واگذار كند و در مقابل ایران «سرخس» را جزو متصرفات روسیه محسوب كند. در عمل شوروی‌ها سرخس قدیم را تصرف كردند ولی برخلاف عهدنامه، «فیروزه» را تحویل ایران ندادند. به عبارت دیگر از سال 1921 تا 1953 (1332) مالكیت «فیروزه» به طور رسمی با ایران بود ولی عملاً تحت حاكمیت روس‌ها قرار داشت و به یادداشت‌ها و اعتراضات مكرر دولت ایران در این زمینه نیز ترتیب اثر نمی‌دادند كه ذیلاً یك نمونه از این اعتراض‌ها را ذكر می‌كنیم: قوام السلطنه، دومین نخست وزیر ایران پس از كودتای سوم اسفند، در 22 مرداد 1301 نامه‌ای به شرح زیر به سفارت شوروی نوشت: جناب آقای وزیر مختار طبق اطلاعات واصله به وزارت امور خارجه ایران، سركنسول شوروی (مقیم مشهد) از دادن ویزا به آقای مترجم الایاله كه مأمور تحویل گرفتن قریه فیروزه و اراضی مجاور آن می‌باشد، خودداری كرده است. با این كه جناب آقای روتشتاین در جواب مراسله 23 اسفند سال گذشته وزارت خارجه ایران دایر به اعزام مأمور به فیروزه كتباً اظهار موافقت فرموده‌اند، تعلل مأموران روسی از پذیرفتن مأمور مزبور و خودداری از تحویل فیروزه به ایران با مفاد عهدنامه منعقده میان دولتین مغایرت صریح دارد و بی‌گمان اثر بدی در افكار عمومی ملت ایران خواهد بخشید، لذا با كمال احترام خواهشمند است به وسیله تلگراف به سركنسول شوروی در خراسان دستور داده شود كه در امضای گذرنامه مترجم الایاله و تحویل قریه فیروزه به ایران تسریع كنند و حكومت ایران را از نتایج اقدامات خود آگاه سازند. موقع را برای تجدید احترامات فائقه مغتنم می‌شماردـ قوام السلطنه. روس‌ها دلایل خود را در پس ندادن «فیروزه» به صراحت ابراز نمی‌كردند؛ ولی استنكاف آنها دو علت عمده داشت: 1ـ روس‌ها مدعی بودند كه منطقه خوش آب و هوای فیروزه كه در دره‌ای بسیار باصفا و پر آب قرار گرفته تنها نقطه ییلاقی عشق آباد است و پیشنهاد می‌كردند كه دولت ایران این منطقه را با محل دیگری در خاك شوروی تعویض كند. 2ـ می‌خواستند دولت ایران را با این وسیله تحت فشار قرار دهند تا خواست عمده آنها را كه بستن قرارداد مربوط به شیلات دریای خزر بود، بپذیرد. دولت ایران چندبار به منظور اجرای مفاد عهدنامه تصمیم به اعزام مأمور گمركی به منطقه گرفت. شوروی در ظاهر با آن مخالفتی نكرد و حتی خواستار تسهیل و تمهیداتی شد تا اتباع شوروی بتوانند در منطقه به كشت و زرع بپردازند، ولی بلافاصله عده‌ای از ارتش سرخ مستقر در پادگان عشق‌آباد را روانه فیروزه كرد. دولت ایران با توجه به استنكاف شوروی از تحویل این منطقه، به مسكو اعتراض كرد؛ ولی شوروی همانگونه كه گفته شد این مسئله را به قضیه امتیاز شیلات شمال پیوند زد. با این‌حال این مشكل در زمان سلطنت رضاشاه هم لاینحل باقی ماند و با وجود مذاكرات متعدد راه حلی بر آن یافت نشده و تنها پس از كودتای 28 مرداد 1332 به این قضیه فیصله داده شد. روس‌ها پس از رسمیت دادن به اشغال فیروزه در دوره كابینه زاهدی، موافقت كردند در ناحیه مغان یك‌صد كیلومتر مربع از زمین‌های مورد اختلاف به ایران واگذار شود. همچنین 20 كیلومتر مربع در سرخس و 20 كیلومتر مربع در «دیمان» و بخشی از زمین‌های مورد اختلاف در «یدی اولر» در نزدیكی آستارا به ایران واگذار گردید. به عبارت دیگر، شوروی‌ها حدود 120 كیلومتر مربع از زمین‌های مورد اختلاف را كه قسمتی از آن در مغان و آستارا و قسمتی دیگر در ناحیه سرخس روسیه واقع بود به ایران دادند و در عوض شهرستان مهم و خوش آب و هوای فیروزه را كه اگر به ایران برمی‌گشت یكی از زیباترین مناطق ییلاقی خراسان می‌شد، رسماً و قانوناً به تصرف خود درآوردند. مجلس فرمایشی دوره 18 نیز این قرار و حسب الامری را با یك قیام و قعود ساده و با رای وكلایی كه غاصبانه بر مسند مدرس‌ها تكیه زده بودند، تصویب كرد. پی نوشت‌ها 1. روزنامه اطلاعات 11/9/1333 2 . همان، 14/9/1333 3 . اكبر ولی‌زاده، مركز اسناد انقلاب اسلامی، اتحاد جماهیر شوروی و رضاشاه، 1385، ص 190 4 . همان، ص 191 5 . روزنامه جام جم آنلاین، 31/2/1382 6 . حسین مكی، تاریخ بیست ساله ایران، ج 4، ص 205ـ206 6. روزنامه جام جم، همان. منبع: سایت موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی

زندگی نامه شهید مفتح

پیام‌های امام چگونه انقلاب را به سرانجام رساند؟ - تحلیلی از ویژگی‌های برجسته‌ی پیام‌های امام در آستانه‌ی پیروزی

پیام‌های حضرت امام (ره) در آن شرایط حساس و سرنوشت‌ساز روزهای پایانی رژیم پهلوی، علاوه بر «چه خواهد شد؟» بیانگر «چه باید کرد؟» در قالب توصیه‌های کاربردی و اجرایی نیز بود؛ پیام‌هایی که از جانب یک مسلط به آموزه‌های دینی صادر می‌شد. با هجرت تاریخی امام خمینی (ره) به پاریس در مهرماه سال 1357،روند مبارزات انقلاب که در تابستان همان سال شتاب بیشتری یافته بود، وارد مرحله‌ی جدید شد. در حالی که شاه و دستگاه امنیتی رژیم پهلوی تصور می‌کردند که با دور شدن ایشان از محیط مذهبی نجف و با وجود بُعد مسافت از ایران، به‌تدریج ارتباط امام با نیروهای مبارز داخلی و مردم قطع می‌شود، اما افزایش فعالیت‌های انقلابی امام با ورود به فرانسه بر این پنداشت‌ها خط بطلان کشید. حضور خبرنگاران خارجی و دسترسی به منابع تبلیغاتی و رسانه‌ای، در کنار سفر مبارزان داخلی و خارجی به پاریس، سبب شد تا «نوفل‌لوشاتو» به قبله‌ی اپوزیسیون شاه تبدیل شود.[1] از سوی دیگر، مبارزات مردم در قالب نهضت اسلامی نیز با حوادثی همچون آتش‌سوزی سینما رکس آبادان، کشتار 17 شهریور، حوادث 13 آبان و سرکوب تظاهرات مردمی در شهرهای مختلف کشور، گستره و عمق بیشتری یافته بود. در چنین شرایطی، نقش هدایت امام خمینی که دیگر نزد ناظران داخلی و خارجی و انقلابیون به‌عنوان یگانه رهبر این جریان شناخته می‌شد، حائز اهمیت بود. رهبران و فرایند هدایت انقلاب فرایند رهبری در انقلاب‌ها عنصری محوری است. این عنصر به‌ویژه در مورد انقلاب ایران که مذهب و ایدئولوژی در آن نقشی بنیادین داشت، نمود بیشتری دارد. نیاز به مفسر و هدایت‌گری که با آگاهی از عناصر و دقایق بیدارگر این ایدئولوژی بتواند شور انقلابی مردم را در مسیری درست قرار دهد، زمینه را برای اقدامات روشنگرانه‌ی امام خمینی در این ایام حساس فراهم کرد. مهم‌ترین کارکرد رهبر در انقلاب‌ها ایجاد یگانگی و سازمان‌دهی است. رهبران انقلاب، اهداف جنبش را روشن می‌کنند، درباره‌ی شیوه‌ی برخورد با حکومت تصمیم می‌گیرند، وضع موجود را براساس ایدئولوژی بسیج تحلیل می‌کنند، تصویری از جامعهای بهتر ترسیم می‌نمایند و هواداران خود را متقاعد می‌سازند که جنبش پیروز خواهد شد. بدون رهبری، نارضایتی اجتماعی تنها می‌تواند به شورشی نافرجام بینجامد.[2] در پاییز سال 57 و به موازات تعمیق بحران، شاهد اتخاذ سیاستی از سوی شاه هستیم که آمیزه‌ای از سرکوب و انفعال است. محسن میلانی در تقسیم‌بندی هشت‌گانه‌ی خود از مراحل انقلاب ایران، این دوره را مرحله‌ی «عقب‌نشینی شاه» معرفی کرده است. در این مرحله، عدم قاطعیت و سردرگمی شاه بیش از پیش آشکار شد. اکنون دیگر مخالفان می‌توانستند علایم ضعف و ناتوانی شاه را به‌آسانی مشاهده کنند. تاکتیک «بزن در رو» مخالفان، جای خود را به مواجهه‌ی رودررو با نیروهای امنیتی داده بود و با دستیابی امام خمینی به رسانه‌های غربی، نوعی جنگ روانی میان او و شاه آغاز شد که در جریان آن آیت‌الله خمینی کاردانی و تدبیر فوق‌العاده‌ی خود را به اثبات رساند.[3] یکی از راه‌های درک «کاردانی و تدبیر فوق‌العاده»‌ی حضرت امام (ره)، بررسی مواضع ایشان در قالب سخنرانی‌ها و بیاناتی است که در این دوره ایراد کرده‌اند. این نوشتار برآن است تا پیام‌های صادرشده از جانب امام خمینی در بازه‌ی زمانی پاییز 1357 تا پیروزی انقلاب اسلامی را بررسی کرده و محورهای بنیادین حاکم بر آن‌ها را مشخص نماید. روشن است که واکاوی مصاحبه‌ها و سخنرانی‌های ایشان، خود مجالی فراخ‌تر و پژوهشی مستقل را می‌طلبد. از 14 مهرماه تا 12 بهمن ماه سال 1357، در مجموع 30 پیام مکتوب از جانب امام خمینی صادر شد. این پیام‌ها عموماً خطاب به قاطبه‌ی مردم یا با مشخص کردن گروه یا قشری همچون نیروهای نظامی، علما و طلاب، دانشگاهیان و دانش‌آموزان، روستاییان و عشایر، فعالان بازار و... بود. پیام‌هایی که غالباً در مناسبت‌های خاص و یا در پی وقوع یک رویداد، منتشر می‌شد. در این چهار ماه، انقلاب به شرایط تعیین‌کننده‌ی خود رسید و از سوی دیگر، اقدامات ترمیمی و بی‌حاصل رژیم هم نتوانست مانع از گسترش شراره‌های آن شود. با مروری اجمالی بر پیام‌های امام، مشاهده می‌شود که با وجود استقلال معنایی هرکدام از این پیام‌ها، محورهایی مشترک در تمام آن‌ها قابل استخراج است. مردم به‌عنوان مخاطبان اصلی به جز دو پیام که در آن‌ها مخاطب خاص مدنظر امام بودند،[4] سایر پیام‌های ایشان خطاب به عموم ملت، اهالی یک شهر و یا بخش خاصی از مردم نظیر کارگران، سربازان و دانشگاهیان صادر شده است. «ملت شریف ایران» منادای مشترکی است که عموماً در پیام‌های حضرت امام (ره) مشاهده می‌شود. از سوی دیگر، ایشان تمام مواضع و برنامه‌های مدنظر خود را به‌صورتی شفاف و بدون پنهان‌کاری‌های معمول نخبگان سیاسی، به اطلاع مردم می‌رسانند. تلاش ایشان برای کاهش فاصله‌ی فکری با مردم به‌گونه‌ای است که خواننده‌ی پیام، امام ساکن در پاریس را همچون فرماندهی در میان نیروهای چریکی و در بحبوحه‌‌ی جنگ و گریز می‌پندارد: «خبری موثق دریافت نمودم که لازم است شما را مطلع کنم. توطئه‌ای در خارج از کشور و به دست نفع‌جویان در دست اجراست که باید ملت ایران با کمال هوشیاری و شجاعت آن را خنثی کنند. می‌خواهند به مجرد رفتن شاه، دسته‌هایی از مزدوران و اشرار را وادار کنند که به اسم ملت مسلمان به ارتش، سربازها و شهربانی‌ها و دیگر مؤسسات دولتی حمله کنند و با تبلیغاتی که برای نیروهای نظامی و انتظامی می‌کنند، به‌عنوان دفاع آنان را به قتل‌عام مردم بی‌دفاع وادار نمایند.»[5] ایشان همچنین با رد هرگونه معامله‌ی سیاسی که از جانب فرستادگان رژیم و دولت بختیار انجام می‌گرفت، جزئیات این پیشنهادات را نیز به اطلاع عموم مردم می‌رساندند تا آنان هم از روند تحولات آگاه شوند: «من هرگز با دولت‌های غیرقانونی مذاکره نکرده و نمی‌کنم. اینان عمال اجانب هستند که در زیر پوشش قانون اساسی خیانت خود را نهان می‌کنند و اگر به قانون اساسی و آرای عمومی ارج می‌گذاشتند، باید هرچه زودتر کنار می‌رفتند.»[6] سازش‌ناپذیری و تأکید بر تداوم مسیر از ویژگی‌های قابل توجه و تحسین پیام‌های امام، لحن و محتوای سازش‌ناپذیر و تأکید بر ادامه‌ی مسیر انقلاب با قوت بیشتر است. در هیچ‌یک از این پیام‌ها، حتی واژه‌ای که بتوان از آن به‌شکلی غیرمستقیم تفسیری سازش‌پذیر و تسلیم‌گرایانه داشت، یافت نمی‌شود. عقب‌نشینی تاکتیکی که روشی معمول در مبارزات سیاسی و انقلابی است، در این منظومه‌ی فکری جایی ندارد: «ملت ما باید... از موضع قاطعی که تاکنون داشته‌اند، که برچیده شدن رژیم منحط پهلوی و به دست آوردن استقلال و آزادی در سایه‌ی حکومت عدل اسلامی است، یک قدم عقب‌نشینی نکنند که عقب‌نشینی، کشتار سفاکانه‌ی شاه را افزایش می‌دهد و سستی در این راه، خون پاک جوانان ما را پایمال می‌گرداند.»[7] ایشان همچنینی اختلاف و افتراق کلمه را در حکم انتحار و به هدر دادن خون فرزندان اسلام دانسته[8] و لحظه‌ای غفلت در مبارزه را منجر به وارد شدن چنان ضربه‌ای به ملت معرفی می‌کند که نفس‌هایشان را قطع و فریادهای حقشان را در گلو می‌شکند.[9] مشخص کردن هدف و عدم تخفیف آن امام خمینی با بینشی تاریخی و با تکیه بر تجارب تلخ گذشته، همچون انقلاب مشروطه و نهضت ملی شدن نفت، داشتن هدفی مشخص و ثابت را عامل کامیابی نهضت می‌داند. هدفی که قابل تخفیف نبوده و راه را بر فرصت‌طلبان مرتجع که سودای احیای رژیم را دارند، ببندد: «هدف همان است که در سخنرانی‌ها و اعلامیه‌های خود ذکر نمودم: سرنگونی سلطنت پهلوی و رژیم منحوس شاهنشاهی و به پا داشتن حکومت جمهوری اسلامی مبتنی بر ضوابط اسلام و متکی به آرای ملت.»[10] در جایی دیگر، با رد اظهار پشیمانی شاه پس از وقایع 13 آبان، می‌فرمایند: «عزیزان من! از این هیاهوی نظامی نهراسید. شما ملت شجاع ثابت کردید که این تانک‌ها و مسلسل‌ها و سرنیزه‌ها زنگ‌ زده است و با اراده‌ی آهنین ملت نمی‌تواند مقابله کند. از این نرمش‌های شیطانی و توبه‌نامه‌های ابلیسی فریب نخورید و نمی‌خورید.»[11] این هدف چنان برای امام دست‌یافتنی است که در شرایطی که شاه هنوز در ایران بوده و نظام پهلوی پابرجاست، به دولت‌های حامی شاه هشدار می‌دهد که در صورت ادامه‌ی این روند، پس از پیروزی انقلاب، از نفت ایران محروم خواهند شد و قراردادهای ایران با آنان غیررسمی اعلام می‌شود.[12] شیوه‌ی مبارزه و برخورد با حکومت پیام‌های امام علاوه بر تبیین اهداف و سلب مشروعیت از نظام حاکم، حاوی نقشه‌ی راه ملت و انقلابیون برای ضربه زدن به رژیم نیز هست. این محور به‌ویژه در ماه‌های پایانی حکومت و پس از فرار شاه که ساختار اداری و سیاسی کشور دستخوش آشوب و بی‌ثباتی بود، بیشتر خود را نشان می‌دهد. حمایت از اعتصاب کارگران شرکت نفت، تأکید بر تولید نفت به اندازه‌ی رفع نیازهای داخلی، عدم حمایت مالی از دولت در حال سقوط از طریق پرداخت نکردن مالیات، توصیه به تجار و بازاریان برای تأمین مایحتاج مردمی و حمایت از سربازانی که از سربازخانه‌ها فرار کرده‌اند، از جمله نکاتی است که از نگاه ایشان، پنهان نمانده است. حضرت امام (ره) اعتصاب کارگران شرکت نفت را «باارزش و کوبنده» می‌داند که از هدر رفتن ثروت پُربرکت ملتی فقیر توسط خائنان جلوگیری می‌کند[13] و از «ملت شریف ایران» می‌خواهد که از اعتصاب‌کنندگان پشتیبانی کنند و نگذارند که برادرانشان، که در راه خدمت به اسلام و کشور به پا خاسته‌اند، رنج ببینند.[14] دوراندیشی امام بدان حد است که در پیام دیگری از کشاورزان می‌خواهند که «همت کنند و از اقدام برای کشت خصوصاً کشت دیمی غفلت نکنند. ممکن است مفسدین قحطی مصنوعی ایجاد کرده و کشور را در مضیقه قرار دهند.»[15] پرداختن به این‌گونه جزئیات و همچنین ارائه‌ی راهکارهای موقت برای تأمین نیازهای مردم در پیام‌هایی که مربوط به پس از فرار شاه از کشور است، نمود بیشتری دارد. فرجام سخن تروتسکی معتقد است بدون سازمان رهبری‌کننده، انرژی توده‌ها مانند بخاری که در جعبه‌ی پیستون نگه داشته نشده باشد، پراکنده می‌گردد. اما با این حال، آنچه اشیا را به جنبش درمی‌آورد بخار است، نه پیستون.[16] اهمیت توده‌ها در فرایند انقلاب بر هیچ‌کس پوشیده نیست، اما وجود رهبری مسلط و دوراندیش که خود را در کنار مردم ببیند، شرط لازم برای کامیابی انقلاب است. پیام‌های امام خمینی خطاب به ملت ایران بر سه محور عمده قرار دارد: نخست تبیین جنایات و خیانت‌های رژیم پهلوی و بی‌توجهی آن به ارزش‌های اسلامی و انسانی و قانون اساسی، دوم روشن کردن هدف مبارزه که همان برپایی نظام جمهوری اسلامی پس از براندازی رژیم طاغوت است و در نهایت، ارائه‌ی برنامه‌ی عمل و شیوه‌ی برخورد با حکومت مستقر به انقلابیون و مردم. این سه محور با آنچه در ابتدای یادداشت درباره‌ی کارکردهای رهبران انقلابی گفته شده، متناظر است. پیام‌های حضرت امام (ره) در آن شرایط حساس و سرنوشت‌ساز، علاوه بر «چه خواهد شد؟» بیانگر «چه باید کرد؟» در قالب توصیه‌های کاربردی و اجرایی نیز بود؛ پیام‌هایی که نه از جانب یک نیروی فکری بیگانه با آرمان‌های مردم و نه با زبان صرفاً انقلابی و چریکی بیان شدند، بلکه از نگاه مرجعی مسلط به آموزه‌های دینی ارائه می‌شدند که هم دغدغه‌های مردمی داشت و هم برای جایگزینی نظام در حال زوال، ساختاری بدیع و مبتنی بر انگاره‌های سیاسی فقه شیعه آماده کرده بود. (*) پی‌نوشت‌ها: [1]. محسن میلانی، شکل‌گیری انقلاب اسلامی: از سلطنت پهلوی تا جمهوری اسلامی، ترجمه‌ی مجتبی عطارزاده، تهران، گام نو، 1383، ص 221. [2]. حسین بشیریه، انقلاب و بسیج سیاسی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ ششم، ص 88. [3]. میلانی، همان، ص 216. [4]. پیام به آیت‌الله طالقانی و آیت‌الله منتظری به مناسبت آزادی از زندان، 11 آبان 1357. [5]. امام خمینی، صحیفه‌ی نور، تهران، مرکز مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، جلد چهارم، ص 211. [6]. صحیفه‌ی نور، ج 4، ص 268، 5 بهمن 57. [7]. همان، ج 2، ص 211، 4 آبان 57. [8]. همان، ج 3، ص 2، 14 آبان 57. [9]. همان، ج 4، ص 141، 16 دی 57. [10]. همان، ج 2، ص 212، 4 آبان 57. [11]. همان، ج 3، ص 44، 16 آبان 57 [12]. همان، ج 4، ص 61، 21 آذر 57. [13]. همان، ج 3، ص 162، 24 آبان 57. [14]. همان، ج 4، ص 101، 6 دی 57. [15]. همان، ج 4، ص 236، 26 دی 57. [16]. بشیریه، همان، ص 88. *مرتضی حسینی، پژوهشگر انقلاب اسلامی منبع: سایت برهان

حجاب چگونه نماد اسلام سیاسی شد؟ - در آستانه‌ی سالگرد کشف حجاب

«حجاب» از یک امری که پیش ‌از این صرفاً به آن به‌عنوان بخشی از احکام دینی نگریسته میشد، به عامل اثربخش برای شکل‌گیری یک هویت و جنبش اجتماعی در بین علما و پس از آن، به تدریج در بین مردم متدین و مسلمان تبدیل شد. با روی کار آمدن رضاخان و به‌خصوص پس از تغییر سلطنت از قاجاریه به پهلوی، روند غرب‌زدگی و پذیرش الگوهای غربی علاوه بر عرصه‌ی صنعت، در رفتارها و ارزش‌های اجتماعی نیز دگرگونی عمیقی به وجود آورد. در این دوره، حوزه‌ی ترسیمی فعالیت زنان در اذهان عمومی از محدوده‌ی خانواده فراتر رفت و شکلی اجتماعی و عمومی به خود گرفت. رضاشاه تلاش کرد تا در ادامه‌ی طرح مدرنیزه کردن ایران، تغییر شیوه‌ی زندگی ایرانیان را به سمت اروپایی شدن تسریع نماید. در مرحله‌ی اول، قانون اجباری شدن لباس متحدالشکل در ششم دی‌ماه 1307 در مجلس شورای ملی به تصویب رسید. براساس این قانون، پوشیدن لباس‌های یکدست و به‌خصوص کلاه پهلوی (لبه‌دار) برای کارکنان دولتی اجباری و همچنین استفاده از عبا و عمامه توسط روحانیون به‌جز برخی موارد استثنایی، ممنوع اعلام شد. تعمیم این برنامه در میان مردم، پس از سفر چهل‌روزه‌ی شاه به ترکیه در سال 1313 و دیدن بی‌حجابی در آن کشور، در دستور کار هیئت حاکمه قرار گرفت و همان‌طور که مخبرالسلطنه نیز اشاره کرده است، «کشف حجاب» در واقع سوغات سفر رضاشا ه به ترکیه بود.[1] رضاشاه می دانست که نمی‌تواند به‌یکباره کشف حجاب را اجرا کند. از همین ‌رو، در یک پروژه‌ی تقریباً ده‌ساله، مقدمات تصویب قانون کشف حجاب را فراهم ساخت. در 17 تیرماه 1305 «جمعیت تمدن نسوان» تئاتری را برای عادی-سازی حضور زنان برگزار کرد. در سال 1306، روزنامه‌ی «حبل‌المتین» از وجوب رفع حجاب سخن به میان آورد، خانواده‌ی شاه بی‌حجاب در سال 1306 به حرم حضرت معصومه (س) قدم گذاشت و در همین زمان، و به‌تدریج، خانواده‌های اشراف و نظامیان و پس از آن، کارکنان دولت به همراهی نخبگان وابسته، تشویق شدند تا حجابشان را کنار بگذارند. در سال 1310، شاه پانصد زن را دعوت کرد و از آنان خواست تا حجاب خود را بردارند و در همان سال، براساس درخواست شاه، تمامی زنانی که مایل بودند، میتوانستند چادرشان را از سر بردارند. همچنین در موارد متعددی پیش از تصویب قانون کشف حجاب، در برابر اعتراض علما، از زنان بی‌حجاب حمایت شد. این اقدامات از یک‌ طرف راه را برای پذیرش کشف حجاب در جامعه‌ی ایرانی، خصوصاً در میان اقشار متوسط به بالا، فراهم ساخت و از طرف دیگر، زمینه‌ی اعلام رسمی کشف حجاب در 17 دی 1314 توسط رضاشاه را بیش‌ از پیش مهیا نمود. بدون تردید، «کشف حجاب» از بارزترین سیاست‌های ضداسلامی رضاشاه به‌رغم صراحت نص قرآن برای حفظ حجاب بود. در واقع کشف حجاب از مهم‌ترین خواسته‌های غرب‌گرایان بود و از همین ‌رو، برای روحانیون نیز حساسیت ویژه‌‌ای یافته بود. بر همین اساس نیز ترس از مخالفت روحانیون منجر به طولانی شدن تصویب قانون عمومی کشف حجاب شد. دولت رضاشاه برای اجرای کشف حجاب، ترکیبی از سیاست تشویق و تنبیه را به ‌کار گرفت. در این راستا، رضاشاه از برپایی مجالس جشن برای دولتی‌ها، ایجاد مدارس و مراکز تفریحی و استفاده از زنان معروف و سرشناس، برای تبلیغ بی‌حجاب بهره برد. از سویی تلاش شد تا فسق‌وفجور به زنان چادری نسبت داده شود. دولت همچنین با بهره‌ گرفتن از به‌اصطلاح روشن‌فکران و متجددان، تلاش کرد تا مسئله‌ی کشف حجاب را توجیه تئوریک نماید. بر همین اساس، ادعا شد که درباره‌ی مسئله‌ی حجاب مانند قصاص، صراحتاً در قرآن سخنی به میان نیامده و ایرانی‌ها قبل و بعد اسلام بی‌حجاب بوده‌اند و حتی برخی آن را تحفه‌ی قوم وحشی و بربر عرب دانستند. رضاشاه یک‌ بار و در خرداد 1314، هدف خود از سیاست کشف حجاب را این‌گونه تشریح کرد: «ما باید صورتاً و سنتاً غربی شویم. باید در قدم اول، کلاه‌ها تبدیل به شاپو شود... و نیز باید شروع به رفع حجاب زن‌ها نمایند و چون برای عامه‌ی مردم دفعتاً مشکل است، وزرا و معاونان باید پیش‌قدم شوند...»[2] آنچه بیش از بیش مورد توجه این نوشتار است، توجه به پیامدهای کشف حجاب در عرصه‌های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی است. از منظر اقتصادی، تغییر البسه تناسبی با تولیدات داخلی و لباس‌های وطنی نداشت و لازم می‌نمود که این لباس‌ها از خارج وارد کشور شوند. در نتیجه، قانون تغییر البسه و پس از آن کشف حجاب، تعطیلی بسیاری از مشاغل مرتبط با تهیه و تولید کالاهای وطنی را در پی داشت. تولیدکنندگان داخلی مهارت تولید پوشش جدید را نداشتند و دولت نیز قانون تخصیص تسهیلات به واردات کلاه و لباس را تصویب کرد. این مسلم است که در حالت عادی و حتی اگر قوانین مربوط به تغییر لباس مغایرت با شرع نیز نداشت، در بهترین حالت، در صورتی مد موجب تولید ثروت می‌شد که وابسته به تولید داخلی بود. آری باید زن ایرانی به بهانه‌ی «تجدد»، «تقدم» و «مقتضیات زمان»، هر روز و هر ساعت با وسایلی که در دنیای سرمایه‌داری تهیه می‌شد، خود را در معرض نمایش بگذارد تا بتواند چنین مصرف‌کننده‌ی لایقی برای کارخانه‌های غربی باشد.[3] از منظری اجتماعی و روان‌شناسانه، می‌توان گفت که لباس مردم هر کشوری معرف هویت و فرهنگ آن کشور است. تغییر لباس و صورت، کم‌وبیش به‌ منزله‌ی تغییر هویت، ملیت و مذهب محسوب می‌شد. و از همین رو، حتی فارغ از انگیزه‌های قوی مذهبی مردم برای مخالفت در برابر کشف حجاب، نفس تغییر لباس می‌توانست منجر به «ازخودبیگانگی» و «تضاد سنت و مدرنیسم» در جامعه شود. بسیاری از گزارش‌ها در این زمان حاکی از آن بود که پس از اجباری شدن کشف حجاب، بسیاری از زنان ایرانی از خانه های خود بیرون نیامدند، حتی برخی از خانواده‌ها به کشورهای همسایه از جمله عراق مهاجرت کردند و سایر زنان نیز تلاش می‌کردند تا حتی‌الامکان با ترفندهای گوناگون سر خود را بپوشاندند. هرچند پیامدهای اقتصادی می‌توانست گذرا باشد، اما پیامدهای سیاسی و اجتماعی تحولات عمیق و شگرفی را در درازمدت برای ایران رقم زد. از نقطه‌نظر سیاسی، اجباری شدن کشف حجاب، بسیاری از نیروهای اجتماعی از جمله متدینین را به واکنش و مقاومت واداشت و آنان را به مخالفان بالفعل رضاشاه تبدیل کرد. از این ‌پس و با کشف حجاب، به‌تدریج «حجاب» به‌صورت یک حساسیت و علامت برای شناخت ایمان و اسلامیت اشخاص و خانواده‌ها درآمد و جایگاه و حساسیت ویژه‌ای نسبت به آن در مقایسه با گذشته به وجود آمد. در این میان، روحانیون به‌عنوان سنگربانان و نگهبانان شریعت، بیشترین مقاومت را از خود بروز دادند و مورد بیشترین آزار و اذیت‌ها قرار گرفتند. حتی پیش از تصویب قانون عمومی کشف حجاب، بسیاری از علما در مخالفت با روند تدریجی تغییر البسه، مخالفت‌هایی را ابراز داشتند و در نتیجه، بسیاری از آنان دستگیر، زندانی و تبعید شدند یا به عتبات عالیات مهاجرت کردند. از این جمله می‌توان به تبعید سید حسام‌الدین فال اسیری در شیراز، حجج ‌اسلام سید جواد خامنه‌ای و سید مرتضی خسروشاهی در تبریز و آیت‌الله قمی در مشهد اشاره کرد. آیت‌الله قمی در یک سخنرانی در مشهد گفته بودند: «اسلام فدایی می‌خواهد و بر مردم است که قیام کنند و من حاضرم فدا بشوم.»[4] در این میان، تلگراف شیخ عبدالکریم حائری یزدی، زعیم و مؤسس حوزه‌ی علمیه‌ی قم، در 11 تیر 1314 به رضاشاه، تعجب شاه را برانگیخت، زیرا دولت ایشان را انسانی بیشتر اهل مدارا و تقیه می‌شناخت. در واکنش به این اقدام، رضاشاه به خانه‌ی مرحوم حائری رفت و ضمن تهدید و هتک حرمت ایشان، تأکید کرد که چون در ترکیه کشف حجاب شده و این کشور به اروپا ملحق شده است، در ایران هم باید کشف حجاب باشد. پس از این، اما واقعه‌ی مهم قیام مسجد گوهرشاد رخ داد. در یک تحلیل کلان از تأثیرات و پیامدهای سیاسی کشف حجاب و به‌طور کلی اقدامات خاندان پهلوی در مقابله با دین و روحانیون، بایستی اشاره کرد که در واقع، آنچه اتفاق افتاد آن بود که «حجاب» از امری که پیش‌ از این صرفاً به آن به‌عنوان بخشی از احکام دینی نگریسته می‌شد، به عامل اثربخش برای شکل‌گیری یک هویت و جنبش اجتماعی در بین علما و پس از آن، به‌تدریج در بین مردم متدین و مسلمان تبدیل شد. مسئله‌ی زنان و کیفیت حضور اجتماعی و رعایت شأن و منزلت آنان و همچنین مسئله‌ی حجاب، از این ‌پس همواره مقوله‌ای اجتماعی و به‌مثابه‌ی خط قرمزی توسط علما تلقی گردید و بر همین اساس نیز بعدها امام خمینی (ره) با اعطای حق رأی به زنان به دلیل مفاسدی که رژیم پهلوی برای آنان ممکن بود به بار بیاورد، مخالفت کردند و پس از آن و با شکل‌گیری نظام مقدس جمهوری اسلامی نیز مسئله‌ی کیفیت اجتماعی حضور زنان و همچنین مسئله‌ی حجاب، از حساسیت بجا و قابل ‌ملاحظه‌ای برخوردار گردید. حاصل سخن اینکه قریب به یک دهه چالش بی‌حاصل میان کارگزاران نظام و مردم در دوره‌ی رضاشاه، به فاصله‌ی توده‌ها از حکومت بیش‌ از پیش دامن زد؛ به‌گونه‌ای که این اقدام برخی تکاپوهای مدرن‌سازی شاه را تحت‌الشعاع قرار داد و از او چهره‌ای منفی در اذهان و افکار عمومی به وجود آورد.این یک حقیقت تاریخی است که حکومت‌ها به‌ندرت می‌توانند با خواسته‌ها و مطالبات توده‌های مردم مقابله کنند. امام خمینی (ره) نیز با تأکید بر تحمیل هزینه-های بیهوده‌ی کشف حجاب، معتقد بودند: «شما حساب کنید در این بیست‌وچند سالی که از این کشف حجاب مفتضح می‌گذرد، چه چیزی عاید زن‌ها شده، چه چیزی عاید مردها شده و چه چیزی عاید این مملکت گردیده است.»[5] در واقع مسئله‌ی کشف حجاب عامل برانگیزاننده‌ای بود که بسیاری از روحانیون و مذهبی‌ها را که معتقد به اصل «تقیه» بودند، به عرصه‌ی سیاست کشاند. از این ‌پس، روحانیون و نیروهای مذهبی کوشیدند تا به‌نوعی خانه‌تکانی دین را که در تمام دوره‌ی رضاشاه گرفتار انزوا شده بود، احیا کنند. آن را در پیوند بیشتری با جامعه و سیاست قرار دهند و تجربه‌ی جدیدی را در رویارویی با دنیای نو عملی سازند؛ تجربه‌ای که به تأسیس جمهوری اسلامی منجر شد. روحانیون و علما به‌خوبی پس از واقعه‌ی کشف حجاب دریافتند که برای حفظ، صیانت و اجرای احکام الهی بایستی حضور فعالانه در عرصه‌ی سیاست داشته باشند. مسئله‌ی کشف حجاب و بحران‌های مذهبی دوران پهلوی و در پی آن، عزم علما برای مشارکت فعال در عرصه‌ی اجتماعی، این جمله هایدگر را به ذهن متبادر می‌نماید که گفته بود: هرجا بحران باشد، نیروی بالنده‌ی منجی نیز هم آنجاست. پس از این بود که بحث «ولایت‌فقیه» و حکومت اسلامی توسط امام‌ خمینی (ره) مطرح و در عرصه‌ی عمل نیز اجرایی شد. نکته‌ی مهم و قابل ‌تأمل آن بود که هرچند بحث از پیوند دین و سیاست، حضور اجتماعی علما و ولایت فقیهان پیش‌ از این نیز کم‌وبیش توسط برخی از علما مطرح شده بود، امام خمینی (ره) ضمن تبدیل این بحث فقهی به نظریه‌ای سیاسی، تشکیل حکومت اسلامی را برای عموم مسلمانان واجب دانست و از این ‌جهت، تفاوتی بنیادین با فقهای پیش از خود داشت.[6] بر همین اساس و تا آنجا که به بحث‌های ماکس وبر نیز مرتبط است، تغییر نوع تلقی از اسلام و کارکردهای آن منجر به شکل‌گیری حرکت جمعی برای تشکیل حکومت اسلامی شد. وبر تلاش کرد تا رابطه‌ی مستقیمی را بین برداشت از دین و نوع رفتار اجتماعی برقرار سازد. او ضمن اعتبار بخشیدن به‌ نظام عقاید و اندیشه‌ها، معتقد بود که ساختار و عمل مردم به‌طور کلی از تعهد اولیه‌ی آن‌ها به نوع خاصی از نظام عقاید شکل می‌گیرد.[7] بر این اساس، پس از وقوع انقلاب مشروطه و اقدامات روشن‌فکران غرب‌زده و تعدی‌های متعدد به ساحت اسلام، نظیر واقعه‌ی کشف حجاب، به‌تدریج در امام خمینی (ره) و بسیاری از فقها و روحانیون، این تلقی شکل گرفت که وقت آن رسیده است که حکومت اسلامی تشکیل شود. این در حالی بود که پیش‌ از این، علما با تأکید بر مباحثی مانند «تقیه»، از دخالت در سیاست پرهیز نموده و شکل‌گیری حکومت مشروع را تنها در زمان امام معصوم (ره) می‌دانستند.(*) پی‌نوشت‌ها: ]1[. روح‌بخش، رحیم، رشد آموزش تاریخ، زمستان 1384، شماره‌ی 21، ص 45. ]2[. صدر، محسن، خاطرات صدر الاشرف، تهران، وحید، 1364، ص 302. ]3[. شهید مطهری، مسئله‌ی حجاب، انتشارات صدرا، 1369، ص 94. ]4[. چهره‌ای پُرفروغ از مشعل‌داران اسلام و فقاهت و انقلاب، یادواره‌ی آیت‌الله‌العظمی شیرازی، ص 141. ]5[. صحیفه‌ی نور، جلد اول، ص 19. ]6[. حسینی‌زاده، محمدعلی، اسلام سیاسی در ایران، قم، انتشارات دانشگاه مفید، 1385، ص 231. ]7[. احمدی، حمید، «آینده‌ی جنبش‌های اسلامی در خاورمیانه: طرح یک چارچوب نظری»، فصلنامه‌ی مطالعات خاورمیانه، شماره‌ی 14 و 15، 1377، ص 55 تا 92. *محمدمسعود آقایی، دانشجوی دکتری تاریخ دانشگاه اصفهان منبع: سایت برهان

چرا از منظر اسرائیل، شاه کوروش ثانی بود؟!

کارتر در 10 دی‌ 1356 در شب‌ سال‌ نو میلادی‌، در ضیافت‌ شامی،‌ اظهار داشت‌ که‌ ایران‌ به‌ دلیل‌ رهبری‌ بزرگ‌ شاه، به‌ جزیره‌ی‌ ثبات‌ در یکی‌ از آشوب‌زده‌ترین‌ مناطق‌ جهان‌ تبدیل‌ شده‌ است. اسرائیل نیز با طراحى جشنهای 2500ساله و دادن لقب «کوروش ثانی» به شاه، به تمجید از او می پرداخت. تمجید از رهبر یک کشور توسط دولت و یا دول دیگر، با اهداف و مقاصد خاصی صورت می‌گیرد. گاهی این امر می‌تواند جنبه‌ی خودآگاهانه و منفعت‌طلبانه داشته باشد. تبلور چنین هدفی را می‌توان به‌خوبی در سیاست خارجی آمریکا و اسرائیل نسبت به رژیم محمدرضاشاه پهلوی مشاهده نمود. آمریکا همواره در راستای منافع خود، به تمجید از محمدرضاشاه، او را «رهبری بزرگ» خطاب می‌کرد. در این رابطه، کارتر در 10 دی‌ 1356، در شب‌ سال‌ نو میلادی‌، در ضیافت‌ شامی‌ که‌ شاه‌ برای‌ او ترتیب‌ داده‌ بود، اظهار داشت‌ که‌ ایران‌ به‌ دلیل‌ رهبری‌ بزرگ‌ شاه، به‌ جزیره‌‌ی ثبات‌ در یکی‌ از آشوب‌زده‌ترین‌ مناطق‌ جهان‌ تبدیل‌ شده‌ است. اسرائیل نیز با طراحى و اجراى جشن‌های 2500ساله و دادن لقب «کوروش ثانی» به شاه، به تمجید از او می‌پرداخت. آن‌گونه که نقل است، اسرائیل یکی از ترغیب‌کنندگان اصلی شاه به اجرا و برپایى جشن‌های 2500ساله بود. حال این سؤال اصلی مطرح است که هدف واقعی آمریکا و اسرائیل از این اقدامات چه بود؟ در پاسخ به این پرسش، فرضیه‌های زیادی مطرح می‌گردد، از جمله اینکه آمریکا به دلیل تأمین منافع خود و اسرائیل با بهره‌برداری از تاریخ در جهت حمایت از قوم یهود، درصدد تأمین منافع اقتصادی، سیاسی و نظامی خود بود. همچنین این رژیم سعی داشت با توسل به این سیاست، از مناسبات خود با ایران بهره‌برداری کرده و با اتحاد در برابر اعراب، ضمن خروج از انزوای سیاسی، مانع حمایت ایران از فلسطین گردد که در نوشته‌ی حاضر به بررسی بیشتر این فرضیه‌ها پرداخته می‌شود. محمدرضا شاه، رهبر بزرگ ایران! آمریکا و اسرائیل همواره در طی دوران روابط خود با محمدرضاشاه پهلوی، با القاب دور از واقعیت به سیاست ستایش و تمجید از وی و اقداماتش می‌پرداختند. نطق معروف کارتر در شب کریسمس، که در آن شاه را «رهبری بزرگ» نامید، نمونه-ای از این سیاست است. وی در این نطق عنوان نمود: «ایران به دلیل رهبری بزرگ شاه، مبدل به جزیره‌ی ثبات در یکی از آشوب‌زده‌ترین نقاط جهان شده است.»[1] این سخن تعجب و واکنش بسیاری از مردم در داخل و خارج از کشور را به دنبال داشت، زیرا جزیره‌ای که کارتر آن را دارای ثبات می‌دانست، با جنبش‌های اعتراضی مردم در آستانه‌ی انقلابی بزرگ قرار داشت. در پیش گرفتن چنین سیاستی تنها این تصور را به ذهن متبادر می‌کند که بخش مهمی از این سیاست‌ها در راستای تأمین منافع آمریکا و خشنودسازی شاه متکبر صورت می‌گرفت، زیرا ایران علاوه بر تأمین منابع نفتی آمریکا، حافظ منافع این کشور در منطقه نیز بود و حجم مبادلات تجاری و نظامی ایران بالغ بر چند میلیارد دلار کالا و تسلیحات نظامی از آمریکا می‌شد. البته شاه نیز از چنین سیاستی استقبال می‌کرد و در واقع به آن نیاز داشت. وی معتقد بود «تا هنگامی که آمریکایی‌ها از وی حمایت کنند، می‌تواند هرچه بخواهد بگوید و هر کاری که بخواهد انجام دهد. از این رو، چنین دولتی را نمی‌توان سرنگون کرد.»[2] اما علاوه بر آمریکا، اسرائیل نیز با القاب خاص به شاه، او را «کوروش دوم» می‌نامیدند. این رژیم نیز با سیاست تعریف و تمجید، اهدافی را دنبال می‌نمود. اسرائیل: محمدرضا شاه، کوروش ثانی! اسرائیل یکی از ترغیب‌کنندگان محمدرضا شاه و رژیمش به برگزاری جشن‌های پُرهزینه‌ی 2500ساله‌ی شاهنشاهی بود. این رژیم به بهانه‌ی سالروز آزادی یهودیان از بابل توسط کوروش، در سال 1961 از شاه با‌ عنوان «کوروش دوم» یاد کرد. لطف‌اله حى یکى از سران انجمن کلیمیان تهران، در رابطه با این جشن‌ها و نیز نقش یهودیان صهیونیست در برپایی و ترغیب شاه در اجرای آن، می‌نویسد: «این جشن‏ها در عهد سلطنت پُرافتخار پدر تاج‌دار و انسان بزرگ قرن ما، شاهنشاه آریامهر، که به‌حق نزد یهودیان جهان، کورش ثانى لقب‏ گرفته است، انجام مى‏گیرد. به همین منظور، از مدت‏ها قبل از طرف شوراى مرکزى جشن‏هاى شاهنشاهى، با شرکت گروهى از سرشناسان جامعه‌ی یهود، شوراى یهودیان ایران وابسته‏ به شوراى مرکزى جشن‏هاى شاهنشاهى، تشکیل گردید...» بی‌شک یکی از اهداف اصلی اسرائیل در طرح چنین القاب و جشن‌هایی، بهره‌برداری از تاریخ در جهت جلب حمایت شاه از اسرائیل و قوم یهود بود. این رژیم سعی داشت با ایجاد تقارن میان اقدامات کوروش کبیر و محمدرضاشاه، او را در پشتیبانی از یهودیان به‌خصوص در برابر اعراب، ترغیب نماید. همکاری با ایران، اتحاد سیاسی در برابر اعراب بعد از تصویب طرح سازمان ملل مبنی بر تقسیم فلسطین به دو منطقه‌ی عربی و یهودی، دولت محمد ساعد مراغه‌ای با دریافت مبلغ هنگفتی پول، در سال 1328، اسرائیل را به‌صورت «دو فاکتو» به رسمیت شناخت. رژیم پهلوی با آگاهی از نفرت مردم نسبت به اسرائیل و به دلیل ترس از واکنش مردم، از شناسایی رسمی این رژیم خودداری کرد. بنابراین «موشه شرتوک، وزیر خارجه‌ی اسرائیل... با یادآوری خاطره‌ی تاریخی نجات قوم یهود توسط کوروش، از رژیم شاه تقاضا می‎کند که با شناسایی اسرائیل و ایجاد رابطه‌ی دوستی با آن کشور [رژیم جعلی]، بزرگ‌منشی دوران کورش بزرگ را تکرار نماید.»[3] بعد از شناسایی این رژیم توسط ایران، دولت اسرائیل خواهان گسترش همکاری با ایران گردید و بدین‌ترتیب، روابط دو ایران با رژیم جعلی اسرائیلرسماً از سال 1333 (1954م) آغاز گردید. در ابتدا، عامل مؤثر در تحکیم مناسبات ایران و اسرائیل، «خط‌مشی مشترک دکترین اتحاد پیرامونی بن گوریون، اولین رئیس‌جمهوری اسرائیل و سیاست ناسیونالیسم مثبت محمدرضا پهلوی» بود.[4] به‌موجب این دکترین، اسرائیل درصدد تحکیم روابط خود با کشورهای اطراف جهان عرب، به‌ویژه ترکیه و ایران برآمد. از نظر بن گوریون، رابطه با این کشورها در درازمدت علاوه بر خروج اسرائیل از انزوای سیاسی، منافع اقتصادی-امنیتی این رژیم را در برابر کشورهای عربی نیز تأمین می‌کرد،[5] زیرا رژیم صهیونیستی به دلیل ماهیت خود، در میان کشورهای‏ عربی دشمن تلقی می‌شد و این مسئله تهدیدی جدی برای بقای آن محسوب ‏می‏گردید. بنابراین رابطه با ایران و سایر کشورهای منطقه، ضمن آنکه این رژیم را از انزوای سیاسی خارج می‌کرد، مانع حمایت ایران از فلسطین می‌گردید. ایران نیز به سبب دشمنی برخی از اعراب با حکومت شاه، می‌توانست با برقراری رابطه با دشمن اصلی کشورهای عربی، امنیت خویش را تضمین نماید. در دوره‌ی مذکور، روابط ایران با برخی از کشورهای عربی مانند عراق و مصر، در وضعیت مناسبی‏ قرار نداشت. جدایی محمدرضاشاه از فوزیه باعث دلخوری مصری‌ها شده بود و رابطه با عراق نیز به علت اختلاف بر سر اروند رود، چندان مناسب نبود. بعدها با روی کار آمدن جمال عبدالناصر و تمایل او به رابطه با شوروی، روابط رژیم پهلوی و اسرائیل بیش از پیش تقویت شد. از سویی ایران با برخورداری از موقعیت نظامی و اقتصادی خاص خود، یعنی وجود منابع عظیم نفتی، می‌توانست نقش مهمی در تأمین امنیت اسرائیل در برابر اعراب ایفا کند، زیرا «ماشین جنگی اسرائیل بدون نفت ایران قادر نبود سه جنگ مهم با اعراب را موفقیت‌آمیز پشت سر گذارد.»[6] بنابراین اسرائیل با این اقدام، علاوه بر تأمین منافع سیاسی، به اهداف اقتصادی و نظامی نیز دست می‌یافت. تأمین منافع اقتصادی کلید روابط اقتصادی ایران و اسرائیل، منابع عظیم نفتی ایران بود. نیاز شدید اسرائیل به منابع نفتی ایران برای تأمین انرژی مورد نیاز خود در صنایع و نیز عرصه‌ی نظامی در جنگ با اعراب، محور اصلی این رابطه را شکل می‌داد. همکاری‌های اقتصادی ایران و رژیم جعلی اسرائیل، مانند سایر عرصه‌ها، بعد از کودتای 28 مرداد، آغاز گردید و اولین قرارداد در سال 1959م، به امضای مقامات آن دو رسید. «مطابق این‏ قرارداد، نفت ایران به قیمت بشکه‏ای یک دلار و سی سنت به اسرائیل فروخته‏ می‏شد.»[7] طبق اسنادی که از سفارت آمریکا در تهران در تاریخ 17 دسامبر 1976 (26 آذر 1355) به دست آمده، روابط اقتصادی ایران و رژیم جعلی اسرائیل، به‌خصوص در حوزه‌ی صادرات نفت ایران به اسرائیل، در حجم وسیعی قرار داشت. در یکی از اسناد منتشرشده در 17 دسامبر 1976، عنوان گردیده است که «حداقل 75 درصد مصرف کنونی داخلی اسرائیل که در حدود 150 هزار بشکه در روز است، به‌وسیله‌ی ایران تأمین می‎شود.»[8] این روند بعد از جنگ چهارم اعراب و اسرائیل بیشتر نیز گردید، زیرا در این جنگ، اسرائیلی‌ها مجبور به بازگرداندن حوضه‌های نفتی اشغال‌شده در صحرای سینا، به مصری‌ها شدند.[9] بنابراین اسرائیل مجبور شد بخش عظیمی از نیازهای نفتی خود را از ایران تأمین نماید. این واردات تا جایی بود که باجرئت می‌توان گفت بیشتر نیازهای نفتی این رژیم در جنگ با اعراب، توسط رژیم پهلوی تأمین می‌‌شد. علاوه بر خرید و فروش نفت، ایران و رژیم جعلی اسرائیل در زمینه‌ی کشاورزی نیز مبادلات زیادی داشتند. در این رابطه، فعالیت‌ها شامل استفاده از تجارب اسرائیلی‌ها در زمینه‌ی شیوه‌های آبیاری، روش‌های مدرن کشاورزی، صادرات ابزارآلات پیشرفته‌ی کشاورزی، «ارسال فیلم‌های آموزشی از پیشرفت‌های کشاورزی اسرائیل و نحوه‌ی کشت و پرورش میوه در گرم‎خانه‎ها و دامداری و آبیاری قطره‎ای به ایران»[10] می‌شد، اما در واقع اسرائیلی‌ها «از این طریق توانستند به‌تدریج در بخش‌های بازرگانی و کشاورزی ایران نفوذ و سرمایه‌گذاری کنند.»[11] البته نفوذ اسرائیل در عرصه‌های داخلی ایران، تنها به مسائل سیاسی-اقتصادی محدود نماند، بلکه این رژیم توانست در عرصه‌ی نظامی نیز نفوذ کند و به سود هنگفتی دست یابد. منافع حاصل از روابط نظامی نیروی نظامی و در رأس آن ارتش، ستون فقرات شاه محسوب می‌شد و شاه هزینه‌های هنگفتی را برای تقویت بنیه‌ی نظامی می‌پرداخت. بنابراین توسل به آمریکا و اسرائیل، که از نظر نظامی قدرتمند محسوب می‌شدند، برای شاه جاذبه‌ی خاصی داشت. تاریخ روابط نظامی شاه با اسرائیل نیز تقریباً با گشایش روابط سیاسی-اقتصادی آغاز گردید. این روابط شامل نخست، «آموزش نیروهای نظامی ایران از سوی اسرائیلی‌ها؛ دوم، همکاری‌های امنیتی میان ساواک و موساد؛ سوم، خرید تسلیحات از اسرائیل و چهارم، عملیات مشترک نظامی-امنیتی بود.»[12] آموزش نیروهای نظامی توسط اسرائیل، شامل آموزش بسیاری از فرماندهان عالی‌رتبه‌ی ارتش، واحدهای چترباز و نیز سایر مقامات نظامی جهت آشنایی با فنون جدید نظامی بود. در این رابطه، برخی از آمارهای موجود حکایت از این موضوع دارند که «حدود پانزده هزار نظامی ایرانی مشغول آموزش در اسرائیل بودند و تقریباً تمام فرماندهان عالی‌رتبه‌ی ارتش ایران به اسرائیل سفر کردند.»[13] فروش اسلحه و تجهیزات نظامی به ایران نیز شامل موشک، مسلسلهای دستی یوزی، خمپاره‌اندازهای سنگین و گاه حتی مذاکره با آمریکاییان جهت فروش تجهیزات و تسلیحات مورد درخواست شاه بود. «این سفارشات از دهه‌ی 1960 (1340) رشد زیادی پیدا کرد»[14] و به اوج خود رسید. در زمینه‌ی همکاری‌های امنیتی میان ساواک و موساد، شکل همکاری‌ها از کمک به تأسیس ساواک تا تبادل اطلاعات، جاسوسی و... را در بر می‌گرفت. این همکاری تا جایی بود که «پس از سازمان‌های آمریکا، شوروی و انگلستان، موساد فعال‌ترین شبکه‌ی اطلاعاتی در ایران بود و در تأسیس سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک) نقش تعیین‌کننده‌ای داشت.»[15] علاوه بر مسائل امنیتی، رژیم پهلوی در چند عملیات مشترک منطقه‌ای نیز به همکاری با اسرائیل مبادرت نمود. در این رابطه، یکی از پژوهشگران تاریخ، از شاه به‌عنوان یکی از متحدین اصلی اسرائیل در جنگ 1973م اعراب و اسرائیل نام می‌برد.[16] البته اسرائیل نیز به دلیل شرایط خاص منطقه‌ای خود، نیاز مبرمی به ایجاد روابط نظامی-امنیتی با ایران داشت، زیرا وجود ایران قوی علاوه بر آنکه می‌توانست سد مقاومی در برابر دشمن مشترک ایران و اسرائیل، یعنی اعراب باشد، «مناسب‎ترین مکان برای دستیابی به هرگونه فعالیت اطلاعاتی و عملیاتی در راستای تأمین امنیت اسرائیل بود»[17] و سود سرشاری را نیز نصیب این رژیم می‌نمود. بنابراین طبیعی بود که اسرائیل از همکاری نظامی با ایران استقبال نماید. سخن آخر فرجام سخن آنکه بررسی سیاست دور از واقعیت تعریف و تمجید از محمدرضاشاه توسط آمریکا و اسرائیل، نشان داد که این سیاست در راستای ترغیب شاه جهت گسترش روابط و نیز تأمین منافع این دو صورت گرفته است. آمریکا با خطاب کردن شاه به‌عنوان «رهبری بزرگ» و اسرائیل با دادن لقب «کوروش دوم» به وی، باب بسیاری از همکاری‌های سیاسی-اقتصادی و نظامی با رژیم پهلوی را گشودند و توانستند از این فرصت نهایت بهره‌برداری را بکنند. پی‌نوشت‌ها: [1]. شوکراس‌، ویلیام (1369)، آخرین سفر شاه، ترجمه‌ی عبدالرضا هوشنگ مهدوی، تهران، نشر البرز، ص 155-156. [2]. ماروین زونیس (1374)، شکست شاهانه، ترجمه‌ی عباس مخبر، تهران، طرح نو، ص 359. [3]. زارع، رضا (1384)، «روابط ایران و رژیم صهیونیستی»، سقوط (مجموعه مقالات همایش بررسی علل فروپاشی سلطنت پهلوی)، مؤسسه‌ی مطالعات و پژوهشهای سیاسی، ص 449 تا 491، برگرفته از پایگاه جامع تاریخ معاصر ایران. [4]. حسینی سمنانی، سید حمید (1377)، بررسی روابط بین ایران و اسرائیل در دوران سلطنت محمد رضا پهلوی، استاد راهنما: دکتر مقتدر، استاد مشاور: دکتر رحمانی، پایان‌نامه‌ی کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکزی، ص 4، برگرفته از پایگاه جامع تاریخ معاصر ایران. [5]. ازغندی، علیرضا (1384)، روابط خارجی ایران 57-1320، نشر قومس، ص 412. [6]. همان. [7]. روابط ایران و اسرائیل به روایت اسناد نخست‌وزیری، تهران، مرکز اسناد ریاست‌جمهوری، 1377، ص 130. [8]. اسناد لانه‌ی جاسوسی آمریکا، تهران، انتشارات مؤسسه‌ی فرهنگی-هنری بزرگ اندیشه، جلد 12، شماره‌ی 36، صفحه‌ی 5022. [9]. ازغندی، همان، ص 413. [10]. بایگانی اسناد وزارت امور خارجه، نامه‌ی شماره‌ی 798، مورخ 4 خرداد 1356، سال 58-1356، پرونده‌ی 231 و ر.ک.به: مؤسسه‌ی مطالعات و پژوهشهای سیاسی. [11]. ازغندی، همان، ص 418. [12]. حسینی، سیده مطهره (1390)، «پیشینه‌ی همکاری رژیم شاه در طرحهای نظامی منطقهای با اسرائیل»، پانزده خرداد، دوره‌ی دوم، شماره‌ی 29، ص 215. [13]. ازغندی، همان، ص 416. [14] حسینی، همان، ص: 216. [15]. شهبازی، الهام (1393)، «ایران و اسرائیل از همکاری تا منازعه»، خردنامه، شماره‌ی 12، ص 96. [16]. حسینی، همان، ص 222. [17]. زارع، رضا (1384)، «روابط امنیتی-اطلاعاتی ایران و اسرائیل»، بهار، شماره‌ی 33، ص 55. (*)زهره رحمانی، پژوهشگر تاریخ معاصر منبع: سایت برهان

چرا بخت یارِ بختیار شد؟ - به مناسبت به قدرت رسیدن بختیار

منفورترین چهره‌ی نظامی دوره‌ی پهلوی که بود؟ - نگاهی به کارنامه‌ی یکی از نزدیکان شاه

وی به‌خاطر خون‌ریزی و کشتار مردم در جریان انقلاب، به‌قدری بدنام بود که فردی نظیر بختیار نیز از همکاری با وی ابا داشت و آن را لطمه‌ای به وجهه‌ی ملی خود می‌دانست، اما برای دستیابی به هدف مشترک، ناگزیر از همکاری با وی شد. غلامعلی اویسی یکی از افسران عالی‌رتبه‌ی رژیم پهلوی است که مانند بسیاری از مقامات و وابستگان به این رژیم، بدنام و نامحبوب بوده است. دلایل گوناگونی سبب این بدنامی در بین مردم و حتی میان دولتمردان رژیم پهلوی و همکاران وی شده است. از جمله می‌توان به فساد مالی، اشتغال به قاچاق مواد مخدر و نیز خشونت و کشتاری که در جریان سرکوب مردم در 15 خرداد 1342 و 17 شهریور 1357 به راه انداخت، اشاره کرد. این خون‌ریزی و کشتار به‌شدت چهره‌ی وی را آلوده و منفور ساخت؛ به‌طوری‌که مقامات رژیم نیز به آن اذعان داشتند. در این نوشتار، برآنیم اشاره‌ای کوتاه به مناصب و مسئولیتها، اقدامات وی در سرکوب مبارزات مردم در جریان انقلاب و فعالیت‌های وی پس از سقوط رژیم پهلوی و تلاش برای سرنگون کردن جمهوری اسلامی داشته باشیم. غلامعلی اویسی در سال 1297ش، در روستای فردو از توابع قم، به دنیا آمد. وی پس از پایان تحصیلات مقدماتی، وارد دبیرستان نظام شد و در سال 1315 دیپلم گرفت و به دانشکده‌ی افسری رفت. در سال 1317، این دوره را به اتمام رساند و با درجه‌ی ستوان‌دومی وارد ارتش شد. از آنجا که محمدرضای ولیعهد نیز در همین دوره از دانشکده‌ی افسری فارغ‌التحصیل شد، با اویسی و چند دانشجوی دیگر، دوستی و رابطه‌ی نزدیکی داشت. همین مسئله سبب ترقی و پیشرفت اویسی و افرادی نظیر حسین فردوست، قره‌باغی، فریدون جم و چند تن دیگر شد؛ به‌طوری‌که همه‌ی این افراد به درجه‌ی ارتشبدی رسیدند. از زمان اشتغال به کار اویسی در ارتش تا هنگام خروجش از کشور، وی عهده‌دار مناصب و مسئولیت‌های زیادی بود که همگام با ارتقای مدارجش در ارتش، حساس‌تر و بااهمیت‌تر می‌شدند. مهم‌ترین مناصب وی در ارتش تا قبل از کودتای 28 مرداد 1332، فرماندهی گروهان، فرماندهی گردان و آموزشگاه گروهبانی لشکر 2، ریاست شعبه‌ی بازرسی دژبان مرکز و فرماندهی هنگ بود. وی پس از سال 1332 به دانشکده‌ی جنگ تهران رفت و پس از آن، دوره‌ی جهت‌یابی و نظارت و نیز دوره‌ی ستاد فرماندهی را در آمریکا گذارند. اویسی پس از چهار سال درجه‌ی سرهنگی، به درجه‌ی سرتیپی رسید و از آنجا که حداقل زمان ممکن برای ارتقا از درجه‌ی سرهنگی به سرتیپی هفت سال بود، این امر جهشی موفقیت‌آمیز به‌شمار می آمد. اویسی در 1337 به ریاست ستاد لشکر گارد و پس از آن به فرماندهی لشکر گارد رسید و در همین سمت تا درجه‌ی سپهبدی پیش رفت. در سال 1341، فرماندار نظامی تهران شد و در سال 1344 به مقام فرماندهی ژاندارمری کل کشور رسید. اقداماتی که در هفت سال خدمت در پست فرماندهی ژاندارمری، از جمله توسعه‌ی سازمان ژاندارمری، ایجاد سازمانی به نام پلیس راه و... انجام داد، وی را مورد توجه شاه قرار داد. اویسی در سال 1348 موفق شد به درجه‌ی ارتشبدی، عالی‌ترین درجه‌ی ارتش دست یابد. در سال 1351، به فرماندهی نیروی زمینی رسید و تا دی 1357 در این سمت باقی ماند.[1] اویسی در این مدت، با حفظ سمت خود، بار دیگر به مقام فرمانداری نظامی تهران نیز رسید. در مورد ارتقای سریع اویسی و پیشرفتش در ارتش، برخی مانند فردوست، دوست و رئیس دفتر محمدرضاشاه، بر این باورند که ترقی وی نه از سر استعداد و لیاقت، بلکه به‌خاطر فرصت‌طلبی و زدوبندهای وی بوده است. اویسی افسری خشن، جدی و سودجو بود. ظاهری خندان و مؤدب داشت، ولی باطن او خبیث و زشت بود. در ظاهر به مبانی اسلام پایبند بود و واجبات مذهبی را انجام می‌داد، ولی به آن‌ها تظاهر می کرد.[2] ا فساد مالی و قاچاق موادمخدر اویسی از هر راهی، چه قانونی و چه غیرقانونی، به جمع‌آوری ثروت می‌پرداخت. یکی از این راه‌ها، تصرف زمین بود. وزارت منابع طبیعی ده هکتار زمین در شمال و بیش از پنجاه هکتار زمین در گنبد کاووس به او واگذار کرده بود. سازمان اوقاف نیز سی هکتار زمین در تاکستان قزوین به وی داد. با توجه به امکاناتی که اویسی در اختیار داشت، کلیه‌ی زمین‌های وی زیر کشت قرار می‌گرفت و همه‌ساله عواید قابل توجهی را نصیب وی می‌کرد. با توجه به درآمد سرشاری که از ارتش نصیب وی می‌شد و نیز سودهایی که از عواید زمین‌هایش به دست می‌آورد، هیچ‌گونه نیاز مالی به انجام کارهای خلاف قانون نداشت. اما علاقه‌ی سیری‌ناپذیر اویسی به ثروت، وی را به کسب درآمد از راه‌های غیرقانونی و سوءاستفاده‌های مالی کشاند. همان‌گونه که می‌دانیم، بیشتر سردمداران رژیم پهلوی، مصرف‌کننده‌ی موادمخدر بودند و در قاچاق آن نیز دست داشتند. اشتغال به این امر از بالاترین سطح در دربار تا سطوح پایینی دیوان‌سالاری نظامی و سیاسی را در بر می‌گرفت. به‌عنوان مثال، اشرف پهلوی به‌طور آشکار به این تجارت پُرسود روی آورد. یکی از افرادی که با اشرف در زمینه‌ی قاچاق مواد همکاری می‌کرد، ارتشبد اویسی بود. وی موادمخدری که اشرف از خارج کشور وارد می‌کرد، در داخل به فروش می‌رساند. همچنین در مقام فرماندهی ژاندارمری، موادمخدر کشف‌شده از قاچاقچیان در هر گوشه از کشور در اختیار وی قرار می‌گرفت و اویسی آن‌ها را برمی‌داشت و با همکاری افرادی مانند اشرف، به فروش می‌رساند. فردوست در خاطرات خود می‌نویسد: «زمانی که فرمانده ژاندارمری بود، سهم خود را از تریاک‌های وارده از افغانستان و ترکیه برمی‌داشت و زنش در کرمان تشکیلات سازمان‌دهی فرم تریاک در خانه داشت. او تریاک‌های مکشوفه را نیز بلند می‌کرد و می‌فروخت... اویسی از این طریق، طی چندسالی که در ژاندارمری بود، حداقل پنج میلیارد تومان دزدید و همه را دلار کرد و به خارج برد.»[3] اویسی و جریان فراماسونری اویسی پس از کودتای 28 مرداد تا دهه‌ی 1340 عضو انجمن اخوت بود. این انجمن در دوره‌ی قاجار و توسط صفی‌علیشاه و با همکاری ظهیرالدوله داماد ناصرالدین شاه تشکیل شد. این انجمن در دوره‌ی پهلوی به حیات خود ادامه داد و به‌مثابه‌ی باشگاهی برای مسئولان حکومتی درآمد؛ چراکه بسیاری از آنان و حتی نظامیان عالی‌رتبه عضو آن بودند. این انجمن از سوی فراماسونری و لژهای جهانی حمایت می شد. انجمن اخوت نخستین اجتماعی بود که به‌طور رسمی و علنی به مطابقت دادن اساس کار خود با فراماسونری و انجام آداب و رسوم آن برآمد. افرادی مانند اقبال، علم و عبدالله انتظام نیز در آن عضویت داشتند.[4] همچنین بسیاری از مقامات و سران رژیم شاه، در فرقه‌ی بهاییت عضویت داشتند و از تشویق ها و حمایت‌های جریان فراماسونری برخوردار بودند. گذشته از افرادی که اعتقاد واقعی نسبت به این فرقه‌ی ساختگی داشتند، در میان مقامات رژیم پهلوی، بودند کسانی که بدون داشتن باور قلبی و فقط برای برخورداری از حمایت جریان فراماسونری و بهاییت، اظهار اعتقاد به این فرقه‌ی ساختگی می کردند. این افراد در واقع نسبت به اسلام نیز باور عمیقی نداشتند و دستیابی به قدرت و ثروت را بر هر مذهبی ترجیح می‌دادند. یکی از این افراد، غلامعلی اویسی بود که در بین مردم، ادعای مسلمان بودن و تظاهر به پایبندی به شریعت اسلام داشت. همیشه در جیب خود، یک جلد قرآن و یک عکس از امیرالمؤمنین (ع) داشت که به آن قسم می‌خورد و در مجالس روضه‌خوانی و عزاداری شرکت می‌کرد[5] و از سوی دیگر، در برابر سران بهایی رژیم، خود را بهایی معرفی می‌نمود و در محافل آنان شرکت می‌کرد. در واقع اویسی به هر دو آن‌ها تظاهر می‌کرد و دستیابی به قدرت و ثروت برای وی از هر دو آن‌ها مهم‌تر بود. اویسی حتی باغ خود را در اختیار بهاییان قرار داده بود تا برای محافل خود، از آن استفاده کنند. بهاییان گاهی اوقات برنامه‌هایی داشتند که بسیار فجیع و دلخراش بود، از جمله اینکه در شب‌های عاشورا، یک بچه مسلمان را با خود به باغ می‌بردند و او را در حین جشن و پایکوبی، به قتل می‌رساندند و هلهله می‌کردند.[6] اویسی و کشتار مردم اویسی یکی از عاملان اصلی کشتار و قتل‌عام مردم در جریان مبارزات انقلاب اسلامی بود. وی در دو برهه‌ی حساس و تاریخی انقلاب، یعنی 15 خرداد 1342 و 17 شهریور 1357، نقش اساسی داشته است. تظاهرات گسترده‌ی 15 خرداد که واکنشی به دستگیری امام خمینی بود، با نهایت خشونت سرکوب گردید. اویسی که در این زمان فرمانده لشکر گارد بود، از طرف شاه مأمور به برقراری آرامش و خواباندن قیام مردم گردید. وی نیز با دستور مستقیم شاه، فرمان کشتار مردم را صادر کرد. اویسی لشکر گارد را به سی واحد کوچک تقسیم کرد و به مقابله با تظاهرکنندگان پرداخت و آنان بی‌رحمانه به قتل‌عام مردم پرداختند.[7]‌طور که در بین مردم شایع شده بود، اویسی هنوز هم از تعداد کشته‌شده‌ها رضایت نداشت.[8] تیراندازی و به گلوله بستن مردم در 15 خرداد به دستور اویسی، چنان جوی خونی به راه انداخته بود که حتی برخی از مأموران حکومت را نیز متأثر ساخته بود. قتل‌عام مردم در 17 شهریور 57 نیز از دیگر جنایاتی است که وی در برابر مردم و انقلاب مرتکب شد. با اوج گرفتن مبارزات انقلابی مردم و خارج شدن کنترل اوضاع از دست دولتمردان رژیم پهلوی، شاه شریف امامی را مأمور تشکیل کابینه کرد. در دولت او بود که مقامات رژیم چاره‌ی رهایی از بحران را در اعلام حکومت نظامی دیدند. اویسی که در آن زمان فرمانده نیروی زمینی ارتش بود، با حفظ مقام خود، به سمت فرمانداری نظامی تهران رسید تا مقررات حکومت نظامی را به اجرا بگذارد. اویسی در این مقام چنان جنایاتی مرتکب شد که حتی مقامات رژیم را نیز متعجب ساخت. آن‌گونه که ارتشبد قره‌باغی در خاطرات خود می‌نویسد: با توجه به مقررات حکومت نظامی، قرار بود عاملان و محرکان اصلی تظاهرات‌ دستگیر و بازداشت شوند، اما اویسی چنان خون‌ریزی و کشتار کم‌سابقه‌ای به راه انداخت که این روز را در دنیا به نام جمعه‌ی سیاه معروف کرد. از آنجا که اویسی عهده‌دار فرماندهی نیروی‌ زمینی نیز بود و اغلب فرمانداران نظامی شهرستان‌ها از نیروی‌ زمینی انتخاب شده‌ بودند، اویسی عملاً در کارهای مربوط به فرمانداری‌های نظامی سایر شهرها نیز دخالت می‌کرد و دستورات ضدونقیض صادر می‌کرد. مأمورین فرمانداری‌های نظامی شهرستان‌ها هم به‌جای دستگیری و بازداشت مخالفین، به کشتار مردم می‌پرداختند. این اقدامات وی را منفورتر از گذشته کرد.[9] اویسی تا جایی که امید می‌رفت، سعی در بالا رفتن از نردبان قدرت داشت. حتی زمانی که شاه تصمیم به روی کار آوردن یک دولت نظامی گرفت، تمایل به نخست‌وزیری نشان داد، اما شاه ترجیح داد ارتشبد ازهاری بیمار و ناتوان را مأمور تشکیل کابینه کند. اویسی در دولت ازهاری به مدت سه ماه سرپرست وزارت کار بود. وی پس از سقوط کابینه‌ی ازهاری، همین که اوضاع کشور را وخیم ارزیابی کرد، تصمیم گرفت از نخستین افرادی باشد که خود را از مهلکه‌ی انتقام مردم نجات می‌دهد. اویسی که بهتر از هرکسی از انزجار مردم نسبت به خود باخبر بود، تصمیم گرفت قبل از اینکه انقلاب پیروز شود، از کشور گریخته و خود را نجات دهد. اویسی به بهانه‌ی معالجه، از شاه درخواست کرد که اجازه‌ی خروج از کشور را به وی بدهد. شاه علی‌رغم مخالفت دیگر مقامات با تیراندازی و به گلوله بستن مردم در 15 خرداد به دستور اویسی، چنان جوی خونی به راه انداخته بود که حتی برخی از مأموران حکومت را نیز متأثر ساخته بود. اما آن‌طور که در بین مردم شایع شده بود، اویسی هنوز هم از تعداد کشته‌شده ها رضایت نداشت. درخواست وی موافقت کرد و وی در روز 14 دی 1357، در حالی که به گفته‌ی قره‌باغی 280 میلیون تومان ارز به همراه داشت، با هواپیمای نظامی از کشور گریخت.[10] فعالیت‌های اویسی پس از پیروزی انقلاب اسلامی در خلال اوج گیری انقلاب و نیز سقوط نظام شاهنشاهی، بسیاری از مقامات و وابستگان به رژیم پهلوی، اعم از مقامات نظامی، سیاسی و اطلاعاتی، از کشور گریختند. جمعی از این افراد، مانند اویسی، ازهاری، آریانا، زاهدی، اشرف پهلوی و عده ای از سران ساواک، در پاریس ستادی را با کمک های مالی سازمان های اطلاعاتی آمریکا، انگلیس و اسرائیل تشکیل دادند و موجودیت «ارتش رهایی‌بخش ایران» (آرا) را اعلام کردند.[11]این ارتش برای حمله به ایران تدارک دیده شده بود. در این ستاد، برنامه هایی برای سرنگونی جمهوری اسلامی طرح‌ریزی شد. طراحی کودتا یکی از برنامه های این ستاد بود که مورد حمایت غرب، عراق، مصر و کشورهای حاشیه‌ی جنوبی خلیج فارس قرار گرفت. رهبری آرا در اختیار اویسی قرار داشت. مخالفان برای مقابله با نظام نوپای جمهوری اسلامی، دو گزینه‌ی اساسی پیش رو داشتند. کودتا و حمله‌ی نظامی به ایران از طریق عراق. اولویت به انجام کودتا داده شد و حمله‌ی نظامی در مرحله‌ی دوم و در صورت شکست کودتا، قرار گرفت. این کودتا که بختیار و اویسی در رأس آن قرار داشتند، به کودتای نوژه معروف شد. کودتا مورد حمایت مالی اشرف و خانواده‌ی سلطنتی، حمایت مالی و اطلاعاتی آمریکا، انگلیس و اسرائیل بود. همچنین صدام نیز ضمن کمک های مالی و تدارکاتی به بختیار و اویسی، اجازه‌ی استفاده از خاک عراق برای استقرار نیروهای اداری و مسلح خود و نیز راه‌اندازی رادیو برای تبلیغات علیه جمهوری اسلامی را داد. به این ترتیب، رادیو «صدای آزاد ایران» به‌عنوان بلندگوی اویسی، از جمله رادیوهای فعالی بود که برای تهاجم تبلیغی-روانی علیه انقلاب و نیز تحریک عوامل کودتا و تأمین ارتباط سریع با آنان از طریق پیام رمز، مورد استفاده قرار می گرفت.[12] جالب اینجاست که طمع اویسی برای جمع‌آوری ثروت در این برهه هم باعث نارضایتی همکاران وی شده بود. منبع مالی کودتا ابتدا از جانب آمریکا، انگلیس، عراق و خانواده‌ی سلطنتی در اختیار ستاد کودتا، مستقر در پاریس می‌رسید و از آن طریق به تهران می‌آمد و در اختیار عوامل کودتا قرار می‌گرفت. به گفته‌ی بنی‌عامری، رئیس شاخه‌ی نظامی کودتای نوژه، اویسی از پول دریافتی از اشرف پهلوی، ابتدا برای خود یک ویلا در آمریکا خریداری کرد و سپس بقیه را برای ستاد کودتا در ایران فرستاد![13] گذشته از آن، وی به‌خاطر خون‌ریزی و کشتار مردم در جریان انقلاب، به‌قدری بدنام بود که فردی نظیر بختیار نیز از همکاری با وی ابا داشت و آن را لطمه‌ای به وجهه‌ی ملی خود می‌دانست. اما برای دستیابی به هدف مشترک، ناگزیر از همکاری با وی شد.[14] خوشبختانه کودتایی که برای آن برنامه‌ریزی دقیقی شده بود و چندین کشور آن را مورد حمایت مالی و معنوی قرار داده بودند، قبل از اینکه بتواند اجرا شود، خنثی شد و با تمام امیدی که مخالفان جمهوری اسلامی به آن بسته بودند، با رسوایی به شکست انجامید. با وجود این، آن‌ها بار دیگر و از راه دیگری سعی در ساقط کردن نظام جمهوری اسلامی کردند. این‌بار حمله‌ی نظامی از طریق عراق را مورد اجرا قرار دادند. اویسی و بختیار به‌همراه کشورهای غربی و عربی، تمام تلاش خود را برای ترغیب صدام حسین برای حمله به ایران انجام دادند. اویسی و بختیار می‌کوشیدند به صدام اطمینان دهند که ظرف مدت یک هفته می‌تواند ایران را تصرف کند، اما اویسی نیز همانند دیگر مخالفان نظام، با تمام تلاش‌هایی که به کار گرفت، نتوانست کاری از پیش ببرد و سرانجام در 18 بهمن 1362 در پاریس به دست افراد ناشناس به قتل رسید.* پی‌نوشت‌ها: [1]. عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و معاصر ایران، جلد 1، تهران، نشر گفتار با همکاری نشر علم، چاپ اول، 1380، ص 244 و 245. [2]. عاقلی، پیشین، ص 245. [3]. فردوست حسین، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، تهران، مؤسسه‌ی‌ اطلاعات، 1370، ص 265. [4]. عقیلی، نورالله، انجمن اخوت، فراماسونری و کارگزاران دوران پهلوی، فصلنامه‌ی مطالعات تاریخی، 1386، شماره‌ی 16. [5]. باقر عاقلی، پیشین، ص 245. [6]. بنگرید به: امامی، جواد، خاطرات آیتالله مسعودی خمینی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپاول، پاییز 1381، ص 229 و 230. [7]. فردوست، پیشین، ص 513. [8]. ماهنامه‌ی الکترونیکی تاریخ معاصر ایران، دوران، شماره‌ی 15 خرداد 1386. [9]. قرهباغی، عباس، اعترافات ژنرال، خاطرات ارتشبد عباس قره‌باغی، چاپ ششم، تهران، نشر نی، 1365، ص 22 و 23. [10]. قرهباغی، پیشین، ص 107. [11]. کودتای نوژه، انقلاب اسلامی و توطئه در دهه‌ی نخستین، چاپ دوم، مؤسسه‌ی مطالعات و پژوهشهای سیاسی، بهار 1368، ص 138. [12]. کودتای نوژه، همان، ص 130. [13]. کودتای نوژه، همان، ص 121 و 122. [14]. کودتای نوژه، همان، ص 139 و 140. *ملیحه خوشبین، پژوهشگر تاریخ معاصر منبع: سایت برهان

چرا ساواک آیت‌الله غفاری را به شهادت رساند؟ - به مناسبت سالروز شهادت یک مبارز

طرح جان اف کندی برای روستاهای ایران - نگاهی به توسعه‌ی روستایی در عصر پهلوی دوم

تخت شاهی در گرو «تخت قاپو» - محمدرضاشاه چگونه ایده‌ی پدرش درباره‌ی اسکان عشایر را پیش برد؟

اگرچه سند «تخت قاپو کردن» عشایر در تاریخ معاصر ایران به نام «رضاشاه» خورده است، اما فرزند او نیز در این زمینه ید طولایی دارد. اشتباه اساسی پهلوی پدر و پسر این بود که با برنامه های به‌اصطلاح توسعه‌گرای خود، به نهادها سنتی و ریشه‌دار حمله کرده و آن‌ها را به حاشیه راندند. شما ملاحظه کنید به اسم اینکه می‌خواهیم زراعت را، دهقان‌ها را دهقان کنیم، تا حالا رعیت بودند و حالا ما می‌خواهیم...

شاه از ظهور شخصیت‌های محبوب سیاسی می‌ترسید! - تأثیر روحیات شاه در تسریع سقوطش

تاکنون در خصوص چرایی سقوط حکومت پهلوی از دیدگاه‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی و سیاسی، مقالات و کتاب‌های مختلفی نگاشته شده است. کتاب‌هایی که هرکدام به بررسی یکی از زوایای چرایی قیام مردمی علیه محمدرضا پهلوی و چرایی پیروزی انقلاب اسلامی می‌پردازد. با این حال، یکی از مواردی که کمتر به آن پرداخته شده است، تأثیر ویژگی‌های روحی محمدرضا پهلوی در سرعت بخشیدن به سقوط اوست. در این نوشتار، درصدد هستیم تا با مروری بر ویژگی‌های محمدرضا پهلوی در اواخر حکومتش، به بررسی این مسئله بپردازیم که در دهه‌ی پنجاه، رفتار و واکنش‌های او نسبت به توصیه‌ها و مشاوره‌های دولتمردانش که بر هیچ‌کس پوشیده نیست تمامی آن‌ها به دلیل دست‌چین شدن، بسیار مطیع بودند، چگونه بوده است؟ براساس اظهارنظر بسیاری از کارگزاران محمدرضا پهلوی، وی به‌شدت از ظهور شخصیت‌های محبوب سیاسی در بین مردم ترس داشت و تلاش می‌کرد تا افرادی هم که به‌صورت دست‌چین برای پست‌های سیاسی و اقتصادی منصوب می‌شوند، بسترهای مطرح شدنشان در جامعه فراهم نشود. به‌عنوان مثال، با وجود اینکه بعد از کودتای 28 مرداد دیگر هیچ انتخابات آزادی در ایران در دوران پهلوی برگزار نشده بود، باز هم شاه از مطرح شدن نمایندگانی که خودش به‌گونه‌ای وسواس‌گونه آن‌ها را برمی‌گزید در جامعه ترس داشت. به‌طوری‌که در دهه‌ی 1350 ساواک به روزنامه‌ها دستور داده بود تا می‌توانند در انتشار اظهارنظر نمایندگان فقط به حوزه‌ی انتخابی آن‌ها اشاره کنند و نامی از نمایندگان مجلس برده نشود. در این رابطه، حبیب لاجوردی می‌‌نویسد: «در دهه‌ی پنجاه هیچ روزنامه‌ای اجازه نداشت سخنرانی نمایندگان مجلس را، که رژیم خود دست‌چین کرده بود، منتشر کند. در موارد نادری هم که سخن نماینده‌ای در مطبوعات منتشر یا از رادیو پخش می‌گردید، تنها به ذکر نام حوزه‌ی انتخابیه‌اش اکتفا می‌شد و هرگز نام خود نماینده به میان نمی‌آمد. ظاهراً رژیم عقیده داشت که حتی صرف ذکر نام نماینده‌ای ممکن است در نهایت، منجر به پیدایش شخصیتی سیاسی با مقبولیت عام گردد.»(1) محمدرضا پهلوی برای اینکه به‌ظاهر نشان دهد که ایران به‌لحاظ سیاسی پیشرفته است، اقدام به تأسیس دو حزب دولت‌ساخته تحت عنوان حزب مردم به رهبری اسدالله اعلم و ملیون به رهبری منوچهر اقبال می‌کند. با اینکه دو حزب نام‌برده به احزاب «بله قربان» و «چشم قربان» معروف شده بودند و قرار بود که حزب مردم نقش منتقد را در ایران بازی کند، شاه تحمل کوچک‌ترین اظهارنظری را، که مخالف تفکر او یا نشان‌دهنده‌ی تلاش مردان سیاسی برای مطرح شدن در جامعه بود، نداشت. به‌عنوان مثال، در سال 1351، علی‌‌نقی کنی، دبیرکل حزب مردم، دولت را به دخالت در انتخابات انجمن‌های شهر متهم کرد. علم می‌نویسد: «شاه در مراجعت از شمال در باغ سعدآباد به او گفت: این دکتر کنی چه غلط‌هایی کرده است؟ در اصفهان گفته است این دولت یک دولت ارتجاعی است و انتخابات باید آزاد باشد. چطور به خود اجازه داده است بگوید دولت من دولت ارتجاعی است. ثانیاً چطور ممکن است فکر بکند که انتخابات در سلطنت من آزاد نیست؟ غلط کرده همچو خیالی کرده است. دو روز بعد، موضوع را به دکتر کنی عرض کردم و آن‌قدر غصه خورده که استعفا داد.»(2) با کناره‌گیری کنی، ناصر عامری دبیرکل حزب مردم شد، اما طولی نکشید که او نیز به سرنوشت کنی گرفتار شد. عامری در مقام دبیرکل حزب اقلیت، گه‌گاهی برای «ایفای وظیفه» در چارچوبی که گمان می‌برد پذیرفته شده است، انتقادات و پیشنهاداتی را مطرح می‌کرد. او پس از افزایش بهای نفت، گفته بود: «باید تحصیلات و معالجه برای مردم مجانی باشد.» غافل از آنکه طرح‌ها و پیشنهاداتی که وجاهت ملی دارند، باید از سوی شاه «رهبر انقلاب سفید» اعلام شود و آن‌گاه دیگران در اهمیت و ضرورت آن سخن بگویند و قلم‌فرسایی کنند. «صبح شرفیاب شدم. پرسیدم عامری می‌خواهد به تبریز برود برای انتخابات کرسی خالی سنا، پرسیدم برود یا نرود؟ فرمودند البته برود، ما که به او کاری نداریم. آقایان که این همه سیاست‌مدار هستند که می‌گویند حالا که پول نقد گیرمان آمده است، باید تحصیلات دانشگاهی مجانی باشد و معالجات مجانی باشد. شاه اما ادامه داد: در کنفرانس رامسر این مطلب را شیر فهم کرده‌ایم که هرکس استعداد دارد، ولو بی‌بضاعت، باید درس بخواند و دولت مکلف است به او مخارج تحصیل را بدهد... این آقایان سیاست‌مداران (بدبخت بیچاره) چرا نطق‌های ما را نمی‌خوانند؟»(3) در واقع شاه در اینجا از اینکه فردی به خود جرئت داده بود به اظهارنظر بپردازد و در مورد خط‌مشی کشور اظهارنظر کند، عصبانی شده بود؛ چراکه او فکر می‌کرد فقط او حق تفکر و خط‌مشی‌گذاری در کشور را دارد و بقیه‌ی افراد باید مطیع محض سیاست‌های او باشند. علاوه بر این، مروری بر حوادث تاریخی نشان می‌دهد شاه در اواخر حکومتش، علاوه بر اینکه به تمامی دولتمردان به چشم افرادی که باید مطیع و اجراکننده‌ی تصمیم‌های او باشند، می‌نگریست، حاضر نبود مسئولیت اشتباهات خود را قبول کند. به‌عنوان مثال، مجیدی وزیر کار کابینه‌ی هویدا، از اصل گسترش مالکیت صنعتی و سهیم کردن کارگران در مالکیت کارخانه‌ها از طریق رادیو و روزنامه مطلع شد و با وجود مخالفت با آن، موظف به اجرای آن شد. مجیدی درباره‌ی مفاد و چگونگی اجرای اصولی چون تسری تأمین اجتماعی به همه‌ی مردم و تعمیم بیمه‌ی درمانی به سالخوردگان بی‌‌بضاعت نیز اطلاعی نداشت: «شما بروید و همین الآن اعلام بکنید که این دو اصل به انقلاب (شاه و مردم) اضافه شده است.» مجیدی می‌گوید: «بیشتر این برنامه‌ها، این اصول انقلاب، وقتی فکرش مطرح می‌شد، تازه به ما دستور می‌دادند که بنشینید (نحوه‌ی) اجرایش را بررسی بکنید» و اگر مخالفت یا اظهارنظری در این‌باره می‌شد، شاه با ناخرسندی می‌گفت: «اگر ما قرار بود به حرف شما محافظه‌کارها گوش بدهیم، الآن کلاهمان پس معرکه بود.»(4) شاه از سویی دارای قدرت مطلق و دخالت در همه‌ی امور خرد و کلان کشور بود و از سوی دیگر، هیچ‌گونه مسئولیتی را متوجه خود نمی‌دانست. به‌عنوان مثال، در حالی که قیمت ورقه‌ی آهن پس از تأیید شاه افزایش یافته بود، او خطاب به اعضای شورای اقتصاد گفت: «اصلاً چطور شد که این قیمت بالا رفت.» یکی از اعضای شورا به خود جرئت می‌دهد و می‌گوید: اعلی‌حضرت آن را تأیید فرمودید. تا این مسئله عنوان می‌شود، شاه ناراحت شده و می‌گوید از کی تا حالا در مملکت مقام غیرمسئول، مسئول شده است و سپس از جا بلند شد و از جلسه بیرون رفت. فردایش هویدا، نخست وزیر وقت، به این فرد می‌گوید که اعلی‌حضرت از این حرفی که شما زدید، خیلی ناراحت شدند و گفتند که در سازمان برنامه یک عده کمونیست جمع شده‌اند و هرکاری که در مملکت غلط صورت می‌گیرد و هرکار بدی که می‌شود را تقصیر من می‌اندازند.(5) علاوه بر این، در سال‌های آخر دوران پهلوی، با اینکه نشان‌های انحطاط دولت به‌حدی نمایان شده بود که برخی از مسئولان و کارگزاران محمدرضا پهلوی نیز به آن پی برده بودند، به دلیل توهم شاه و اینکه حاضر نبود هیچ حرفی را برخلاف آنچه دوست دارد، بشوند، هیچ فردی حاضر نبود در این رابطه به شاه گزارشی بدهد. با این حال، گویا علم که دوست قدیمی و همواره مطیع شاه بود، در اواخر دوران پهلوی، به خود جرئت می‌دهد و برای شاه پیغام می‌فرستد که کشور در آستانه‌ی التهاب قرار دارد. با این حال، شاه به هویدا که جانشین علم در وزارت دربار شده بود، گفت: مشاعر علم دیگر کار نمی‌کند و قدرت درک شرایط کشور را ندارد. فرجام سخن مروری بر اظهارنظرهای مسئولان حکومتی در اواخر دوران پهلوی نشان می‌دهد که محمدرضاشاه به‌قدری دچار توهم شده بود که به هیچ عنوان حتی حاضر نبود مشاوره‌ی افراد دست‌چین‌شده و مطیع خود را قبول کند؛ چراکه فکر می‌کرد تنها فردی که حق اظهارنظر دارد، خودش است و دیگران باید مجری دستورات او باشند؛ مسئله‌ای که باعث شد سقوط او سرعت بیشتری بگیرد. پی‌نوشت‌ها: 1. حبیب لاجوردی، اتحادیه‌های کارگری و خودکامگی در ایران، ترجمه‌ی ضیا صدقی، تهران، نشر نو، 1369، ص 40. 2. اسدالله علم،گفت‌وگوهای من با شاه، ترجمه‌ی گروه مترجمان، انتشارات طرح نو، تهران، 1380، ص 303. 3. اسدالله علم، همان، ص 246. 4. خاطرات عبدالمجید مجیدی، ویراستار: لاجوردی، طرح تاریخ شفاهی، مرکز مطالعات خاورمیانه‌ی دانشگاه هاوارد، ص 138. 5. وحید سینایی، دولت مطلقه و نظامیان و سیاست در ایران، تهران، انتشارات، کویر، ص 511. * سید محسن موسوی‌زاده، پژوهشگر تاریخ انقلاب اسلامی منبع: سایت برهان

از وابستگی به آمریکا تا گسترش واردات - نگاهی به طرح اصل چهار

با پایان جنگ جهانی دوم و آغاز جنگ سرد طولانی، دو ابرقدرت درگیر در جنگ به این نتیجه رسیدند که تضاد منافع جهان سرمایه‌داری و کمونیستی فراتر از آن است که بتوان به صلح رسید. بنابراین در جناح سرمایه‌داری کسانی چون ترومن و مارشال درصدد طراحی سیاست‌‌هایی برای مقابله با دنیای کمونیسم برآمدند. ترومن با طرح دکترین بازدارندگی از اشاعه‌ی صلح جهانی سخن می‌‌گفت، اما در واقع هدف دکترین وی، مقابله با نفوذ کمونیسم و اتحاد جماهیر شوروی بود. این طرح تنها کشورهایی را که در معرض مستقیم خطر نفوذ کمونیسم قرار داشتند شامل می‌‌شد. اظهارات ترومن در نهایت، منجر به تصویب طرح مارشال شد. این طرح کمک‌‌های اقتصادی به کشورهای اروپای غربی را مدنظر داشت. به دنبال طرح مارشال، ترومن نیز در بخش چهارم نطق افتتاحیه‌‌ی دوره‌‌ی دوم ریاست‌جمهوری‌‌اش، با گسترده کردن دکترین خود، از کمک آمریکا و کشورهای ثروتمند به کشورهای فقیر سخن گفت. با این طرح، ایران و بسیاری از کشورهای جهان سوم که در تیررس خطر شوروی بودند نیز از کمک‌‌های آمریکا بهره‌مند گردیدند. یکی از اهداف اصل چهار، اعطای کمک‌‌های فنی و اقتصادی به کشورهای عقب‌مانده‌ی جهان سوم بود. بر این اساس، فعالیت‌‌های اصل چهار در ایران از سال 1327 با کمک‌‌های مالی آمریکا آغاز گردید و در زمینه‌‌ها‌‌ی کشاورزی، اقتصادی، بهداشتی، آموزشی و نظامی ادامه یافت. مطابق با اصل چهار، ظاهراً اقدامات مثبتی در راستای توسعه‌ی کشور انجام گرفت، اما ارزیابی دقیق این فعالیت‌‌ها نشان می‌‌دهد که بسیاری از طرح‌‌ها به دلیل عجولانه بودن و بی‌برنامگی، شکست خوردند و نتیجه‌ی چندان مثبتی به بار نیاوردند که در این سطور کوتاه، به تبیین بیشتر این موضوع پرداخته می‌‌شود. طرح ترومن و اصل چهار بعد از پایان جنگ جهانی دوم، رقابت دو ابرقدرت در فضای جنگ سرد عملاً با سخنرانی ترومن آغاز گردید. ترومن در 12 مارس 1947 با سخنرانی در کنگره، لایحه‌‌ا‌‌ی را تحت عنوان «بازدارندگی» تقدیم کنگره کرد که بعدها به دکترین ترومن معروف گردید. ترومن در پیام خود به کنگره، ضمن تقسیم جهان به دو قطب کشورهای سرمایه‌داری و کمونیستی، چنین گفت: «من معتقدم که سیاست خارجی آمریکا باید این باشد که از ملت‌‌های آزادی که‌ در مقابل استیلا و کوشش‌‌های انقیادآمیز اقلیت‌‌های مسلح و یا فشارهای‌ خارجی مقاومت می‌‌کنند، حمایت کند.»[1] سخنرانی ترومن در شرایطی صورت می‌‌گرفت که کمونیست‌‌ها در یونان نفوذ کرده بودند و فشار شوروی به ترکیه در جریان بود. بنابراین «ترومن از کنگره تقاضا کرد با اعتباری معادل 400 میلیون دلار برای کمک به یونان (250 میلیون دلار) و به ترکیه (150 میلیون دلار) موافقت کند.»[2] تا با بازسازی ارتش مانع پیشروی کمونیستها گردند. در این طرح در ابتدا تنها دو کشور یونان و ترکیه در اولویت کمک‌‌های آمریکا قرار داشتند، اما به‌زودی مشخص شد که دکترین ترومن برای مقابله با نفوذ کمونیسم کافی نیست، زیرا طرح ترومن تنها شامل کشورهایی می‌‌شد که در خطر نفوذ مستقیم کمونیسم قرار داشتند. بنابراین مارشال، وزیر خارجه‌ی ترومن، از کمک‌‌های مالی آمریکا به کشورهای اروپای غربی سخن راند. این کمک‌‌ها به دو منظور صورت می‌‌گرفت: «نخست ایجاد ثبات اقتصادی برای جلوگیری از رشد کمونیسم، دوم کمک به اقتصاد آمریکا از طریق قادر ساختن اروپاییان به خرید کالاهای آمریکایی.»[3] طرح مارشال مقدمه‌‌ای برای دکترین گسترده‌ی ترومن گردید. ترومن که موفق شده بود در انتخابات ریاست‌جمهوری 1948م. برای دومین‌بار به ریاست‌جمهوری آمریکا برسد، در نطق افتتاحیه‌ی‌‌ خود در 20 ژانویه 1949، مبانی جدید سیاست خارجی خود را شامل چهار اصل، بیان کرد که اصل چهارم آن بیش از باقی اصول شهرت یافت. اصل چهار بر کمک‌‌های مالی و فنی آمریکا به کشورهای فقیر دلالت داشت. وی در این اصل خطاب به مردم آمریکا گفت: «ما باید اقدام جدیدی راجع‌به قابل دسترس کردن مزایای پیشرفت‌‌های علمی و صنعتی برای بهبود و رشد کشورهای در حال توسعه انجام دهیم.»[4] بعد از این سخنرانی، بسیاری از کشورها تمایل خود به دریافت کمک‌‌های مالی آمریکا را اعلام کردند. ایران نیز با درخواست وام از آمریکا، علاوه بر آنکه به دکترین ترومن جواب مثبت داد و وابستگی خود به اردوگاه غرب را ثابت کرد، مورد حمایت مالی اصل چهار نیز قرار گرفت. بعد از قرار گرفتن ایران در لیست اصل چهار ترومن، اداره‌‌ای با نام هیئت اصل چهار در تهران تشکیل گردید و «پس از آن، شعبی نیز در تبریز، شیراز، بابلسر، اصفهان و شعبه‌‌ای در خارج تهران مستقر شده و نمایندگانی به اهواز و کرمانشاه اعزام گردید.»[5] و عملاً فعالیت‌‌های این اصل آغاز شد. اصل چهار و رویکرد آن به توسعه‌ی ایران براساس برنامه‌ریزی‌های انجام‌شده، فعالیت‌‌های اصل چهار در ایران بر کمک‌‌های مالی در زمینه‌‌ی ترویج کشاورزی، مسائل آموزشی، بهداشتی و کمک‌‌های نظامی قرار داشت: - کمک‌های اقتصادی و ترویج کشاورزی، امور بهداشتی اجرای اصل چهار در ایران در سال 1327 با تصویب قانون برنامه‌ی اول عمرانی کشور هم‌زمان گردید. آمریکایی‌ها ابتدا با تصویب کنگره، اعتباراتی را برای کمک به ایران اختصاص دادند و برای بررسی برنامه‌ی عمرانی‌ کشور نیز مستشارانی را اعزام کردند. یکی از اهداف اصل چهار ترومن در ایران، تغییر الگوی کشاورزی از حالت سنتی به مدرن بود که در تبصره‌ی چهار قانون برنامه‌ی اول نیز دولت به اجرای آن مکلف شده بود. البته این تأکید به دلیل توصیه‌ی سازمان‌های مختلف آمریکایی نیز بود. آمریکا به‌خوبی می‌‌دانست که زیربنای توسعه‌ی یک کشور قدرتمند در برابر کمونیسم، به وجود مردم قدرتمند بستگی دارد. بنابراین این امر نیازمند تغییر شیوه‌‌های سنتی زندگی مردم به‌خصوص در روستاها و مناطق کشاورزی بود. از این رو، در بخش کشاورزی، توجه به تغییر و بهبود ابزارآلات کشاورزی برای افزایش تولید و بهبود معیشت مردمی که در مناطق روستایی به سر می‌بردند، متمرکز گردید. بر این اساس، شیوه‌‌ها و ابزارآلات کشاورزی از حالت قدیمی و سنتی تغییر یافت و در عوض شیوه‌‌های جدید جایگزین آن شد. با آغاز این فعالیت‌ها، «کمیسیون مشترک ایران و آمریکا برای بهبود امور روستایی تشکیل شد.»[6] الگوی مورد نظر توسعه‌ی کشاورزی، استفاده از نیروهای آموزش‌دیده‌ی مردمی بود. بنابراین آمریکا در اولین اقدام، مبادرت به تربیت نیروهای آموزش‌دیده کرد و اعتباراتی را نیز در زمینه‌‌ی آموزش نیروهای تحصیل‌کرده اختصاص داد. از این رو، تدریجاً مراکز تربیتی و آموزشی در تمام کشور برپا شد؛ به‌طوری‌که «در پنج سال، حدود نود هزار نفر توسط اداره‌ی اصل چهار تربیت شدند... و تا پایان دهه‌ی سی نزدیک به چهارصد مدرسه در سراسر ایران با کمک مالی اصل چهار و وزارت آموزش‌وپرورش راه‌اندازی شد.»[7] از این پس، توجه به‌ برنامه‌های اقتصادی و کشاورزی شروع شد. در اولین گام نیز حصول به این اهداف، مستلزم تخصیص اعتبارات مالی بود. بر این اساس، قرار شد تا با مذاکراتی که دولت ساعد انجام داده بود، مبلغ 250 میلیون دلار وام به ایران تخصیص داده شود که دولت‌ آمریکا فقط با پرداخت 500 هزار دلار به‌عنوان کمک فنی اصل چهار به ایران موافقت‌ کرد.[8] هیئت اصل چهار علاوه بر کمک‌‌های کشاورزی و آموزشی، فعالیت‌‌هایی را در زمینه‌‌ی بهداشتی و نظامی نیز انجام داد. در بخش بهداشتی، این برنامه شامل اقداماتی نظیر مبارزه با بیماری‌‌هایی چون وبا و مالاریا، بهداشت عمومی، تأمین آب بهداشتی و... به‌خصوص در روستاها بود. در بخش نظامی نیز اقدامات اصل چهار، مشمول کمک‌‌های مالی برای تجهیز نیروی نظامی بود. ایران از نظر جغرافیایی در موقعیت استراتژیک قرار داشت و آمریکایی‌‌ها به‌خوبی واقف بودند که اگر «ایران به دست کمونیست‌‌ها بیفتد، تمامی منافع اقتصادی و سیاسی غرب در منطقه در معرض خطر شوروی قرار خواهد گرفت.»[9] بنابراین تقویت بنیه‌‌ی نظامی کشور با هدف تأمین امنیت داخلی برای مقابله با نفوذ کمونیسم، اصلی اجتناب‌ناپذیر به نظر می‌‌رسید. «در همین زمان، اولین قراردادهای نظامی بین ایران و آمریکا منعقد شد.» و در سال‌ 1326 دولت هژیر افزایش بودجه‌ی ارتش از 10 میلیون دلار به 16 میلیون دلار را در دستور کار خود قرار داد.[10] از این رو، آمریکا کمک‌‌های نظامی را با هدف تقویت بنیه‌‌ی نظامی کشور آغاز کرد، اما علی‌رغم اهمیت ایران، این کمک‌‌ها در مقایسه با برخی کشورها چندان زیاد نبود. ارزیابی تأثیرات و عملکرد اصل چهار در ایران به‌طور کلی اقداماتی که براساس اصل چهار در ایران انجام شد، علی‌رغم ادعای آمریکا و رژیم پهلوی، چندان در توسعه‌ی کشور کارساز نبود. بررسیها و ادله‌ی موجود بیانگر این واقعیت است که اصل چهار تأثیری در توسعه‌‌ی کشور نداشت. دستاورد عینی برنامه‌ی عمرانی اول که تنها شامل «تأسیس شش کارخانه‌ی جدید، احداث مقداری جاده و راه‌آهن و اجرای معدودی طرح‌‌های غیرعمده و مکانیزه کردن محدود مزارع در بخش کشاورزی»[11] بود، خود گویای عدم موفقیت اصل چهار است. علل این امر را می‌‌توان در عوامل متعددی جست‌وجو کرد: 1. اولین دلیل مهم در ناکامی طرح‌‌ها را می‌‌توان منافع ملی آمریکا دانست. دکترین ترومن تنها در راستای سیاست خارجی آمریکا، یعنی مقابله با نفوذ کمونیسم شکل گرفت و نه کمک واقعی به کشورهای فقیر. این سخن متضمن این واقعیت است که بسیاری از طرح‌‌ها، ضمن عجولانه بودن، متناسب با شرایط بومی و فرهنگی کشور نبود. از طرفی آمریکا که نمی‌‌خواست در اجرای دکترین ترومن متضرر شود، می‌‌بایست طوری عمل می‌کرد که در درازمدت به منافع اقتصادی نیز می‌‌رسید. این موضوع باعث شد تا آمریکا با صدور کالاهای خود، ضمن وابسته کردن کشور به خود، سود هنگفتی نیز از این بابت کسب نماید؛ به‌گونه‌‌ای که طی این دوران «حجم صادرات آمریکا به ایران به بیست برابر صادرات ایران به آمریکا رسید. این در حالی بود که بسیاری از کالاهای صادراتی آن کشور به ایران جزء مواردی بود که نمونه‌ی آن در ایران نیز تولید می‌شد.»[12] 2. در رابطه با فعالیت‌های کشاورزی نیز اصل چهار چندان مفید واقع نگردید، زیرا ساختار کشاورزی ایران با مشکلات سنتی نظیر مالکیت خصوصی و نظام ارباب و رعیتی مواجه بود. از این رو، اصلاحات در این زمینه، مبارزه با نظام مالکیت خصوصی و ارباب و رعیتی را می‌‌طلبید که خود کاری بس دشوار و زمان‌بر بود. همچنین از ابتدای طرح، قرار بر این بود که فعالیت‌‌های مربوطه با مشارکت روستاییان و افراد بومی انجام شود، اما در موارد بسیاری، کارشناسان آمریکایی استخدام و یا اعزام می‌‌شدند. 3. در بُعد اقتصادی نیز کمک‌‌ها متناسب با وضعیت اقتصادی کشور نبود و از آنجا که پول بدون حساب به اقتصاد تزریق می‌‌گردید، منجر به بر هم خوردن تعادل اقتصادی می‌شد. به عبارتی بسیاری از تصمیمات سرمایه‌گذاری و تجاری بدون برنامه‌‌ریزی اتخاذ می‌‌شد و براساس تحلیل هزینه-فایده صورت نمی‌‌گرفت. در نهایت نیز بسیاری از این «تلاش‌ها به بی‌نظمی و سوءاستفاده‌‌ی مالی از بودجه در سال 1954 ختم شد. علاوه بر این، تزریق ناگهانی دلار‌ها و مستشاران آمریکایی به جامعه‌‌ی ایران، که پس از سرنگونی مصدق و امضای قرارداد کنسرسیوم 1954 صورت گرفت، آشکارا موجب انحراف بسیاری از ایرانی‌ها شد.»[13] 4. در زمینه‌‌ی بهداشتی نیز سیستم بهداشتی کشور نه تنها با نقص برنامه‌‌ریزی مواجه بود، بلکه دچار کمبود امکانات لازم نیز بود. بنابراین بسیاری از روستاها همچنان از کمبود امکانات بهداشتی و بیماری‌‌های واگیردار در رنج بودند و عملاً اقدامات در این زمینه بسیار ناچیز و ابتدایی بود؛ «به‌طوری‌که تا قبل از تأسیس سپاه بهداشت در سال 1343 وضع درمان و بهداشت روستاهای کشور بسیار نامطلوب بود.»[14] در رابطه با مسائل نظامی نیز در حالی که کمک‌هایی جهت تقویت قوای نظامی کشور تعلق یافت، «با وجود تجاوز شوروی به خاک آذربایجان و مناطق کردنشین، ایران در مقایسه با وجوهی که به تایوان اهدا شد، مبلغ قابل توجهی دریافت نکرده بود.»[15] البته این کمک‌‌ها پس از کودتای 28 مرداد و به‌منظور استیلا بر منابع نفتی، جهت سرکوب نیروهای مردمی افزایش یافت که این موضوع نیز در راستای منافع آمریکا و انگلستان بود! سخن آخر فرجام سخن آنکه گرچه ظاهراً اصل چهار ترومن، راهکاری برای کمک به ایران در زمینه‌‌ی اقتصادی، بهداشتی، نظامی و آموزشی به‌شمار می‌آمد، اما در عمل مشخص گردید که این تدابیر در راستای مبارزه با قطب کمونیسم است که در درازمدت منافع آمریکا را نیز تأمین می‌‌کند. به عبارتی گرچه اقداماتی در زمینه‌‌ی توسعه‌‌ی کشور صورت گرفت، اما بسیاری از آن‌‌ طرح‌‌ها به دلیل عدم برنامه‌‌ریزی صحیح، شتاب‌زدگی و نیز وارداتی بودن، به بهبود وضعیت کشور کمک چندانی نکردند و بعضاً با وابسته کردن کشور به کالاهای وارداتی، تأثیری منفی در روند توسعه نیز به‌جا گذاشتند.* پی‌نوشت‌ها: [1]. بهزادی، حمید (1354)، «سیاست خارجی آمریکا از دیدگاه مور گانتا»، مجله‌ی دانشکده‌ی حقوق و علوم سیاسی (دانشگاه تهران)، شماره‌ی 18، ص 65. [2]. نقیب‌زاده، احمد (1383)، تاریخ دیپلماسی و روابط بین‌الملل، تهران، نشر قومس، ص 254. [3]. شوندی مطلق، کبری، «جنگ سرد و زمینه‌های اتخاذ دکترین ترومن»، پایگاه پژوهشی باقرالعلوم و ر.ک.به: وارد، ‌هاریت، قدرتهای جهانی در قرن بیستم، ترجمه‌ی جلال رضای راد، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1360، ص 309. [4]. قرشی، یوسف و جمیری، محمد (1387)، «اصل چهار ترومن در ایران» مجله‌ی تاریخ معاصر ایران، شماره‌ی 46، ص 75. [5]. شوندی مطلق، همان. [6]. ملکوتیان، مصطفی (1381)، «ایران و امنیت ملی آمریکا (1324-1357)»، مجله‌ی علوم سیاسی، دانشگاه باقرالعلوم (ع)، شماره‌ی 16، ص 184. [7]. ابراهیم‌زاده، فرزانه، سایت تاریخ ایرانی. [8]. قرشی و جمیری، همان، ص 81. [9]. ازغندی، علیرضا (1384)، روابط خارجی ایران 57-1320، نشر قومس، ص 115. [10]. قرشی و جمیری، همان، ص 85. [11]. اشتریان، کیومرث (1378)، جزوهی برنامه‌ریزی دولتی (سیاست‌گذاری عمومی)، دانشکده‌ی حقوق و علوم سیاسی، ص 37. [12]. تاریخ ایران از باستان تا امروز، انتشارات پویش، چاپ 1359، ص 512 و 513. [13]. رینولدز ولف، لیزا (1392)، «کارکردهای اصل چهار ترومن در ایران»، ترجمه‌ی نینا وباب، روزنامه‌ی دنیای اقتصاد، شماره‌ی 3140، بارکد خبر: 786325. [14]. ازغندی، علیرضا (1384)، تاریخ تحولات سیاسی و اجتماعی ایران 57-1320، تهران، انتشارات سمت، ص 40. [15]. رینولدز ولف، همان. *گروه تاریخ برهان منبع:سایت برهان

دانشگاهی که شاه می‌خواست؛ دانشگاهی که شاه نمی‌خواست! - به مناسبت 16 آذر

از دلدادگی تا وادادگی به چریک‌ها - گاهی به رابطه‌ی دانشجویان و جنبش‌های چریکی در مبارزه با پهلوی

آیا میرزا برای تجزیه‌ی گیلان دست به سلاح برد؟ به مناسبت شهادت میرزا کوچک جنگلی

چرا غرب در دهه‌ی 40 و 50 به توسعه‌ی ایران می‌اندیشید؟ - مروری بر ریشه‌های برنامه‌های اقتصادی پهلوی دوم

از دهه‌ی 1960 به‌عنوان دهه‌ی استقلال کشورهای جهان سوم و تحرک این کشورها برای رسیدن به توسعه یاد می‌شود. در این مقطع، برخی از این کشورها برنامه‌ریزی برای توسعه‌ی اقتصادی و اجتماعی به‌منظور کاهش وابستگی به غرب و حفظ استقلال ملی را در دستور کار قرار دادند. این مسئله باعث شد تا موجی از اعتراضات عمومی در جهان سوم، که دارای حکومت‌های وابسته به بلوک غرب بود، شکل بگیرد. علاوه بر این، در این زمان حکومت شوروی با ارائه‌ی تز راه رشد غیرسرمایه‌داری درصدد برآمده بود تا بسترهای جذب کشورهای جهان سوم را در درون بلوک خود فراهم کند. این مسئله باعث شد تا آمریکا، که در زمان آیزنهاور تلاش کرده بود با نظامی‌سازی کشورهای جهان سوم و تقویت نیروهای سرکوب‌گر در آن‌ها تداوم سلطه‌ی خود را در این کشورها تضمین کند، با ارائه‌ی راهکارهایی در خصوص توسعه‌ی وابسته، زمینه‌های تداوم سلطه‌ی خود بر کشورهای جهان سوم را فراهم کند. در این نوشتار درصدد هستیم تا نشان دهیم که آیا توسعه‌ی اقتصادی ایران در زمان پهلوی براساس نیاز داخلی صورت گرفته بود یا اینکه پشت این مسئله موضوع دیگری نهفته بود. آمریکا و توسعه‌ی جهان سوم در دهه‌ی 60 میلادی، از دیدگاه مقام‌های دولت آمریکایی، اتکای دولت آمریکا در دهه‌ی 50 بر کمک امنیتی و عملیات پنهانی مانند کودتا، برای ایجاد دولت‌های دست‌نشانده در جهان سوم، نه تنها باعث تقویت نفوذ این کشور در جهان سوم نشده بود، بلکه این مسئله به دلیل نادیده گرفتن بحران‌های اجتماعی و اقتصادی در جهان سوم، باعث شده بود تا مردم این کشورها به دلیل حمایت آمریکا از حکومت‌های ناکارا، از این کشور متنفر شوند. این مسئله باعث شده بود تا بسترهای گسترش ناصریسم، کشمکش جنوب خاوری، آسیا و ظهور کاسترو در جهان سوم فراهم شود.(1) همچنین این مسئله موجب شد تا دولت آمریکا از محققان دانشگاهی این کشور بخواهد با تحقیق و مطالعه در خصوص جهان سوم، درصدد ارائه‌ی راهکارهایی برای حل بحران‌های مختلف این کشورها در حوزه‌های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی برآیند. راهکارهایی که البته تداوم سلطه‌ی این کشور بر جهان سوم را نیز تضمین کند. در این راستا، از اندیشمندانی مانند والت و روستو (استاد گروه تاریخ اقتصاد در مؤسسه‌ی علم و صنعت ماساچوست پوست) خواسته شد تا در این‌باره به ارائه‌ی راهکارهایی بپردازند. راهکاری که منجر به ارائه‌ی تز مراحل رشد اقتصادی چندمرحله‌ای در آن زمان گردید که در همه‌ی آن‌ها، هدف نهایی غربی شدن عنوان شده بود.(2) آمریکا و توسعه‌ی ایران کندی رئیس‌جمهور آمریکا در اویل دهه‌ی 60 میلادی، یک کارگروه ویژه برای امور ایران ایجاد کرد که سرپرستی آن به‌عهده‌ی وزارت خارجه‌ی آمریکا بود. این کارگروه ویژه در ماه مه 1961، گزارشی تهیه کرد که در آن، ضمن ابراز نگرانی از وضعیت اجتماعی و اقتصادی ایران، عنوان شده بود که اگر در ایران اصلاحاتی صورت نگیرد، خطر کودتا یا انقلاب و پیوستن این کشور به بلوک شرق وجود دارد.(3) این مسئله باعث شد تا دولت کندی به محمدرضا پهلوی اعلام کند که پیش‌نیاز هرگونه کمک اقتصادی و نظامی و پرداخت وام از سوی دولت آمریکا، انجام اصلاحات اقتصادی و اجتماعی است. این امر سبب شد تا شاه امینی را که مورد اعتماد آمریکا بود، به‌عنوان نخست‌وزیر انتخاب کند. با این حال، آمریکا بعد از انتخاب امینی و بروز برخی از ناآرامی‌ها در ایران، به این نتیجه رسید که در کنار اصلاحات اقتصادی و اجتماعی، استفاده از نیروهای نظامی و سرکوب‌گر به‌منظور کنترل هرگونه ناآرامی در ایران ضروری است. بر این اساس، آمریکا با برکناری امینی و به‌ دست گرفتن اصلاحات اقتصادی و اجتماعی توسط شاه، موافقت کرد.(4) کندی معتقد بود برای کنترل جهان سوم، استفاده از ابزارهای نظامی می‌باید با ایجاد تغییراتی در ساختار اجتماعی و بهبود وضعیت زندگی مردم همراه شود. تأکید او بر انجام اصلاحات به‌منظور از میان برداشتن شرایط بالقوه‌ی قیام‌های مردمی و ارائه‌ی برنامه‌هایی چون اتحاد برای پیشرفت و سپاه صلح، ریشه در این دیدگاه داشت. از این‌ رو، برگزاری همه‌پرسی ششم بهمن 1341 و تعقیب برنامه‌های اصلاحی از سوی شاه با استقبال آمریکا مواجه شد. کندی نخستین کسی بود که تصویب اصول شش‌گانه را به شاه تبریک گفت.(5) رفرم اقتصادی یا تداوم وابستگی محمدرضا پهلوی بعد از انقلاب نمایشی شاه و مردم، شروع به اصلاحات اقتصادی و اجتماعی در زمینه‌های مختلف کرد. به‌عنوان مثال، یکی از اصول رفرم‌های او، اعطای حق رأی به زنان و تشویق آن‌ها برای حضور در اجتماع بود. با این حال محققان عنوان می‌کنند که این اقدام فقط پوششی برای تأمین نیروی ارزان‌قیمت صنایع و خطوط تولیدی خریداری‌شده از غرب بود تا این واحدها بتوانند با نیروی ارزان‌قیمت‌تر به فعالیت بپردازند. همچنین تلاش برای تضعیف بنیان‌های خانواده و غربی شدن ایران، از دیگر هدف‌های شاه از اجرای کردن این برنامه بوده است. اصلاحات ارضی تا قبل از اجرای اصلاحات ارضی، ایران تا اوایل دهه‌ی 1340 از نظر تولید محصولات کشاورزی، خودکفا بود. به‌طوری‌که عمده‌ی نیازهای کشور در داخل تولید می‌شد. با این حال، اصلاحات ارضی که به‌ظاهر با هدف زمین‌دار کردن کشاورزان صورت گرفته بود، باعث شد تا ایران در اوایل 1350 تبدیل به یکی از بزرگ‌ترین کشورهای واردکننده‌ی مواد غذایی تبدیل شود. به‌طوری‌که امنیت غذایی ایران به کشورهای غربی وابسته بود. در واقع کشورهای غربی و آمریکا با وابسته کردن امنیت غذایی ایران به خود، درصدد بودند تا بسترهای لازم برای وابستگی طولانی‌مدت ایران به خود را حتی بعد از مرگ محمدرضا پهلوی، فراهم کنند. صنایع در دهه‌ی 1340 و 1350 به‌ظاهر شاه توسعه‌ی صنایع را با محوریت سیاست جایگزینی واردات در دستور کار خود قرار داده بود تا از این طریق، ایران بتواند در تأمین برخی از نیازهای خود از واردات بی‌نیاز شود. با این حال، آنچه در عمل اتفاق افتاد، توسعه‌ی صنایع مونتاژ در کشور با تکیه بر واردات تکنولوژی‌های از رده خارج‌شده‌ی کشورهای غربی بود. مسئله‌ای که باعث شد نه تنها ایران از نظر فناوری وابسته به غرب شود، بلکه تداوم فعالیت‌های کارخانه‌های احداث‌شده نیز وابسته به تأمین قطعات یدکی از غرب شد. علاوه بر این، حمایت‌هایی که دولت‌های غربی در این زمان از ایجاد صنایع مونتاژ در ایران می‌کردند، به علت این بود که آن‌ها در این دهه‌ها، حرکت به سمت صنایع مبتنی بر دانش را آغاز کرده بودند و در برنامه‌ی بلندمدت، کنترل صنایع دانش‌محور و واگذاری صنایع مونتاژ متکی بر دانش غربی به جهان سوم را در دستور کار خود قرار داده بودند. در این راستا، مقرر شده بود تا در صنایع دانش‌محور در غرب، که محور آینده‌ی جهان بود، تولید و صنایع مونتاژی که هزینه‌بر بود و حاشیه‌ی سود کمتری داشت، به‌صورت کنترل‌شده به جهان سوم واگذار شود. از این رو، اگر اقداماتی در راستای صنعتی شدن ایران در دوره‌ی پهلوی دوم صورت گرفت، در این چارچوب بود. فرجام سخن بررسی اصلاحات صورت‌گرفته در زمان پهلوی دوم در حوزه‌ی اقتصادی و اجتماعی، نشان می‌دهد که این اصلاحات بیشتر از اینکه برآمده از نیاز داخلی برای توسعه‌ی ایران باشد، با تحریک و حمایت آمریکا به‌منظور جلوگیری از ایجاد انقلاب و یا کودتا و پیوستن ایران به بلوک شرق صورت گرفته بود. از این رو، شاهد هستیم این نوع توسعه به‌جای اینکه به خودکفایی و رشد ایران بینجامد، به وابستگی بیشتر کشور به غرب منجر شد. ضمن اینکه به دلیل غیربومی بودن الگوی توسعه باعث شد تا بحران‌های اجتماعی و اقتصادی در کشور در اواخر دوران پهلوی تشدید شود. کاتوزیان در خصوص نتایج توسعه‌ی وابسته در زمان پهلوی می‌نویسد: «آنچه در ایران رخ داد، نه پیشرفت اجتماعی و اقتصادی بود، بلکه شبه‌مدرنیسم وابسته بود. در اواخر دوران پهلوی، به دلیل توسعه‌ی ناهمگون، حمل‌ونقل شهری در همه‌جا خراب بود. وضع مسکونی جز برای وابستگان دولت و تجار وابسته، وحشتناک بود. اغلب شهرهای کوچک و بزرگ فاقد سیستم فاضلاب کارآمد بودند.‌ خدمات درمانی و بهداشتی برای اغنیا بسیار گران و نامطمئن و برای فقرا گران و خطرناک.»(7) پی‌نوشت‌ها: 1. آندره فونتن، تاریخ جنگ سرد، ترجمه‌ی عبدالرضا هوشنگ مهدوی، 1366، نشر نو، ص 471. 2. رابرت شولزینگر، دیپلماسی آمریکا در قرن بیستم، ترجمه‌ی محمد رفیعی مهرآبادی، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، 1379، ص 460. 3. هوشنگ مهدوی عبدالرضا، تاریخ روابط خارجی ایران پایان جنگ دوم جهانی تا سقوط رژیم پهلوی، تهران، انتشارات پیکان، 1368، ص 162. 4. جیمز ابیل، شیر و عقاب، ترجمه‌ی فروزنده برلیان، تهران، نشر فاخته، 1371، ص 207. 5. وحید سینایی، دولت مطلقه، نظامیان و سیاست در ایران (1299-1357)، تهران، کویر، 1384، ص 478. 6. سیف‌اللهی، ‌سیف‌الله، ‌اقتصاد سیاسی ایران، پژوهشکده‌ی جامعه‌پژوهی و برنامه‌ریزی المیزان، ‌تهران، 1374، ص 85. 7. کاتوزیان، ‌محمدعلی، اقتصاد سیاسی ایران، ترجمه‌ی‌ محمدرضا نفیسی و کامبیز عزیزی، نشر مرکز، چاپ دوم، تهران، 1372،‌ ص 323. * محسن موسوی‌زاده؛، عضو تحریریه‌ی روزنامه‌ی شهرآرای مشهد منبع: سایت برهان

اشرف پهلوی؛ شاه یا خواهر شاه؟! - نگاهی به نقش‌آفرینی‌های اشرف در حوادث سیاسی زمانه‌اش

نگاهی به تاریخ معاصر ایران، به‌خصوص دوره‌ی پهلوی و قاجار، نشان می‌دهد زنانی که در حوادث کلان سیاسی کشور نقش‌آفرینی‌های تأثیرگذاری داشته‌اند، از انگشتان یک دست هم تجاوز نمی‌کنند. یکی از این زنان مؤثر در حوادث سیاسی کشور، اشرف پهلوی، خواهر دوقلوی محمدرضا پهلوی است که نقش وی را در کودتاهای سیاسی علیه رجال و نیز برکشیدن افراد به مناصب سیاسی، درافتادن با شخص دوم مملکت یعنی نخست‌وزیر، عزل‌ونصب‌ها، تأثیرگذاری و نفوذ در شاه، دخالت در امور مالی و اقتصادی کشور، تعامل با عوامل بین‌المللی و دیپلمات‌‌های بیگانه برای تغییر حوادث سیاسی کشور، تنها می‌توان با تسامح، با مهد علیا مادر ناصرالدین‌شاه و عامل عزل امیرکبیر قیاس کرد. اشرف پهلوی حاصل ازدواج دوم رضاشاه یعنی تاج‌السلطنه فرزند تیمورخان آیرملو و یکی از صاحب‌منصبان قزاق بود. نام وی را ابتدا زهرا گذاشتند که بعدها به اشرف‌الملوک و اشرف تغییر یافت. اشرف کودکی‌اش را در تنهایی و در میان منازعات پدرش با زنان متعددش گذراند و تنها مادام ارفع که به وی فرانسه می‌آموخت و نیز محمدرضا که برادر دوقلوی وی بود، روزگار تنهایی‌اش را پر می‌کردند، اما ادامه‌ی تحصیل محمدرضا در سوئیس، تنهایی وی را فزون‌تر کرد. مخالفت رضاشاه با ادامه‌ی تحصیل وی در سوئیس، وی را به مدرسه‌ی زرتشتی‌ها در تهران کشاند؛ امری که سبب شد بعدها تحصیل را به‌کلی رها کرده و به تجربه‌های سیاسی دیگر بپردازد. حادثه‌ی مهم دیگر زندگی‌اش ازدواج با علی قوام بود که به امر پدرش صورت گرفته بود؛ مردی که اشرف پهلوی وی را هرگز کاملاً نپذیرفت و سرانجام این ازدواج در بحبوحه‌ی جنگ جهانی و هنگامی که رضاشاه از اصفهان به سمت تبعید می‌رفت، با رضایت وی، به طلاق انجامید. رضاشاه در هنگام ترک ایران، ظاهراً به اشرف توصیه می‌کند که در کنار برادرش بماند و یاری‌گر وی باشد. اوج‌گیری نقش سیاسی اشرف پهلوی تبعید رضاشاه از ایران در شهریور 1320 را باید نقطه‌ی عطفی برای نقش‌آفرینی‌های متعدد اشرف پهلوی در امور ایران دانست. محمدرضا بر اریکه‌ی سلطنت تکیه زده بود؛ کسی که اشرف نفوذ زیادی بر او داشت. اشرف پهلوی نسبت به برادرش از جسارت و شجاعت‌ بیشتری برخوردار بود و همواره خود را برتر از محمدرضا می‌دانست و تنها زن بودن را مانع خود در رسیدن به سلطنت تلقی می‌کرد. وی در این سال‌ها یکی از اشخاص با نفوذ در دربار و نیز نزد محمدرضا بود و در عزل‌ونصب بسیاری از رجال، نقش مستقیم داشت. وی در صدارت هژیر و برکناری قوام نیز نقش داشت و همواره می‌کوشید افرادی از تیم و حلقه‌ی فرمانبردار خود را وارد سیستم کرده و به صدارت و مشاغل مهم بگمارد. با نفود او بود که احمد شفیق، همسر مصری وی، که علی‌رغم مخالفت پدر و محمدرضا با اشرف ازدواج کرده بود، به ریاست کل هواپیمایی ایران دست یافت. وی همچنین در انتخابات مجلس شانزدهم، تعدادی از وکلای مورد اعتماد خود، همچون سرتیپ پیراسته و منوچهر تیمورتاش را به مجلس فرستاد. بعدها نیز اشرف کسانی همچون علم و فضل‌اله زاهدی را مدیون خود می‌دانست و آن‌ها را با تهدید و تطمیع و یادآوری تلاش‌های سیاسی‌اش، وادار به کمک مالی به خود می‌کرد؛ تا جایی که برای فضل‌اله زاهدی می‌نویسد: «به شما می‌گویم تا چه اندازه‌ای شخص من نسبت به شما اطمینان دارم. میان چندین اسمِ پیشنهادی، شما را انتخاب و گفتم جز برای ایشان برای هیچ‌کس قبول و اقدام و یاری نمی‌کنم.»[1] و یا در جایی دیگر چنین گله می‌کند: «...از قرار معلوم من فقط برای موقعی خوب بودم که باید وضعیت تغییر کند. یک کسی لازم بود که ازخودگذشتگی و جان‌فشانی» کند.[2] کودتای 28 مرداد اما مهم‌ترین نقش‌آفرینی اشرف پهلوی پس از به قدرت رسیدن مصدق و نیز سال‌ها و ماه‌های منتهی به کودتای 28 مرداد 1332 به وقوع پیوست. مصدق با بررسی فعالیت‌های وی از شهریور 1320 تا 1331، شاه را وادار می‌کند که مقدمات خروج اشرف از کشور را فراهم آورد. شاه با آشنایی از قدرت مصدق و بیم از تزلزل در پایه‌های سلطنت، وی را از کشور خارج کرد؛‌ اگرچه وی در مصاحبه با یک خبرنگار بلژیکی در عرشه‌ی کشتی‌ای که وی را به آمریکا می‌برد، مسئله‌ی اختلاف خود با مصدق را افسانه نامید.[3] مصدق از دخالت‌های اشرف و ملکه‌ی مادر در امور سیاسی و فعالیت علیه وی برآشفته بود. وی از ملاقات اشرف با نمایندگان مخالف خود در مجلس و نیز جلسات محرمانه‌ی او با کاردار سفارت انگلیس در تهران، آن هم در بحبوحه‌ی اختلاف ایران با شرکت نفت ایران و انگلیس شاکی بود. به همین دلیل، در استعفای خود در آذرماه 1330 به حسین علاء به دلایل اشاره شده در بالا نیز استناد می‌کند. در ماجرای استعفای مصدق در تاریخ 25 تیر 1331 از مقام نخست‌وزیری و برآمدن احمد قوام و نیز قیام مردمی به رهبری آیت‌الله کاشانی، اشرف در کنار شاه و از مشوقان وی محسوب می‌شد و هیچ امید و شانسی برای قدرت‌گیری مجدد مصدق قائل نبود. اما به دنبال استقرار مجدد در نخست‌وزیری، مصدق که دست‌های اشرف و مادرش را در حوادث آن روزها مشاهده می‌کرد، از شاه تقاضا کرد که وی و مادرش را از ایران خارج نماید. بنابراین در شهریور 1331 از ایران خارج شد و به پاریس رفت و از آنجا راهی آمریکا گردید. به دنبال سخت‌گیری مصدق بر وی، اشرف که دیگر عزم خود را برای به زیر کشیدن مصدق جزم کرده بود، ارتباط خود را با مأموران آژانس‌های اطلاعاتی آمریکا و انگلیس تقویت نمود و بنا به توصیه‌های آن‌ها، به اروپا رفت تا در حوادث بعدی ایران و مشخصاً کودتای 28 مرداد 1332، نقش مهمی برعهده بگیرد. این روزها و ماه‌ها سخت‌ترین روزهای زندگی اشرف بود. منابع مالی وی پایان یافته بود و وی را مجبور ساخته بود بسیاری از اموال غیرنقدی خود را به حراج بگذارد تا زندگی خود را تأمین نماید. این‌بار اشرف به‌عنوان رابط کودتا وارد صحنه شد و تصمیم گرفت بدون اجازه و با توصیه‌ی نمایندگان انگلیس و آمریکا، برای راضی کردن شاه و ابلاغ یک پاکت نامه به وی، وارد ایران شود. ورود اشرف به تهران را جراید مهم کشور به‌طور مبسوطی پوشش دادند و دولت را به واکنش‌های جدی واداشتند، اما اشرف در فرصت مناسبی، نامه‌ی محرمانه را به ثریا پهلوی می‌سپارد تا او به شاه برساند، ولی مصدق در خاطرات از ملاقات وی با شاه نیز سخن بر زبان می‌آورد. به هر تقدیر، اشرف تا ده روز در تهران می‌ماند و پس از آن با بدرقه‌ی حمیدرضا پهلوی و همسر وی، تهران را ترک می‌کند.[4] اما به ثمر رسیدن کودتا نیز مشکل اشرف را برای بازگشت به تهران حل نکرد و انگار تنها مصدق نبود که به اعمال و سیاست‌های وی مشکوک بود. خود شاه و نیز مسئولان جدید پس از کودتا نیز ورود اشرف را تا مدت‌ها به نفع آبروی سلطنت نمی‌دانستند و معتقد بودند که حضور وی شائبه‌ها را در خصوص سلامت رأی‌گیری در آستانه‌ی انتخابات زیر سؤال می‌برد. نامه‌ی صریح و عجیب حسین علاء به شاه گوشه‌ای از این عدم اعتماد را نشان می‌دهد؛ تا جایی که می‌نویسد: «شنیده شده که علیا حضرت ملکه‌ مادر و والا حضرت اشرف قصد دارند به‌زودی به ایران مراجعت نمایند. چون والا حضرت از رویه‌ی قدیم خود دست‌بردار نیستند و یقیناً باز آن بساط مداخله در امور سیاسی و جمع کردن دور خود، عناصر بدنام را از قبیل شاهنده، بیوک صابری، نصرتیان، جمال امامی، پیراسته و غیره تجدید خواهد کرد، صلاح اعلی‌حضرت در این است اجازه نفرمایند به ایران مراجعت نمایند و اگر آمدند، در تهران نباشند.»[5] از این روزها تا آخرین روزهای حضور اشرف در اروپا، یعنی در اواخر سال 1333 که شاه اجازه‌ی حضور مجدد وی به تهران را می‌دهد، سال‌های سخت مالی و عجز و لابه‌های وی به درگاه زاهدی و زمامداران کشور بود تا بتواند به امکانات مالی بیشتری دست یابد. شدت التماس‌های وی گویای آن است که ظاهراً در این سال‌ها توجه صد درصدی به خواسته‌های وی نمی‌شده است. شاه با بهانه کردن نزدیکی انتخاباتی، طی نامه‌ای خواهرش را از بازگشت به ایران بازداشته بود و با همه‌ی کمک‌هایی که اشرف به او در بازگشت به سلطنت در جریان کودتا کرده بود، ورود آنی وی را به تهران برخلاف منافع سلطنت می‌دانست. دوره‌ی اقتدار سیاسی اشرف پس از کودتا همان‌گونه که اشاره شد، بالأخره در اواخر سال 1333، شاه با ورود وی به ایران موافقت کرد. تدارک وسیع برای ورود وی و تشریفات رسمی و حضور عده‌ای از نمایندگان مجلس، روزنامه‌نگاران، رجال و رؤسای شهربانی، ژاندارمری، فرماندار نظامی تهران با بانوانشان و خانواده‌ی درجه یک وی در فرودگاه، نشان‌دهنده‌ی بازگشت مقتدرانه‌ی وی به ایران و نقطه‌ی عطفی بر نقش‌‌آفرینی‌های تازه برای اشرف پهلوی بود. از این سال‌ها تا پایان دهه‌ی سی، اوج قدرت‌‌نمایی اشرف بود. گذشته از این، جدایی ثریا اسفندیاری از دربار نیز وی را در اوج حوادث و محور فعالیت‌های دربار قرار داده بود. اشرف با آموختن از گذشته برآن بود تا آینده‌اش را تضمین کند. دیگر به دارایی‌های محدود قانع نبود. بنابراین کوشید در قالب سازمان شاهنشاهی خدمات اجتماعی و به نام کمک به امور خیریه، رسماً سهمی از درآمدهای روزافزون نفت را به اهداف خود اختصاص دهد. همان‌گونه که حسین علاء وزیر دربار، پیش‌بینی کرده بود، اشرف پس از بازگشت همان رویه‌ی قبلی را پیش گرفت و محافلی شبیه دوران مصدق و قبل از آن را پایه‌گذاری کرد. از همین محافل بود که رجال شناخته‌شده به مدارج عالی دولتی دست می‌یازیدند. این‌بار اما یک کانون رسمی متشکل از جوانان متمایل به آمریکا به نام «کانون مترقی» در اطرافش شکل می‌گیرد. دکتر اقبال و حسنعلی منصور از همین محافل و به کمک اشرف پهلوی بود که به صدارت و نخست‌وزیری دست یافتند. مسعود بهنود در کتاب «این سه زن»، شرایط به وجود آمدن پیرامون اشرف را چنین توصیف می‌نماید: «اینک جمعی از افراد میانه‌سال و جاه‌طلب به دور اشرف جمع شده بودند؛ مسعودی‌ها، رشیدیان‌ها، ذوالفقاری‌ها، برادران امامی، حسن اکبر و منوچهر تیمورتاش از اعضای میهمانی کاخ او بودند. کاخ اشرف چند ماهی پس از ورود او به تهران جمع کسانی شد که آرزوی دیکتاتوری دیگری را در سر می‌پروراندند. به‌زودی نه فقط سیاست‌مداران و آزادی‌خواهان، بلکه شاه و دولت‌ها نیز دریافتند که زیر فشار اشرف قرار دارند. او برای وزیران دستور صادر می‌کرد و آن‌ها را به میهمانی‌های خود می‌خواند.»[6] همین نویسنده مرگ کریم‌پور شیرازی صاحب روزنامه‌ی «شورش» و نیز اعدام حسین فاطمی را نیز حاصل انتقام‌جویی اشرف توصیف می‌کند: «اشرف همراه سرهنگ زیبایی و گروهبان ساقی در دفتر زندان بود. کریم‌پور را آوردند او وقتی یک سیلی محکمی از اشرف دریافت کرد، زبانش باز شد. در لباس ژولیده‌ی زندان، با آن خانم عطرزده و شیک معارضه می‌کرد، او را آتش زدند و مستحق گلوله و دار ندانستند.»[7] و باز می‌نویسد: «تن بیمار و تب‌زده‌ی فاطمی را نیز به میدان تیر بردند در آیین جشن تولد شاه و اشرف.»[8] در هر حال، حکایت نقش اشرف برای شاه خیلی عجیب بود. از سویی شاه در حوادثی همچون کودتای 28 مرداد و نیز حمایت‌های قبل و بعد از آن مدیون اشرف بود و حداقل به وفاداری و حمایت اشرف از کیان سلطنت دلگرم بود و از سویی دیگر، اشرف را عاملی می‌دانست که وی را در افکار عمومی و حتی نزد رجال دربار، در مسیر تند باد طعنه و تحقیر قرار می‌داد. مصدق در خاطرات خود دلیل تبعید و یا حضور اشرف را در خارج از کشور، نه مخالفت با وی، بلکه ناشی از سوءتفاهمی موجود میان اشرف و برادرش محمدرضاشاه پهلوی برمی‌شمارد. مصدق در جریان توصیف ملاقات اشرف با نمایندگان انگلستان و آمریکا جهت زمینه‌چینی کودتا می‌نویسد: «در 11 اوت 1953 (20 مرداد 1332) آلن دالس، جلسه‌ی محرمانه‌ای در یکی از پایگاه‌های آلپ سوئیس با شرکت دو شخص عالی‌مقام تشکیل داد: یکی لویی هندرسن سفیر کبیر آمریکا در ایران که بنا به مصلحت، چندی از ایران غیبت کرده بود و دیگری شاهزاده خانم اشرف خواهر دوقلوی شاه که او هم به‌واسطه‌ی سوء‌تفاهمی که با شاه داشت، از ایران خارج شده بود و در سوئیس اقامت گزیده بود.»[9] به هر حال، معلوم نیست جز همین اشاره به نقش اشرف، به چه دلیل دکتر مصدق درباره‌ی نقش‌های دیگر خواهر شاه در حوادث قبل و بعد از کودتا سکوت کرده است. خود اشرف نیز در زمان سکونت در پاریس، از تأیید اختلاف خود با مصدق سر باز می‌زد و حضورش در پاریس را به خواسته و میل خود ارزیابی می‌نمود. آنچه از منابع برمی‌آید، اشرف پس از حضور مجدد در تهران، به مرکز ثقل و کانون قدرت دربار تبدیل می‌شود. وی مهم‌ترین فردی بود که در تصمیمات تأثیر می‌گذاشت و در عزل‌ونصب سفیران،‌ وزرا و مقام‌های مهم سیاسی، ایفای نقش می‌نمود. اشرف در دوره‌ی دوم حضور خود در تهران، به فعالیت‌های اجتماعی نیز روی آورد و کوشید خود را به‌عنوان یک فعال اجتماعی در امور زنان معرفی نماید. نزدیک شدن به فعالیت‌های فرهنگی و ترتیب جلسات هفتگی با شاعران، روزنامه‌نگاران و روشن‌فکران، از دیگر فعالیت‌های وی بود تا از این راه، وجهه‌ی سلطنت در ایران را نزد نخبگان و افکار عمومی ارتقا دهد. فعالیت‌های سیاسی اشرف در عرصه‌ی بین‌الملل اشرف پهلوی از همان سال‌های آغازین سلطنت برادرش، حضور مستمری در عرصه‌ی روابط خارجی و نیز عرصه‌ی بین‌الملل داشت؛ به‌گونه‌ای که هیچ زنی حتی زنان شاه به اندازه‌ی‌ وی در این عرصه فعال نبودند. از ملاقات و حشرونشر با دیپلمات‌های خارجی در ایران گرفته تا ملاقات با سران برخی از کشورهای دنیا همچون بوتو، جواهر لعل نهرو، گاندی، استالین، مارشال تیتو، هایلار سلاسی، جان اف کندی، چائو شسکو و سوهارتو. یکی از مهم‌ترین این دیدارها، ملاقات وی با استالین بود که اشرف همواره ضمن بالیدن به آن، چنین وانمود می‌نماید که در این ملاقات، انتقادهایی را به استالین در خصوص حمایت شوروی از نیروهای تجزیه‌طلب و کمونیست‌های آذربایجان، وارد کرده است.[10] اشرف طی سفری به آمریکا با ترومن رئیس‌جمهور در قالب جلسه‌ی سران سازمان صلیب سرخ جهانی دیدار کرده بود. وی سفرهای متعددی به خارج از کشور داشت که در این سفرها، به نمایندگی از شاه با دول درگیر با ایران مذاکره می‌نمود. اشرف را یکی از چهره‌های مؤثر در برقراری رابطه‌ بین ایران با جمهوری خلق چین برشمرده‌اند. او در سال‌ها دهه‌ی پنجاه میلادی، یکی از اعضای اصلی هیئت نمایندگی ایران در سازمان ملل محسوب می‌شد. بلندپروازی‌های وی چنان بود که می‌خواست به‌عنوان دبیرکل سازمان ملل متحد انتخاب شود و آن را در جهت افزودن به وجهه‌ی سیاسی ایران در عرصه‌ی بین‌الملل تفسیر می‌نمود. وی مدتی نماینده‌ی ایران در کمیته‌ی حقوق بشر سازمان ملل بود. اشرف همچنین در جریان نامزدی برای دبیرکلی سازمان ملل متحد، به منصب ریاست کمیته‌ی مشورتی کنفرانس بین‌المللی زن در سال 1975 رسید. اشرف در سال 1970 از دانشگاه براندایس دکتری افتخاری حقوق دریافت کرد. وی در آخرین روزهای سلطنت شاه، به دستور وی به نیویورک رفت تا اندکی از حملاتی که به سلطنت می‌شد، کاسته شود. برخی منابع معتقدند که وی در آخرین روزهای سلطنت، قصد داشته است که شاه را در انجام یک کودتا برضد انقلاب اسلامی یاری رساند.[11] اشرف بعدها مؤسسه‌ای به نام بنیاد مطالعات فرهنگ ایران را پدید آورد و به ریاست آن انتخاب گردید. وی از جمله افراد خاندان پهلوی است که هرگز از اقدامات خود ضد جمهوری اسلامی ایران دست برنداشته و در این راه در مواردی مورد سوءاستفاده‌ی مالی افراد داخلی و خارجی نیز قرار گرفته است.(*) پی‌نوشت‌ها: [1]. مرکز اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، زنان به روایت اسناد ساواک، جلد اول، پهلوی، اشرف، ص 36 و 37، به نقل از: http://rasekhoon.not/article/show/1953 2. همان. [3]. روزنامه‌ی اکسپرس ترکیه، مورخ 31 شهریور 1331، برابر با آگوست 1953،‌ به نقل از: http://rasekhoon.not/article/show/1953 [4]. پهلوی‌ها، خاندان پهلوی به روایت اسناد،‌ جلد 3،‌ ناشر مؤسسه‌ی مطالعات تاریخ معاصر ایران، ص 71. [5]. همان، سند شماره‌ی 16، از مجموعه اسناد اشرف پهلوی. [6]. بهنود، مسعود، این سه زن، نشر علم، چاپ چهارم، ص 317. [7]. همان، ص 429. [8]. همان، ص 433. [9]. مصدق، محمد، خاطرات و تألمات، چاپ دهم، انتشارات علمی، 1381، ص 194. [10]. روزنامه‌ی شرق، اخراج اشرف پهلوی به دستور مصدق از ایران، سال پنجم، شماره‌ی 1049، یک‌شنبه 7 شهریور 1389، ص 12. [11]. همان. * محمد چافی؛ پژوهشگر تاریخ معاصر منبع: سایت برهان

چرا سیا نتوانست انقلاب اسلامی را پیش‌بینی کند؟ - به مناسبت انتقاد کارتر از سیا به دلیل ناتوانی در تحلیل انقلاب

وقتی طوفان انقلاب اسلامی ایران پایه‌های رژیم پهلوی را درنوردید و منجر به سرنگونی رژیم پهلوی گردید، بنیان بسیاری از نظریه‌های انقلاب نیز با چالش‌هایی اساسی مواجه شد، زیرا کمتر کسی وقوع چنین انقلابی را پیش‌بینی می-کرد. این انقلاب در حالی رخ داد که علاوه بر نظریه‌پردازان، بسیاری از سیاست‌مداران و دستگاه‌های اطلاعاتی دنیا مانند سازمان اطلاعاتی سیا، که آشنایی نزدیکی با وقایع کشور داشتند، از وقوع آن متحیر شدند. در رأس سیاست‌مداران، می‌توان از کارتر رئیس‌جمهور وقت آمریکا نام برد. وی به‌حدی به قدرت شاه و کشور و آرامش آن مطمئن بود که در جمله‌ای خطاب به شاه، ایران را «جزیره‌ی ثبات» نامید. در میان نهادهایی که می‌توانستند انقلاب اسلامی را پیش‌بینی کنند، عملکرد سازمان سیا از همه بدتر بود، زیرا این نهاد اطلاعاتی علی‌رغم بهره‌مندی از وجود چندین هزار کارشناس و نیروی اطلاعاتی، در گزارشی اشتباه از تحولات ایران در سال 57 معتقد بود که شاه تا ده سال دیگر بر سر قدرت خواهد بود. با این توضیحات سؤال اساسی این است که «چرا نهادهای سازمان سیا، که مهم‌ترین نهاد اطلاعاتی-امنیتی آمریکا محسوب می‌شود، نتوانست تحولات انقلابی ایران را پیش‌بینی کند؟» در پاسخ به این سؤال می‌توان این فرضیه را مطرح کرد که اولاً نهادهای مذکور بیش از حد به قدرت شاه و نیروهای نظامی و اطلاعات ساواک خوش‌بین بودند. ثانیاً سازمان سیا نتوانست قدرت و نفوذ واقعی امام در میان مردم و نظامیان را به‌خوبی درک کند. در ادامه‌ی مقاله، تلاش می‌کنیم تا محورهای ذکرشده را تبیین کنیم. وقوع انقلاب و تحیر سیاست‌مداران و سازمان‌های اطلاعاتی انقلاب ایران در شرایطی به وقوع پیوست که به نظر می‌رسید رژیم شاه به‌عنوان ژاندارم منطقه با بهره‌مندی از یک ارتش قوی، از موقعیت مناسبی در برخورد با مخالفین برخوردار است. همین موضوع باعث شده بود تا از دید بسیاری از صاحب‌نظران، وقوع انقلاب در ایران غیرمنتظره به نظر برسد. بنابراین با پیروزی انقلاب، اندیشمندانی چون تدا اسکاچپول اذعان داشتند که «انقلاب ایران موردی از انقلاب اجتماعی بود که غیرقابل انتظار و حیرت‌انگیز برای کلیه‌ی تئوری‌‌پردازان انقلاب بود.»[1] و یا میشل فوکو (فیلسوف و جامعه‌شناس فرانسوی) ضمن سفر به ایران، به این نتیجه می‌رسد که این انقلاب پدیده‌ای نو و منحصربه‌فرد است.[2] این موضوع در میان سیاست‌مدارانی چون جیمی کارتر، رئیس جمهوری وقت آمریکا نیز صادق بود، زیرا وی در جمله‌ای معروف خطاب به شاه در سال 1356 گفت: «ایران تحت رهبری باعظمت شاه، جزیره‌ی ثبات در یکی از پرآشوب‌ترین مناطق جهان است.»[3] بنابراین از نظر کارتر نیز وقوع انقلاب در ایران غیرمحتمل به نظر می‌رسید. البته عدم آگاهی از تحولات انقلاب تنها به صاحب‌نظران و سیاست‌مداران محدود نبود، بلکه بسیاری از نهادهای مهم دنیا نیز که در ارتباط نزدیک با ایران قرار داشتند، از پیش‌بینی انقلاب ناتوان ماندند. از جمله‌ی این نهادها می‌توان به سفارت آمریکا اشاره کرد. این سفارت در اولین روز خرداد 57، در گزارشی که به وزارت خارجه‌ی کشور آمریکا ارسال کرد، با ابراز رضایت و خوش‌بینی نسبت به آرامش نسبی در ایران، در بررسی وضعیت کشور نوشت: «...به‌رغم وقایع گاه‌وبیگاه اینجا و آنجا، یک آرامش نسبی جایگزین آشفتگی‌های اخیر در جبهه‌ی مخالفان ایران شده است، در حالی که در طول چند ماه گذشته، تقریباً روزانه یک واقعه یا بیشتر اتفاق می‌افتاد. شمار این وقایع اخیراً به سه یا چهار واقعه در هفته کاهش یافته است.»[4] اما شاید در میان این نهادها، عملکرد سازمان سیا از همه بدتر بود، زیرا این سازمان ضمن اینکه یک نهاد اطلاعاتی قوی به‌شمار می‌رود، با شخص شاه و بسیاری از نهادهای امنیتی-اطلاعاتی ایران از جمله ساواک در ارتباط مستقیم بود. این سازمان سیا نیز در گزارشی که از وقایع ایران در سال 1978 به کاخ سفید مخابره کرد، بر این باور بود که «ایران دستخوش انقلاب یا حتی در مرحله‌ی پیش از انقلاب نیست... و شاه تا ده سال دیگر بر سر قدرت خواهد بود.»[5] اما این پیش‌بینی غلط از آب درآمد و درست پنج ماه بعد از این گزارش، انقلاب ایران به وقوع پیوست. یکی از دلایل مهم در رابطه با شکست سیا در پیش‌بینی انقلاب ایران، ارزیابی خوش‌بینانه‌ی سیا از تکیه‌ی شاه بر قدرت نظامی‌اش بود. طبق آمارهای موجود، ایران از نظر هزینه‌های نظامی، «در سال 1353ش/1974م، در بین 138 کشور، رتبه‌ی هفتم را در جهان به خود اختصاص داده بود.» حال مسئله‌ی مهم این است که چرا سازمان سیا (که وظیفه‌ی جمع‌آوری و تحلیل اطلاعات مهم درباره‌ی کشورها، حکومت‌ها، شرکت‌های اقتصادی و افراد خارجی را به‌عهده دارد) نتوانست وقوع انقلاب را به‌درستی پیش‌بینی کند! در پاسخ به این سؤال، می-توان به چند دلیل مهم اشاره کرد: خوش‌بینی بیش از حد به قدرت شاه و ساواک یکی از دلایل مهم در رابطه با شکست سیا در پیش بینی انقلاب ایران، ارزیابی خوش‌بینانه‌ی سیا از قدرت نظامی شاه بود. طبق آمارهای موجود، ایران از نظر هزینه‌های نظامی «در سال 1353ش/1974م، در بین 138 کشور، رتبه‌ی هفتم را در جهان به خود اختصاص داده بود.»[6] در واقع مهم‌ترین ابزار قدرت رژیم پهلوی، ابزار نظامی محسوب می‌شد که مرکب از نیروی زمینی، نیروی دریایی، نیروی هوایی، سازمان گارد شاهنشاهی و... بود. شاه از این ابزار در سرکوب بسیاری از جنبش‌های آزادی‌خواهانه و اعتراضی مانند قیام 15 خرداد 1342 و... به‌خوبی استفاده کرد، اما در مورد انقلاب این اتفاق صورت نگرفت؛ چراکه واقعیت‌های نظامی کشور در آستانه‌ی انقلاب، متفاوت از سال‌های قبل از آن بود. در این سال‌ها، بسیاری از نظامیان به دلیل اختلافات داخلی، «اسلحه‌ی اصلی و اساسی خود، یعنی روحیه‌شان را از دست داده بودند.»[7] و مذهب به‌عنوان عامل اصلی در انقلاب و نیز همبستگی با امام، در روحیه‌ی بسیاری از نظامیان تأثیر مثبتی نهاده بود. «در واقع تقید مذهبی در سال‌های نزدیک به انقلاب، در ارتش و بدنه‌ی آن مطرح بوده است. از 1352 تقید مذهبی در ارتش تقریباً همپای تقید مذهبی-ملی مردم ما دیده می‌شد.»[8] دلایل اثبات‌کننده‌ی این امر، اعترافاتی است که خود سران نیروهای نظامی داشته‌اند. «برابر اظهارات سپهبد جعفری، سرپرست شهربانی کشور، در شورای امنیت ملی (در دولت بختیار)، تعدادی از پرسنل شهربانی کتباً گزارش نموده بودند که از مقلدین آیت‌الله خمینی بوده، نمی‌توانند برخلاف دستورات آیت‌الله عمل نمایند.»[9] بنابراین زمانی که نظامیان احساس کردند شاه پایبندی چندانی به مذهب ندارد، او را تنها گذاشتند و در برهه‌ی انقلاب بی‌طرفی اختیار کرده و یا همگام با مردم در مبارزات شرکت کردند. از طرفی ارتش در سال‌های مذکور، دچار اختلافات داخلی شده و اتحاد و یکپارچگی خود را از دست داده بود. دلیل این مدعا، «فرار سربازان از پادگان‌ها، خودداری تعداد قابل‌ توجهی از آن‌ها از تیراندازی به مردم و تمرد آنان از فرمان مافوق، اعلام همبستگی گروهی از نظامیان از جمله همافران نیروی هوایی با انقلاب و رهبری آن یعنی امام‌ خمینی ‌(ره)» است.[10] و این همان واقعیاتی است که سازمان اطلاعاتی سیا نتوانسته بود آن را درک کند. بنابراین زمانی که موج انقلاب کشور را در بر گرفت، بسیاری از نظامیان از محل خدمت خود فرار کرده و به مردم پیوستند. عامل اشتباه محاسباتی دیگر سیا، تکیه‌ی بیش از حد به اطلاعات ساواک بود. ساواک و سازمان سیا ارتباط نزدیکی با یکدیگر داشتند و سازمان برای اطلاع از شرایط کشور و مخالفین رژیم شاه، به اطلاعات داده‌شده توسط سازمان اطلاعات‌ و امنیت ایران (ساواک) اعتماد داشت. این اعتماد از آنجا ناشی می‌شد که ساواک اطلاعات کسب‌شده از نیروهای مخالف و برانداز را طبق توافق، به‌راحتی در اختیار سازمان سیا قرار می‌داد. بنابراین در حالی که ساواک نتوانسته بود واقعیات ارتش را درک کند و اطلاعات صحیح و دقیقی را از وضعیت نیروهای نظامی استخراج کند، سیا این اطلاعات را مبنای تحلیل خود قرار می‌داد؛ به‌طوری‌که رهبران سیا بعدها در پاسخ به انتقادات وارده به سیا مبنی بر عدم پیش‌بینی انقلاب، «حرف‌های استانفیلد ترنر، رئیس وقت سیا را بازگو می‌کردند که تنها منبع موثق اطلاعاتی سیا از اوضاع ایران، ساواک بوده و شکست سیا در پیش‌بینی حوادث ایران به‌خاطر اعتماد به ساواک بوده است.»[11] عامل اشتباه محاسباتی دیگر سیا، تکیه‌ی بیش از حد به اطلاعات ساواک بود. ساواک و سازمان سیا ارتباط نزدیکی با یکدیگر داشتند و سازمان برای اطلاع از شرایط کشور و مخالفین رژیم شاه، به اطلاعات داده‌شده توسط سازمان اطلاعات‌ و امنیت ایران (ساواک) اعتماد داشت. عدم درک صحیح سازمان سیا از مردم و رهبری سازمان سیا هیچ‌گاه نتوانست علل اعتراضات مردمی و خواسته‌های آنان را درک کرده و آن را جدی بگیرد. هوارد هارت (کفیل سرپرست ایستگاه سیا در تهران) می‌گوید: «ما هنوز این ملت را نشناخته بودیم و به افکار و عقایدشان‌ پی نبرده بودیم.»[12] در واقع سازمان در رابطه با مردم بر این باور بود که با اقداماتی که شاه در راستای توسعه و اصلاحات کشور انجام داده است، مردم از او رضایت داشته و به او وفادار خواهند بود. در حالی که «اصلاحات، بسیار کمتر از آن چه ادعا می‌شد برای دهقانان مفید واقع شده بود. مهاجرین روستایی در شهرها از لحاظ اجتماعی و اقتصادی، زندگی سختی را می‌گذراندند و اقتصاد متکی به نفت با انبوهی از مشکلات روبه‌رو بود...»[13] تصورات اشتباه سازمان در رابطه با میزان قدرت و نفوذ امام خمینی نیز صادق بود. سیا هیچ‌گاه نتوانست قدرت رهبر انقلاب اسلامی و نفوذش بر مردم را به‌خوبی درک کند! ترنر در بخشی از کتاب خود، «پیش از خواندن بسوزانید»، در اعتراف به این اشتباه می‌نویسد: «ما از درک آیت‌الله خمینی رهبر انقلاب و میزان نفوذ او عاجز بودیم.»[14] به همین دلیل، سیا هیچ‌گاه تصور نمی‌کرد که مردم به رهبری امام خمینی (ره) بتوانند پایه‌های رژیم پهلوی را بلرزانند: «ما هرگز تصور نمی‌کردیم که همه‌ی گروه‌های ناراضی و مخالف شاه توسط یک روحانی 79ساله به نام آیت‌الله خمینی، که به حالت تبعید در فرانسه به سر می‌برد، به هم جوش داده شوند.»[15] بنابراین همین اشتباهات باعث گردید تا سازمان اطلاعاتی سیا به‌عنوان یک نهاد اطلاعاتی مهم نتواند تحولات انقلاب در ایران را پیش‌بینی کند و در نتیجه، با وقوع انقلاب، دچار تعجب و تحیر گردید. در نهایت، بررسی مطلب فوق نشان داد علی‌رغم آنکه نارضایتی از رژیم پهلوی در میان مردم به اوج خود رسیده بود، اما بسیاری از صاحب‌نظران و نهادهای اطلاعاتی دنیا به‌خصوص سازمان سیا، با تکیه بر اطلاعات ناصحیح و عدم شناخت و درک واقعی قدرت رهبری و همبستگی مردم با امام خمینی، از پیش‌بینی انقلاب و تحولات آن عاجز ماندند. در واقع سازمان سیا با خوش‌بینی زیاد، قدرت شاه و ارتش را فراتر از واقعیات تصور می‌کرد و بر این باور بود که ارتش و نیروی نظامی توان مقابله با نیروی مخالف را دارد؛ غافل از آنکه شاکله‌ی نیروی نظامی کشور مدتها قبل، به علت همبستگی بسیاری از نظامیان با رهبر انقلاب و اختلافات درونی آن، از هم پاشیده بود.(*) پی‌نوشت‌ها: [1]. اسکاچپول، تدا، دولتها و انقلابهای اجتماعی، ص 192. [2]. تأثیرگذاری انقلاب اسلامی ایران بر رهیافتها و نظریههای انقلاب، پایگاه جامع تاریخ معاصر ایران، مؤسسه‌ی مطالعات و پژوهشهای سیاسی. [3]. بیل، جیمز (1371)، عقاب و شیر، ترجمه‌ی مهوش غلامی، تهران، کوبه، ص 373. [4]. امین‌آبادی، روح‌الله (1391)، «اپوزیسیون فرمایشی و سیاست گام‌به‌گام»، نشریه‌ی پاسدار اسلام، شماره‌ی‌ 366. [5]. تیم واینر (1386)، «سیا و انقلاب ایران»، ترجمهی عبدالرضا هوشنگ مهدوی، مجله‌ی اطلاعات سیاسی- اقتصادی، شماره‌ی 243 و 244، ص 100. [6]. لطفیان، سعیده (1380)، ارتش و انقلاب اسلامی ایران:بررسی ساختار ارتش ایران و تأثیر روند انقلاب در گرایش ارتش به انقلاب اسلامی، تهران، ص 160. [7]. مظفری، آیت (1386)، «چرایی ناتوانی رژیم پهلوی در جلوگیری از وقوع انقلاب اسلامی ایران»، حصون، شماره‌ی 11، ص 132. [8]. توکلی، یعقوب (1388)، «علل پیوستن ارتش به انقلاب اسلامی: کالبدشکافی یک واقعه»، سوره‌ی اندیشه، شماره‌ی 42، ص 168. [9]. همان، ص 131. [10]. صباغ جدید، جواد (1383)، «چرا ارتش نتوانست؟ علل عدم موفقیت ارتش شاه در سرکوب مردم»،زمانه،سال سوم، شماره‌ی 29، ص 52. [11]. سازمان سیا و گونه‌های شنود در ایران، جاسوسی در صفی‌آباد بهشهر! پایگاه خبری-تحلیلی قدس آنلاین، کد خبر: 35361، 6 اسفند 1390. [12]. واینر، همان، ص 100. [13]. کدی، نیکی (1385)، «آیا انقلاب‌ها را می‌توان پیش‌بینی و علل‌شان را درک کرد»، ترجمهی احمد درستی، فصلنامه‌ی علوم سیاسی، شماره‌ی 38، ص 72. [14]. امین‌آبادی، همان. [15]. همان. *زهره رحمانی، پژوهشگر انقلاب اسلامی منبع: سایت برهان

«بازی بزرگ» چگونه ایران را پاره‌پاره کرد؟ - به بهانه‌ی تشکیل «پلیس جنوب» توسط انگلستان/ایران به‌مثابه‌ی دولت حائل

چرا جبهه‌ی ‌ملی نتوانست رهبری انقلاب ‌اسلامی را برعهده گیرد؟ - به بهانه‌ی تشکیل جبهه‌ی ملی چهارم

دوست «کندی» در ایران

...

مقالات

روز دانشجو

سند و خاطره در پژوهشهای تاریخی

روایتی دیگر از عصر پهلوی

رابطه پنهان و آشكار آمریكا با بهائیان و تأثیر آن در ایران

حسنین هیكل نویسنده مصری: انقلاب اسلامی ایران، اولین نمونه در تاریخ است

تحریم حزب رستاخیز

پول از انگلیسی‌ها، كاغذ از روسها!

پنج خاطره مطبوعاتی

«بانك استقراضی» ابزار سلطه روسیه

این هم یك خیانت

زندگی نامه شهید مفتح

پیام‌های امام چگونه انقلاب را به سرانجام رساند؟ - تحلیلی از ویژگی‌های برجسته‌ی پیام‌های امام در آستانه‌ی پیروزی

حجاب چگونه نماد اسلام سیاسی شد؟ - در آستانه‌ی سالگرد کشف حجاب

چرا از منظر اسرائیل، شاه کوروش ثانی بود؟!

چرا بخت یارِ بختیار شد؟ - به مناسبت به قدرت رسیدن بختیار

منفورترین چهره‌ی نظامی دوره‌ی پهلوی که بود؟ - نگاهی به کارنامه‌ی یکی از نزدیکان شاه

چرا ساواک آیت‌الله غفاری را به شهادت رساند؟ - به مناسبت سالروز شهادت یک مبارز

طرح جان اف کندی برای روستاهای ایران - نگاهی به توسعه‌ی روستایی در عصر پهلوی دوم

تخت شاهی در گرو «تخت قاپو» - محمدرضاشاه چگونه ایده‌ی پدرش درباره‌ی اسکان عشایر را پیش برد؟

شاه از ظهور شخصیت‌های محبوب سیاسی می‌ترسید! - تأثیر روحیات شاه در تسریع سقوطش

از وابستگی به آمریکا تا گسترش واردات - نگاهی به طرح اصل چهار

دانشگاهی که شاه می‌خواست؛ دانشگاهی که شاه نمی‌خواست! - به مناسبت 16 آذر

از دلدادگی تا وادادگی به چریک‌ها - گاهی به رابطه‌ی دانشجویان و جنبش‌های چریکی در مبارزه با پهلوی

آیا میرزا برای تجزیه‌ی گیلان دست به سلاح برد؟ به مناسبت شهادت میرزا کوچک جنگلی

چرا غرب در دهه‌ی 40 و 50 به توسعه‌ی ایران می‌اندیشید؟ - مروری بر ریشه‌های برنامه‌های اقتصادی پهلوی دوم

اشرف پهلوی؛ شاه یا خواهر شاه؟! - نگاهی به نقش‌آفرینی‌های اشرف در حوادث سیاسی زمانه‌اش

چرا سیا نتوانست انقلاب اسلامی را پیش‌بینی کند؟ - به مناسبت انتقاد کارتر از سیا به دلیل ناتوانی در تحلیل انقلاب

«بازی بزرگ» چگونه ایران را پاره‌پاره کرد؟ - به بهانه‌ی تشکیل «پلیس جنوب» توسط انگلستان/ایران به‌مثابه‌ی دولت حائل

چرا جبهه‌ی ‌ملی نتوانست رهبری انقلاب ‌اسلامی را برعهده گیرد؟ - به بهانه‌ی تشکیل جبهه‌ی ملی چهارم

دوست «کندی» در ایران