29 آبان 1397
جواد رضایی
استان خراسان به خاطر وجود حرم امام رضا (ع) به تعبیر آمریکایی‌ها یکی از چند استان عمده مذهبی ایران بود و در شور انقلابی مردم ایران در سالهای 1356 و 1357 ش مشارکت فعالی داشت.
به مناسبت هفتم شهدای 19 دی 1356 قم، تظاهرات وسیع مذهبی در مشهد و چند شهر دیگر برگزار شد.
از دید آمریکایی‌ها: «نخستین علایم حاکی از آن است که دولت ایران قادر نبوده است طبقه متوسط ایرانی را... به طرف خود جلب کرده و آنها را به نفع خود بسیج نماید.» برای همین است که آنها احساس نیاز می‌کنند که اطلاعات بیشتری در مورد باورهای مذهبی به دست بیاورند و تحلیل می‌کنند که: «در ماههای آتی سفارت [آمریکا در تهران] سعی خواهد داشت که بر روی وظیفه ذاتاً دشوار یادگیری بیشتر درباره عناصر دینی جنبش مخالفین من‌جمله عقایدی که در حال حاضر... آنها را باور دارند کار کند. به هر حال آنچه که واقعه قم و عواقب آن انجام داده این بوده که مخالفت دینی را به جایگاه نمایان و برجسته‌تری در بین کسانی که تا این‌جا از اعطای آزادی‌های اخیر نفع برده‌اند کشانده است.»[1]
همزمان با چهلم شهدای قم، تظاهراتی در مشهد برگزار می‌شود که آمریکایی‌ها آن را مسالمت‌آمیز توصیف می‌کنند.[2]
چهلم شهدای تبریز نقطه آغاز جدی‌تر فعالیت‌های انقلابی در مشهد است. در گزارشی سرکنسول سابق آمریکا در مشهد، که معلوم نیست به چه دلیلی کنسولگری خود را در مشهد بسته‌اند، طی گزارشی از سفر خود به مشهد در مورد وقایع 30 مارس تا ششم آوریل 1978 (مصادف با 10 تا 17 فروردین 1357) می‌نویسد: «مشهد اخیراً تظاهرات نسبتاً شدیدی را به خود دیده است.... علیرغم حضور ارتش تظاهراتی در سی‌ام و سی‌و‌یکم وجود داشته که ظاهراً شدت آن مستلزم مداخله حداقل واحدهای زرهی که محوطه حرم و بقعه امام رضا را محاصره کرده‌اند، و نقطه تجمع تظاهرات بوده است، بود. چندین نفر تأیید کردند که در خلال این تظاهرات تیراندازی‌هایی وجود داشته... هیچ کس از میزان قطعی تلفات برآوردی نداشت، ولی یک شایعه رایج این است که واحدهای نظامی حداقل 10 نفر را در محوطه حرم کشته‌اند.... جو عمومی هنوز وخیم است. تمام پمپ‌بنزین‌هایی که من دیدم تحت مراقبت پلیس بودند.»[3]
رخداد انقلابی بعدی در مشهد به تظاهرات گسترده‌ای بر‌می‌گردد که در اسناد سفارت آمریکا به صورت مختصر به آن اشاره شده است. این تظاهرات که در چهارم مرداد 1357 در مشهد و بسیاری از شهرهای دیگر کشور برگزار می‌شود را آمریکایی‌ها با آرامش توصیف می‌کنند.[4]
دولت شریف امامی در 15 شهریور در 12 شهر کشور از جمله مشهد حکومت نظامی برقرار کرد. دو روز بعد از این کار و همزمان با وقایع 17 شهریور تهران، «در مشهد... [در] روز 8 سپتامبر... هنگامی که در یک مراسم نماز پرجمعیت دعوت به مقاومت در مقابل حکومت نظامی شد، توسط سربازان با تیراندازی و احتمالاً مرگ (افرادی) جمعیت پراکنده شدند.»[5]
همزمان با مطرح شدن پیش‌نویس لایحه آزادی اجتماعات که از دید منتقدین در حقیقت لایحه محدودیت اجتماعات بود، تظاهرات گسترده‌ای در سراسر کشور اتفاق می‌افتد.[6]
با وجود برقراری حکومت نظامی در مشهد، این شهر پا به پای شهرهایی که در آنها حکومت نظامی نبود، به فعالیت‌های انقلابی ادامه می‌داد: «تظاهرات بیشتری در مشهد و شهرهای فاقد حکومت نظامی در چند روز گذشته باعث خرابی، جراحت بیشتر و حداقل 4 کشته گردید. یکی از کشته‌ها و دو تن از مجروحان مربوط به غروب 14 اکتبر [22 مهر] در مشهد بود.»[7]
جمعیت زیاد شهر مشهد و حضور پرشور مردم این شهر در راهپیمایی‌ها باعث شد که حتی آمریکایی‌ها به انبوده تظاهرکنندگان در این شهر اشاره کنند. در سندی آمده است: «انبوه تظاهرکنندگان در مشهد و اصفهان، حکومت نظامی را نقض کردند ولی از زد و خوردهای شدید اجتناب گردید..... در مشهد تظاهرکنندگان ضمن اعتراض به جریان ضدشورشی که اخیراً در کرمان رخ داد به شماتت نیروهای نظامی پرداختند.»[8]
همین حضور پرشور مردم مشهد حکومت پهلوی را به این نتیجه می‌رساند که ساعات حکومت نظامی را افزایش دهد: «حکومت نظامی در مشهد اعلام کرده است که ساعت رفت‌وآمد شبانه از نیمه شب به 8 شب افزایش یافت با این وجود تهدید شده است که اگر ناآرامی‌ها افزایش یابد ساعات منع رفت‌وآمد نیز بیشتر خواهد شد.»[9]
با وجود این تهدیدات مردم مشهد به فعالیت‌های خود ادامه دادند و بنابر گزارش آمریکایی‌ها: «راهپیمایی بزرگ ولی آرامی در مشهد صورت گرفت. » [10]
نیمه دوم آبان 1357 که همزمان با معرفی دولت نظامی ازهاری بود، شهرهای مختلف کشور و به خصوص مشهد صحنه راهپیمایی‌های وسیعی بودند. در مشهد تظاهرات وسیعی... انجام شد. این تظاهرات که چند روز ادامه داشت، به تعبیر آمریکایی‌ها: «تعدادی کشته برجای گذاشت.»[11] و[12]و[13]
در راهپیمایی دیگری که در 28 آبان در مشهد برگزار می‌شود، بنا بر اعلام رسمی که در چند سند سفارت آمریکا به آن اشاره شده است، یک نفر شهید می‌شود.[14] در حالی که آمریکایی‌ها در سند دیگری به نقل از رادیو بی‌بی‌سی تعداد شهیدان این راهپیمایی را 12 نفر اعلام می‌کنند.[15] به نظر می‌رسد تعطیلی کنسولگری آمریکا در مشهد، تاثیر زیادی بر نامطمئن بودن اخباری دارد که در اسنادشان به آنها اشاره می‌کنند.
یکی از مهم‌ترین اتفاقاتی که در مشهد رخ می‌دهد، حادثه ورود نیروهای امنیتی حکومت پهلوی به حرم امام رضا(ع) و تیراندازی آنان است. در مورد این واقعه در چند سند سفارت آمریکا مطالبی آمده است: «ادعا می‌شود در مشهد سربازان وارد حرم امام رضا(ع) شده و در آنجا اقدام به تیراندازی نموده‌اند. خبر این حادثه که قبلاً هم گزارش کرده‌ایم به خارج درز کرده و موجب تهدیداتی مبنی بر ایجاد بلوا گردیده است. منبع مطبوعاتی ما گزارش می‌کند که در مشهد دیروز جمعیت کثیری در اعتراض به این حادثه دست به راهپیمایی زدند. آیت‌الله گلپایگانی در قم و آیت‌الله شیرازی در مشهد فردا را عزای عمومی اعلام کرده‌اند. و این ممکن است بر شهرهای دیگر نیز تأثیر بگذارد.»[16]
در سند دیگری آمده است: «به منظور سوگواری و عزا به دلیل بی‌حرمتی که به زیارتگاه در مشهد مقدس صورت گرفته بود امروز ایران عموماً تعطیل بود (20 نوامبر). اخبار این رویداد به کندی پخش گردید. بر اساس شایعات، ساواک با آگاهی از اینکه این واقعه می‌تواند انفجارآمیز باشد سعی کرد که اخبار به دیگر شهرها نرسد. اطلاعیه‌ای که امروز به وسیله آیت‌الله شریعتمداری، [آیت‌الله] گلپایگانی و [آیت‌الله] نجفی منتشر شد از لحن بسیار تندی در محکومیت نیروهای امنیتی برخوردار بود و مردم را به برپایی روز عزای عمومی فرا می‌خواند. در آن اطلاعیه می‌خوانیم که «این عمل جنایتکارانه فقط عزم ملت را قوی و راسخ خواهد کرد تا به مبارزه خود ادامه دهد و بنیان ظالمان را سرانجام فرو ریزد» تقریباً دو سوم مغازه‌های تهران بسته‌اند.»[17]
آمریکایی‌ها در ادامه در حالی که این حادثه را تا حدی ناممکن می‌دانند ولی به صورت تلویحی بخشی از آن را تایید می‌کنند و می‌نویسند: «یک اعتصاب سراسری در روز 26 نوامبر جهت بزرگداشت هفتمین روز مرگ کسانی که در برخورد با نیروهای امنیتی مشهد در هفته گذشته کشته شدند... ادعا می‌شود گروهی از سربازان، مخالفان را تا حرم امام رضا(ع) تعقیب کرده و تعدادی از آنها را در آنجا کشته‌اند. منبع در ابتدا داستان را بی‌ارزش دانست، زیرا بعید به نظر می‌رسید که سربازان ایرانی دست به چنین عملی بزنند. به هرحال واضح است که در مشهد حادثه‌ای رخ داده و منجر به تعداد نامشخص کشته گردیده است.»[18]
آمریکایی‌ها در حالی که در یکی از اسناد خود به روایتی عجیب و غریب از حوادث حرم امام رضا(ع) اشاره می‌کنند.[19] اما در سند دیگری به نگرانی نسبت به کشتار مردم در مشهد اذعان می‌کنند و می‌نویسند: «وقتی رابط وقایع مشهد را شنید به ازهاری تلفن زد و از او مصرانه خواست که با آیت‌الله‌ها تماس بگیرد و تأسف خود را اظهار بدارد. ساواک و یا کس دیگری باید در این امر مداخله کرده باشد چرا که ازهاری هیچ تلفنی به آنها نزد.»[20]
با وجود همه این خبرهای گوناگون، تحلیل آمریکایی‌ها این است که واقعه مشهد، نخستین رویارویی موفقت‌آمیز با دولت نظامی ازهاری بود: «فراخوانی برای اعتصاب عمومی در روز 26 نوامبر برای برگزاری عزای عمومی تظاهرکنندگانی که توسط نیروهای امنیتی در مشهد مقدس در 20 نوامبر کشته شده بودند به خوبی برگزار گردید و ایران دیروز سراسر تعطیل بود. این نخستین رویارویی عمده بین مخالفین و دولت نظامی بود. توانایی مخالفین به ویژه با توجه به مشکلات گسترش اعتصاب به سراسر ایران آشکارا به نمایش درآمد.»[21]
آمریکایی‌ها در یکی از اسناد خود که به حوادث ضدآمریکایی در شهرهای مختلف اشاره می‌کنند در مورد حادثه ادعایی در مشهد، درخواست دانشجویان مشهدی برای خروج همه خارجیان از ایران را اقدامی علیه غیرنظامیان آمریکایی به حساب می‌آورند.[22]
در متن بعدی به نقطه اوج دیگری در حوادث انقلابی استان خراسان که نشات گرفته از آغاز ماه محرم بود می‌پردازیم.
انقلاب اسلامی در استان خراسان ـ بخش دوم
پی‌نوشت‌ها:
[1]. اسناد لانه جاسوسی آمریکا: کتاب نهم، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، 1387، ص 7 الی 9، سند شماره 4، 24 ژانویه 1978- 4 بهمن 1356.
[2]. همان، ص 29، سند شماره 12، 23 فوریه 1978- 4 اسفند 1356.
[3]. همان، صص 49 و 50، سند شماره 25، 9 آوریل 1978- 20 فروردین 1357.
[4]. همان، ص 84، سند شماره 43، 26 ژوئیه 1978- 4 مرداد 1357.
[5]. همان، ص 127، سند شماره 61، 10 سپتامبر 1978- 19 شهریور 1357.
[6]. همان، ص 171، سند شماره 83، 3 اکتبر 1978- 11 مهر 1357.
[7]. همان، ص 207، سند شماره 100، 16 اکتبر 1978- 24 مهر 1357.
[8]. همان، صص 217 و 218، سند شماره 106، 23 اکتبر 1978- 1 آبان 1357.
[9]. همان، ص 229، سند شماره 112، 29 اکتبر 1978- 7 آبان 1357.
[10]. همان، ص 236، سند شماره 116، 31 اکتبر 1978- 9 آبان 1357.
[11]. همان، ص 299، سند شماره 163، 10 نوامبر 1978- 19 آبان 1357.
[12]. همان، ص 300، سند شماره 164، 11 نوامبر 1978- 20 آبان 1357.
[13]. همان، ص 338، سند شماره 194، 18 نوامبر 1978- 27 آبان 1357.
[14]. همان، ص 341، سند شماره 198، 20 نوامبر 1978- 29 آبان 1357.
[15]. همان، ص 344، سند شماره 200، 21 نوامبر 1978- 30 آبان 1357.
[16]. همان، ص 355، سند شماره 208، 26 نوامبر 1978- 5 آذر 1357.
[17]. همان، ص 356، سند شماره 210، 26 نوامبر 1978- 5 آذر 1357.
[18]. همان، ص 363، سند شماره 214، 27 نوامبر 1978- 6 آذر 1357.
[19]. همان، صص 371 و 372، سند شماره 218، 28 نوامبر 1978- 7 آذر 1357.
[20]. همان، ص 377، سند شماره 222، 29 نوامبر 1978- 8 آذر 1357.
[21]. همان، ص 369، سند شماره 217، 28 نوامبر 1978- 7 آذر 1357.
[22]. همان، ص 406، سند شماره 229.
تعداد بازدید: 1280
