01 خرداد 1400
احمد ساجدی
رضاخان پهلوی در سال‌های حکومت ۲۰ ساله خود با مخالفین فراوانی مواجه بود. در میان طیف مخالفین، از روشنفکران غرب‌زده یا شرق‌زده، تا بعضی روزنامه‌نگاران، بعضی نمایندگان مجلس شورای ملی، و حتی برخی صاحب‌نظران ارتش و شهربانی را می‌توان یافت که هر یک به نوبه خود در برابر اراده سرکوبگر رضاخان قلع‌و‌قمع و نابود شدند.
اما در صف مخالفین، چهره‌هایی نیز وجود داشتند که از دل مردم برخاستند، حرف مردم را زدند، از حقوق مردم و فرهنگ و زندگی و دین و هستی آنان دفاع کردند و در این راه در برابر تمامی یکه‌تازی‌های رضاخان ایستادند. آنان به هیچ منبع قدرتی در داخل و خارج کشور متصل نبودند و پایگاه اصلی اقتدارشان توده مردم و تعلقات دینی و ملی و فرهنگی آنان بوده است.
یکی از این شخصیت‌ها که تا لحظه آخر حیات خود دست از مبارزه و افشاگری علیه رضاخان بر نداشت، به اذعان همه مورخان، شخصیتی استثنایی به نام آیت‌الله سیدحسن مدرس بود. مدرس مبارزی خستگی‌ناپذیر بود که از زمان کودتای 3 اسفند ۱۲۹۹ تا زمان شهادتش هیچ‌گاه دست از روشنگری افکار عمومی مردم نسبت به ماهیت اصلی حکومت رضاخان برنداشت.
مدرس در پی مخالفت با کودتای رضاخان توسط کابینه سید ضیاءالدین طباطبایی دستگیر و به قزوین تبعید شد. وی افشاگر اقدامات رضاخان در طرح جمهوری‌خواهی بود و سهم مؤثری در خنثی‌سازی نقشه‌های رضاخان ایفا کرد. مدرس در آبان 1305 از یک سوءقصد توسط عوامل رضاخان جان سالم به در برد، در مهر ۱۳۰۷ توسط رئیس شهربانی به خواف تبعید شد و تحت نظر مأموران قرار گرفت، و 9 سال بعد در آذر ۱۳۱۶ توسط عوامل حکومت پهلوی در تبعید به شهادت رسید. در حقیقت مدرس بخش عمده 16 سال پایانی عمر خود را صرف مبارزه با دیکتاتوری پهلوی اول کرد.
فرازهای برجسته مبارزه مدرس اخیراً در کتابی با عنوان «یک مرد و یک نامرد» گردآوری شده است. کتاب «یک مرد و یک نامرد» به بیان تفاوت‌های شخصیتی شهید سیدحسن مدرس و رضا پهلوی پرداخته و علت رویارویی آنان با یکدیگر را در قالب تحلیل، خاطره و دیدگاه بیان کرده است.
در مقدمه کتاب، نویسنده به این پرسشها پاسخ داده که چرا مدرس در میان سایر مخالفان رضا پهلوی ماندگار و ممتاز جلوه کرده است؟ برتری‌ها و امتیازات وی چه بوده است؟ سپس شاخص‌های اخلاقی مدرس و رضاخان را در کنار هم قرار داده تا تفاوت‌های آنان بهتر شناخته شود. بعد به بیان ریشه‌های اختلاف آنان با یکدیگر از زبان مدرس پرداخته است. از جمله، یکی از پاسخ‌های مدرس درباره علت مقابله با رضاخان را بازگو کرده است. مدرس در پاسخ به سئوال فوق چنین گفته است:
«اختلاف من با رضاخان بر سر کلاه و عمامه و این قبیل مسائل جزئی مثل نظام اجباری نیست. من در حقیقت با سیاست انگلستان که رضاخان را عامل اجرای مقاصد استعماری خود در ایران قرار داده است، مخالفم. من با سیاست‌هایی که آزادی و استقلال ملت ایران و جهان اسلام را تهدید می‌کند مبارزه می‌کنم. راه و هدف خود را می‌شناسم. در این مبارزه هم پشت سر خود را نگاه نمی‌کنم که شما یا کسانی دیگر مرا همراهی می‌کنید یا نه. لازمه مبارزه در این راه از خودگذشتگی و فداکاری است.»
مدرس در جای دیگری به‌طور جداگانه به احمدشاه قاجار می‌گوید: «دلیل اصلی دشمنی من با رضاخان خنثی کردن جریانی است که سعی دارد مبانی و اصول تضمین‌کننده استقلال و تمامیت ایران را از بین ببرد.» وی می‌گوید: «من این تغییر و تبدیل را صرفاًجابجایی فرد یا خانواده تلقی نمی‌کنم. بلکه تغییری می‌دانم که تمامی ارکان اجتماعی فرهنگی و اقتصادی جامعه ایران را دگرگون می سازد.»
متن اصلی کتاب «یک مرد و یک نامرد» از ۴ بخش تشکیل شده است:
بخش اول با عنوان «برخوردها و مقابله من با رضاخان» به بیان فرازهای مهم رویارویی مدرس با رضاخان از زبان شهید مدرس پرداخته و ۱۱ خاطره به نقل از مدرس آورده شده است.
در بخش دوم با عنوان «زندگی‌نامه، نظرات و ویژگی‌های شخصیتی شهید مدرس»، سرگذشت و رویدادهای مهم زندگی مدرس از جمله موضوع اعتبارنامه وی در مجلس شورای ملی، برخوردهای مدرس با کابینه سیدضیاءالدین طباطبایی، موضوع تبعید و شهادت، و همچنین آثار شهید مدرس تشریح شده است.
بخش سوم نیز با عنوان «خصوصیات و ویژگی‌های شخصیتی مرحوم مدرس»، به بیان ویژگی‌های اخلاقی وی از جمله شجاعت، پاکدستی، ساده زیستی، بصیرت، مردمی بودن، دشمن‌شناسی، و... پرداخته است.
چهارمین بخش با عنوان «شهید مدرس در آیینه خاطرات» در برگیرنده خاطراتی راجع به رفتار و عملکرد و سیره و منش شهید مدرس است.
آخرین بخش نیز با عنوان «چند نظر از دیدگاه‌های شهید سیدحسن مدرس»، به انعکاس دیدگاه‌هایی راجع به آن مرحوم پرداخته است.
در ارتباط با کتاب «یک مرد و یک نامرد» چند نکته حائز اهمیت وجود دارد که اشاره به آنها ضروری است: 1- این کتاب همان‌گونه که از نامش پیداست اشاره به دو شخصیت رضا پهلوی و شهید مدرس دارد که تصویر هر دو نیز روی جلد کتاب نقش بسته است، اما سراسر کتاب به زندگی، خاطرات و مبارزات شهید مدرس علیه رضاخان اختصاص دارد. کتاب در اصل از دو فصل تشکیل شده که عنوان فصل اول «برخوردها و مقابله من با رضاخان» است. در این فصل مبارزات مدرس از زبان خودش بیان شده است. فصل دوم «زندگی‌نامه، نظرات و ویژگی‌های شهید مدرس» است که بخش‌های مربوط به خصوصیات اخلاقی و خاطرات و دیدگاه‌های مدرس در همین فصل گنجانده شده است. در واقع این کتاب شرح زندگی و کارنامه «یک مرد و یک نامرد» نیست بلکه تنها به بررسی چهره «یک مرد» پرداخته است. حتی ۱۵ صفحه آخر کتاب نیز که حاوی شعر و عکس و سند می‌باشد، عموماً به شهید مدرس اختصاص یافته است.
2- در بخش‌های «شهید مدرس در آیینه خاطرات» و «چند نظر از دیدگاه شهید مدرس» اکثر دیدگاه‌ها و خاطرات ذکر شده، فاقد نام راوی است و تنها به منبع و مأخذ موارد ذکر شده، اشاره گردیده است. در نتیجه خواننده کتاب به هنگام مطالعه اکثر خاطرات ذکر شده، متوجه نمی‌شود چه کسی این خاطرات و نظرات را نقل کرده است.
این کتاب، در سال ۱۳۹۹ بدون ذکر نام نویسنده، در 164 صفحه تهیه و تنظیم شده و توسط «مؤسسه فرهنگی هنری قدر ولایت» چاپ و روانه بازار نشر گردید.
تعداد بازدید: 601
