10 شهریور 1399
جواد رضایی
ماه محرم را ماه پیروزی خون بر شمشیر نامیده‌اند. تعبیری که می‌توان در طول تاریخ مصداق‌های بسیاری برای آن پیدا کرد. محرم سال 1357 نیز مصداق بارزی از این تعبیر است. در مقالات متعددی به موضوع راهپیمایی‌های میلیونی تاسوعا و عاشورا پرداخته شده است؛ راهیپمایی‌هایی که با آرامش برگزار شدند و حکومت پهلوی امکان جلوگیری یا برهم زدن آن را نداشت، اما علت این اقتدار را باید در حوادثی دانست که در روزهای ابتدایی ماه محرم در سراسر کشور به وقوع پیوست. وقایعی که از لحاظ حجم درگیری و کشتار صورت گرفته در حکومت پهلوی به نوعی کم‌نظیر هستند و آمریکایی‌ها حدود 2000 کشته را در آن محتمل می‌دانند. در چند یادداشت این حوادث بررسی خواهد شد.
هم‌زمان با حوادث انقلابی تهران در روزهای ابتدایی محرم، گزارشاتی از تحرکات انقلابی مردم سایر شهرهای ایران نیز در اسناد آمریکایی‌ها ذکر شده است. در سندی در مورد دهم آذر (30 ذیحجه) آمده است: «دیروز راهپیمایی مسالمت‌آمیز بزرگی در مشهد صورت گرفت. کنسول تبریز گزارش می‌دهد که همه مغازه‌ها بسته و شهر آرام است... درگیری‌ها در اصفهان ادامه دارد.»[1]
در مورد یازدهم آذر که مصادف با روز اول محرم بود، در سندی حوادث سایر شهرها به این صورت بیان شده است: «در شهرستان‌هایی چون قم، اصفهان، مشهد و بوشهر در روز 2 دسامبر تظاهراتی برپا شد.»[2]
از نحوه گزارش حوادث شهرستانها در اسناد این‌گونه برداشت می‌شود که عمده توجه آمریکایی‌ها به حوادث تهران است و حوادث شهرستانها صرفاً به صورت تیتروار بیان می‌شود. به تعبیر بهتر، آنقدر حوادث تهران جذابیت و اهمیت داشتند که در اسناد گزارش شده به مقامات بالای آمریکا، حوادث شهرستانها بیشتر از بیان یک خطی نمی‌توانستند در سند بیایند. البته آمریکایی‌ها در سندی به برخی تهدیدها نسبت به نیروهای آمریکایی اشاره می‌کنند که در مورد صحت و سقم آن اطلاع چندانی وجود ندارد.[3]
با وجود بازتاب اندک اعتراضات مردمی در سراسر ایران، حوادث سه استان بوشهر، اصفهان و آذربایجان بیشتر مورد توجه آمریکایی‌ها قرار گرفته است. در مورد حوادث استان بوشهر در سندی آمده است: «کنسولگری گزارشاتی از درگیری خشن... در بوشهر، بار ] 55 کیلومتری نیشابور[ و جهرم دارد.»
در مورد استان اصفهان نیز در دو سند به آن پرداخته شده است. آمریکایی‌ها در ادامه سند قبلی می‌نویسند: «کنسولگری آمریکا در اصفهان گزارش می‌دهد که دیروز درگیری شدیدی که همراه با تیراندازی در حداقل هشت نقطه شهر بود به وقوع پیوست. بلندگوها از بالای ساختمان‌ها مردم را به جهاد علیه رژیم فرامی‌خواندند. مردم اشیائی را از بالای بام‌ها به طرف سربازان پرتاب کردند و به مدت سه ساعت از خاموش کردن بلندگوها ممانعت نمودند. جماعتی که در یک کمین افتاده بودند و توسط سربازان تعقیب می‌شدند به داخل مسجدی گریختند. افراد مستقر در بام این مسجد تکه‌های آجر و موزائیک به طرف سربازان پرتاب می‌کردند. کنسول از پزشکان محلی کسب اطلاع کرد که اجسادی را به بیمارستان‌ها آورده‌اند. ارتش واحد کمک‌های اولیه در بیمارستان‌هایی که تعطیل بوده‌اند مستقر کرده است.»
در ادامه این سند به گسترش تظاهرات در روستاهای استان اصفهان اشاره شده است. آمریکایی‌ها می‌نویسند: «تظاهراتی در سه روستای اطراف وجود داشته است. در یکی از این روستاها مردم شعار ضدبیگانه سر دادند و اوراق تبلیغاتی داس‌وچکش‌دار را به آتش کشیدند. در اصفهان در سه روز پیش حکومت نظامی توسط نیروی هوایی و واحدهای هوانیروز ارتش تکمیل گردید.»[4]
آمریکایی‌ها به دلیل وجود کنسولگری توانستند مشاهدات بهتری در مورد حوادث اصفهان داشته باشند. آن‌ها در سندی دیگری می‌نویسند: «جمعیت بزرگی در خیابان سروش واقع در شمال شرقی اصفهان اجتماع نموده و در حال راهپیمایی به سمت «مصلا» در جنوب بوده‌اند. منبع گزارش داد که علی‌رغم اینکه مقامات نظامی تظاهرات را مجاز ننموده‌اند، راهپیمایی ادامه داشت.»
در قسمت دیگری از این سند از شنیده شدن صدای شلیک اسلحه‌های خودکار خبر داده شده است که با ادعای آمریکایی‌ها در مورد عدم حضور سربازان و نبودن درگیری در قسمت دیگر سند منافات دارد. در ادامه این سند از قول شاهدی عینی آمده است: «در حدود ساعت 1:30 بعد از ظهر در خیابان. [شیخ] بهایی با جمعیتی در حدود 200 نفر از ایرانیان که اکثراً در حدود 20 سال سن داشته‌اند مواجه می شود، منبع مشاهده می‌کند که... ناگهان جمعیت به سمت غرب پیچیده و بسیاری از مردم با مشت‌های گره‌کرده به شعار دادن می‌پردازند. بعد از آن منبع نیروهای نظامی ایرانی را مشاهده می‌کند که به آن سمت می‌آمدند. با شلیک گلوله جمعیت برگشته و به سمت شرق می‌دوند.»
همچنین در ادامه این سند به حوادث استان آذربایجان اشاره کوتاهی شده است. آمریکایی‌ها می‌نویسند: «منبع که کنسول ایالات متحده در تبریز می‌باشد، اظهار نموده که در شهر مهاباد واقع در غرب ایران درگیری‌هایی که از شب اول دسامبر رخ داده هنوز ادامه دارد.[5]
حوادث روزهای ابتدایی محرم سال 1357 یکی از مهم‌ترین حوادثی بود که در حرکت انقلابی مردم ایران به وقوع پیوست؛ حوادثی که با وجود برگزاری آرام و بدون خشونت آن توسط مردم، که آمریکایی‌ها هم به آن اذعان می‌کنند، با برخورد بسیار خشن نیروهای امنیتی و نظامی حکومت پهلوی مواجه شد.
پی‌نوشت‌ها:
[1]. اسناد لانه جاسوسی آمریکا: کتاب نهم، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، 1388، صص 416 و 417، سند شماره 236، 2 دسامبر 1978 ـ 11 آذر 1357.
[2]. همان، ص 408، سند شماره 230، دسامبر 1978 ـ آذر 1357.
[3]. همان، ص 429، سند شماره 241، 3 دسامبر 1978 ـ 12 آذر 1357.
[4]. همان، ص 435، سند شماره 244، 3 دسامبر 1978 ـ 12 آذر 1357.
[5]. همان، صص 444 و 445، سند شماره 247، 4 دسامبر 1978 ـ 13 آذر 1357.
تعداد بازدید: 994
