26 فروردین 1402
ارتشبد غلامرضا ازهاری از آخرین نخست‌وزیران سلسله پهلوی است. او در بحبوحه انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ بعد از دولت ۷۰ روزه جعفر شریف‌‌امامی (۵ شهریور تا ۱۵ آبان ۱۳۵۷) و قبل از دولت ۳۷ روزه شاپور بختیار (۱۶ دی تا ۲۲ بهمن ۱۳۵۷) عهده‌دار کابینه‌ای دوماهه بود: (۱۵ آبان تا ۱۵ دی ۱۳۵۷) ازهاری برخلاف تبلیغات رسانه‌های گروهی وابسته به حکومت شاه و منابع خبری بین‌المللی از ضعیف‌ترین و بی‌کفایت‌ترین دولت‌های دوره پهلوی دوم بود. در دوران زمامداری وی دو راهپیمایی عظیم و سراسری تاسوعا و عاشورا به منزله دو همه‌پرسی عمومی توانست برائت و بیزاری مردم ایران را نسبت به حکومت شاه و دولت‌های دست‌آموزش نشان دهد.
ازهاری روز صدور فرمان شاه در انتصاب وی به مقام نخست‌وزیری را «روز خاک بر سری» خوانده بود.[1] وی در این منصب افراد زیادی را برای عهده‌داری مقام وزارت سراغ نداشت و در نتیجه از ۲۴ وزیر دولتش، ۱۳ وزیر، اعضای کابینه «جعفر شریف‌‌امامی» بودند.»[2]
در کابینه نیم‌بند وی، مسئولیت اداره سه وزارتخانه: آموزش و پرورش، علوم و آموزش عالی، و فرهنگ و هنر، به یک نفر (دریاسالار کمال میرحبیب‌اللهی) واگذار شده بود؛ کسی که با حفظ سمت، فرماندهی نیروی دریایی را نیز عهده‌دار بود.[3]
همچنین به دلیل اوج‌گیری اعتصابات کارگری در سراسر کشور مسئولیت وزارت کار در کابینه ازهاری به ارتشبد غلامعلی اویسی فرماندار نظامی تهران (بانی جنایت ۱۷ شهریور) واگذار شده بود.[4]
اعضای کابینه ازهاری افراد مجرب و کارآزموده‌ای نبودند. یکی از اسناد لانه جاسوسی در مورد میزان توانمندی افراد کابینه ازهاری می‌نویسد: «اکثر آنان فاقد تجربه در انجام مسئولیت‌های محوله خود هستند.» در این سند می‌خوانیم:
«پنج تن از 23 وزیر کابینه ازهارى، که توسط خودش انتخاب شده‌اند، نظامى هستند. مشکل او هماهنگ‌کردن اقدامات گروهى مرکب از تکنوکرات‌ها و افسران عالیرتبه ارتش است که به جز ارتشبد رضا عظیمى وزیر جنگ، همگى فاقد تجربه در زمینه مسئولیت‌هاى محوله هستند.[5]
در سندی با عنوان «ازهاری، غلامرضا ـ ۴» به تاریخ ۲۲ اوت ۱۹۷۷ (۳۱ مرداد ۱۳۵۶) راجع به ازهاری چنین می‌خوانیم:
«... او از طرفداران پروپاقرص شاه است. ولی از نظر پویایی و سازندگی فرد قابل توجهی نمی‌باشد. زیاد غذا می‌خورد و دوبار ازدواج کرده است.»[6]
پیام امام خمینی به مناسبت روی کار آمدن دولت نظامی ازهاری (۱۶ آبان ۵۷) و تأکید ایشان بر نامشروع بودن دولت و فراخوانی عموم به ادامه مبارزه علیه حکومت شاه، در اسناد لانه جاسوسی نیز بازتاب داشت.[7]
یکی از اسناد لانه حتی به تهدیدات امام در فردای تشکیل کابینه ازهاری در مورد احتمال قیام مسلحانه مردم نیز اشاره کرده است.[8]
کابینه غلامرضا ازهاری کابینه اختناق خبری بود. در اولین روز کار دولت ازهاری، فعالیت مطبوعات با اشغال ساختمان آنها به وسیله نظامیان متوقف شد. در گزارش ویلیام سولیوان سفیر آمریکا در این خصوص چنین آمده است:
«هیچ روزنامه‌ای برای یک «جامعه گرسنه از نظر خبری» وجود ندارد. بی.بی.سی از فرمانداری نظامی نقل قول کرد که سربازان دفاتر روزنامه‌ها را به اشغال درآوردند و هیچ‌یک از روزنامه‌ها برای چند روز آینده انتشار نمی‌یابند. سربازان دولتی ساختمان‌های اطلاعات و کیهان را محاصره کرده‌اند و هیچ‌کس را به داخل راه نمی‌دهند. اشغال روزنامه کیهان توسط نظامیان آنچنان که گزارش شده، شامل دستگیری 5 نویسنده نیز بوده است.»[9]
درباره تعداد روزنامه‌نگاران بازداشت‌شده در روز اول کار دولت ازهای سند دیگری تصریح دارد: «25 روزنامه‌نگار که برخی از کیهان هستند دستگیر شده‌اند.»[10]
غلامرضا ازهاری فاقد بینش و تحلیل سیاسی بود. او 40 روز قبل از فرار شاه از کشور در تحلیلی راجع به روند انقلاب اسلامی ایران گفته بود: «اکثریت مردم به اعلیحضرت وفادار هستند.» در یک سند لانه جاسوسی به قلم سولیوان که تاریخ ۶ دسامبر ۱۹۷۸ (۱۵ آذر ۱۳۵۷) را دارد چنین می‌خوانیم:
«ازهاری در مصاحبه مطبوعاتی گفت: اکثریت مردم ایران به اعلیحضرت وفا دارند و ما نیز دوستدار ایشانیم. اکثریتی خاموش نیز حامی ایشان هستند. ازهاری شایعه مربوط به احتمال خروج شاه از کشور را نیز شدیداً رد کرد.»[11]
ازهاری کمترین انتقاد و مخالفتی از سوی نمایندگان مجلس شورای ملی را تحمل نمی‌کرد. او یک هفته پس از یورش نظامیان به بیمارستان شاهرضا مشهد (۲۳ آذر ۱۳۵۷) و در شرایطی که مردم به دعوت مراجع عظام تقلید برای شرکت در مراسم عزاداری‌های روز ۲۷ آذر (روز عزای عمومی) آماده می‌شدند، حتی در برابر انتقادات مصلحتی بعضی نمایندگان مجلس، عکس‌العمل نشان داد. در سندی به تاریخ اول دی ۱۳۵۷ که از سوی «کریستوفر» گزارشگر سیاسی سفارت آمریکا در تهران به وزارت امور خارجه آن کشور ارسال شد، در این رابطه چنین می‌خوانیم:
«بر طبق منابع خبری، دیروز، ازهاری نخست‌وزیر، مجلس را برای یک تعطیلات زودرس 3 هفته‌ای تعطیل نمود. این حرکت ازهاری به دنبال یک سری انتقاداتی بود که مجلس از برخورد ارتش با تظاهرات کرده بود و درست زمانی رخ داد که مجلس در شرف اخذ رأی مورد انتظار در مورد سه انتقاد شدیداللحن بر علیه دولت بود.»[12]
یکی از رخدادهای مهم آذر ۱۳۵۷ تظاهرات عظیم سراسری روزهای تاسوعا و عاشورا بود که یک ماه پس از به قدرت رسیدن ازهاری در سراسر کشور برگزار شد. (19 و 20 آذر 1357) این دو تظاهرات که بازتاب جهانی داشت، آنقدر وسیع و گسترده بود که ازهاری علیرغم تهدیدات قبلی و قدرت‌نمایی‌ها و ژست‌های تبلیغاتی آغاز کار کابینه خود، نتوانست در برابر انجام آنها کمترین مخالفتی داشته باشد و از سر ناچاری برگزاری آنها را در سراسر کشور آزاد اعلام کرد. در یکی از اسناد لانه جاسوسی به این موضع انفعالی اشاره شده و تصریح گردیده که این تصمیم خلاف نظر شاه بوده است. در این سند که تاریخ ۲۸ نوامبر ۱۹۷۸ (۷ آذر ۱۳۵۷) را دارد و از وزارت امور خارجه آمریکا به نمایندگی‌های دیپلماتیک آن کشور در اروپا، شرق نزدیک، آسیای جنوبی، توکیو، مکزیکو، و خارطوم مخابره گردیده است، می‌خوانیم:
«ژنرال ازهاری نخست‌وزیر، به سناتور «بیرد» گفته است که حکومت نظامی اجازه برگزاری مراسم عزاداری‌های ماه محرم را خواهد داد به شرطی که ملاها نیز شفاهاً اطمینان بدهند که مراسم عزاداری به تظاهرات سیاسی تبدیل نخواهد شد. نخست‌وزیر این تصمیم را قبل از آغاز ماه محرم به مردم اعلام خواهد کرد. او مطمئن است که تمام مسئولین حکومت نظامی آن را درک می‌کنند. هدف این است که برخوردهای خشونت‌بار ماه دسامبر را دفع نمایند. سیاست جدید نسبت به تصمیماتی که شاه قبلاً در مورد ممنوعیت شدید برگزاری هرگونه تظاهرات و راهپیمایی اتخاذ کرده بود، نوعی عقب‌نشینی محسوب می‌گردد. در عین حال نخست‌وزیر گفت که نیروی کافی برای به اجرا گذاشتن قانون و نظم در دسترس خواهد بود تا در صورت لزوم به کار گرفته شود.»[13]
«کریستوفر» گزارشگر سیاسی سفارت آمریکا نیز در گزارش جداگانه‌ای در همین رابطه می‌نویسد: «به منظور رفع نگرانی مقامات سفارت آمریکا، ارتشبد غلامرضا ازهاری نخست‌وزیر در دیدار با سولیوان نسبت به امنیت کشور در جریان راهپیمایی‌های تاسوعا و عاشورا اطمینان داده است.» در سندی که روز 9 دسامبر ۱۹۷۸ (۱۸ آذر ۱۳۵۷ ـ یک روز قبل از راهپیمایی تاسوعا) توسط کریستوفر تهیه شده است، چنین می‌خوانیم:
«ازهاری به سولیوان اطمینان داد که اگر برای روز یکشنبه (تاسوعا) تظاهرات به خشونت هم کشیده شود برای مهار آنها به اندازه کافی نیرو در اختیار خواهد بود.»[14]
از دیگر اقداماتی که دولت نظامی ازهاری برای کاستن از نگرانی آمریکایی‌ها انجام داد صدور اعلامیه‌ای مبنی بر ممنوعیت هرگونه اقدام برای سیاسی‌کردن راهپیمایی‌های تاسوعا و عاشورا و برخورد با خاطیان بود. این اعلامیه یک روز قبل از تاسوعا و در شرایطی از رادیو پخش شد که عملاً امکان جلوگیری از شعارهای سیاسی مردم وجود نداشت. در یکی از اسناد لانه جاسوسی در این زمینه چنین آمده است:
«رادیو اعلام کرده است که فعالیت‌های مذهبی عادی برای این مناسبت، مجاز است و این شامل تردد گروه‌های مذهبی در خیابان‌ها نیز می‌باشد. ولی البته فعالیت‌های سیاسی و تجمع جمعیت‌های شعاردهنده و شورشی مشمول این امر نخواهد بود. اما با توجه به سرشت سیاسی تفکیک‌ناپذیر اسلام، مأمور گزارشگر ما نسبت به توانایی نیروهای حکومت نظامی برای تشخیص سریع فعالیت‌های سیاسی از مذهبی جهت دخالت مؤثر، اظهار تردید می‌کند.»[15]
در کشاکش تلاش‌هایی که ازهاری برای آرامش آمریکایی‌ها انجام می‌داد، 30 کمپانی آمریکایی فعال در ایران در 15 آذر 1357 طی نامه‌ای به وی، عمیقاً برای بازگشت شرایط حاکم بر روابط اقتصادی دو کشور به سال‌های قبل، ابراز امیدواری کرده بودند.[16]
در دوره فعالیت کابینه ازهاری بهتر از گذشته مشخص شد که که علیرغم تبلیغات حکومت پهلوی، بسیاری از آتش‌سوزی‌ها، ویرانگری‌ها و ماجراجویی‌ها در دوران انقلاب کار مردم نبوده و افراد وابسته به پهلوی آنها را مرتکب می‌شدند:
«اخلال‌گران سازمان یافته‌ای که اغلب اغتشاشات اخیر را مرتکب شده‌اند فی‌‌الواقع حامیان دولت با لباس مبدل بوده‌اند. رهبران مذهبی به‌طور اخص از حامیان خود خواسته‌اند تا از اغتشاش دوری جویند. تمامی سخنگویان یا رهبران مهم گروه‌های مخالف که ما با آنان صحبت کرده‌ایم به صورت همسانی به ما اطمینان داده‌اند که احساسات ضدخارجی با عقاید مذهبی آنها مغایرت دارد.»[17]
یکی از اقدامات ازهاری پس از تشکیل کابینه که با هدف جلب رضایت مردم و در حقیقت به منظور فریفتن آنان صورت پذیرفت، اقدام به بازداشت جمعی از سران و کارگزاران حکومت شاه بود. به موجب یکی از اسناد لانه جاسوسی که تاریخ ۵ نوامبر ۱۹۷۸ (۱۴ آبان ۱۳۵۷) را دارد پیش از اجرای این طرح تعدادی از مهمترین افراد که در لیست بازداشت قرار داشتند از جمله پرویز ثابتی نفر دوم ساواک موفق به فرار از کشور شده بودند.[18]
با وجود این در سندی دیگر فهرست اسامی 12 نفر از رجال پهلوی که طبق گزارش سولیوان، «متهم به فساد هستند» و توسط مأمورین دولت ازهاری دستگیر شده‌اند، ارائه شده است.[19] در سند دیگری به تاریخ 17 آبان 1357 تعداد بازداشت‌شدگان 52 نفر ذکر شده و سولیوان ادعا کرده که این فهرست قرار است به 200 نفر افزایش یابد. دولت ازهاری در این فهرست، دستگیری‌های مربوط به مقامات امنیتی را اعلام نکرده است.[20]
پی‌نوشت‌ها:
[1]. احمدعلی مسعود انصاری، پس از سقوط، سرگذشت خاندان پهلوی در دوران آوارگی، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، بهار 1385، ص 123.
[2]. اسناد لانه جاسوسی، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، کتاب نهم، سند شماره ۲۰۲، ص ۳۴۸.
[3]. همان، سند شماره ۱۳۹ ص ۲۶۷ – ۲۶۸.
[4]. همان.
[5]. همان، کتاب هشتم، زندگینامه رجال پهلوی، «غلامرضا ازهاری ـ 7»، ص 252.
[6]. همان، کتاب هشتم، زندگینامه جمعی از رجال پهلوی، ص ۲۴۹ – ۲۵۰.
[7]. همان، کتاب نهم، سند شماره ۱۳۸ ص ۲۶۶ (صحیفه امام، ج ۴، ص ۳۴۹).
[8]. همان، همان سند، ص ۲۶7 (صحیفه امام، ج ۴، ص ۳53).
[9]. همان، سند شماره 143، ص 273 ، بند شماره 2؛ ص 275، بند شماره 4.
[10]. همان، سند شماره 147، ص 278.
[11]. همان، کتاب نهم، سند شماره ۲۶۳ ، ص ۴۹۰.
[12]. همان، کتاب نهم، سند شماره ۳۵۳، بند شماره 2، ص 661.
[13]. همان، کتاب نهم، سند شماره 217.
[14]. همان، کتاب نهم، ص 536، سند شماره 284، بند شماره 1.
[15]. همان، کتاب نهم، سند شماره 285، ص 539، بند آخر.
[16]. همان، کتاب اول، ص ۱۲۰ – ۱۲۱.
[17]. همان، کتاب نهم، سند شماره 145، ص 276 ، بند شماره 5.
[18]. همان، کتاب نهم، گزارش محرمانه سفارت آمریکا در تهران به وزارت امور خارجه آن کشور، سند شماره ۱۲۶، ص ۲55.
[19]. همان، سند شماره 149، ص 283 ، بند شماره 4.
[20]. همان، سند شماره 153، ص 288 ، بند شماره 4.
تعداد بازدید: 279
