24 آذر 1398
مریم طحان
مسجد امام حسن(ع) پایگاه مهمی برای انقلاب اسلامی در مشهد به شمار می‌رفت. هدایت این مسجد بر عهده آیت‌الله سیدعلی حسینی خامنهای بود و کلاس‌های درس تفسیر قرآن ایشان به آن شهرت بخشیده بود.
مسجد امام حسن(ع) در خیابان دانش مشهد قرار گرفته است. در دهه 1340 این خیابان نسبتاً خلوت بود و تا حدودی هم نسبت به مرکز شهر دورافتاده به حساب می‌آمد و کمتر محل عبورومرور مردم به‌ویژه زوار حرم امام رضا(ع) بود و کسی تصور نمی‌کرد این مسجد کوچک و خلوت که در ابتدا فقط دو یا سه صف پنج، شش نفری از پیرمردها و افراد عادی در آن حاضر می‌شدند به یکی از مساجد مشهور شهر مشهد تبدیل شود.
مسجد کوچک امام حسن(ع) توسط کسبه محل، از جمله افرادی چون حاج کاظم وزیری، حاج علی طوسی و حاج رضا مقدم تأسیس شد. این کسبه در سال 1351 از آیت‌الله خامنهای خواستند تا جهت اقامه نماز جماعت به مسجد امام حسن(ع) که نزدیک منزل ایشان بود بیایند. به مرور تعداد مأمومین امام جماعت مسجد که بیشتر از نسل جوان بودند افزوده شد و این به خاطر آوازه ایشان و نوع رفتارشان با مردم بود.[1]
آیت‌الله خامنهای برای جذب مردم به مسجد و دین، چکیده‌ای از نکات مهم سخنان خود را نوشته و بین مستمعین پخش می‌کردند تا افراد حاضر در مسجد بدانند که موضوع بحث چیست و کدام یک از آیات قرآن تفسیر می‌شود. سخنرانی‌های کوتاه ایشان به سرعت مورد استقبال مردم قرار گرفت و مجالس سنتی قرآن به شکلی جدید مبدل شد. وقتی این روش مورد پسند مردم قرار گرفت بعد از مدتی آیت‌الله خامنهای تخته سیاهی در مسجد نصب کرده و به ترجمه و شرح معارف دین مشغول شدند که بر سرعت جذب جوانان به مسجد افزود؛ آنان فقط مستمع سخنان امام جماعت نبودند بلکه نکات کلیدی صحبت‌های ایشان را هم یادداشت می‌کردند. این مسئله سبب شد تا دانشجویان که دیگر پای ثابت جلسات تفسیر قرآن مسجد امام حسن(ع) بودند خودشان به‌طور خودجوش به دنبال تفسیر قرآن، نهج‌البلاغه و صحیفه سجادیه بروند. این امر از نظر ساواک خوشایند نبود و زنگ خطری برای حکومت پهلوی به حساب می‌آمد. مأمور شهربانی حاضر در مسجد در گزارش‌هایش، مداوم به این نکته اشاره داشت که عده فوق‌العاده کثیری از محصلین، دانش‌آموزان و دانشجویان در جلسه تفسیر قرآن مسجد امام حسن(ع) شرکت می‌کنند.[2]
از آن‌جایی که عنوان جلسات مسجد امام حسن(ع) تفسیر قرآن بود، حکومت نمی‌توانست به راحتی آن را تعطیل کند. ساواک که به دنبال بهانه‌ای جهت دستگیری آیت‌الله خامنهای بود در تمام این جلسات، مأموری می‌گمارد تا تمام صحبت‌ها را ثبت‌وضبط کرده و نکات سیاسی آنها را استخراج کند.[3] براساس همین گزارش‌ها، ساواک مشهد در خرداد 1352 ادامه جلسات تفسیر قرآن آیت‌الله خامنهای در مسجد امام حسن(ع) و منزل‌شان را برای مدتی تعطیل کرد.[4]
در طول مدت زمان کوتاهی آوازه مسجد کوچک امام حسن(ع) به‌خصوص در میان جوانان پیچید و همین امر سبب شد تا حاج سیدمحمود کرامت کرمانی، بانی مسجد، و کسبه نزدیک مسجد کرامت تصمیم گرفتند تا از امام جماعت مسجد امام حسن(ع) بخواهند به مسجد کرامت که بزرگ‌تر بود بروند و مجالس درس تفسیر را در آن‌جا برگزار کنند. آیت‌الله خامنهای قبول کردند که نماز ظهر و عصر را در مسجد نوبنیاد کرامت اقامه کنند.[5]
به هر حال حضور آیت‌الله خامنهای در مسجد امام حسن(ع) و برگزاری کلاس‌های تفسیر به‌طور کلی منتفی نشد و حتی در زمان‌هایی که ایشان به تهران یا مسجد کرامت می‌رفتند باز هم کلاس‌ها ادامه داشت. به‌طور نمونه جلسات منظم هفتگی تفسیر قرآن در صبح‌های جمعه، بعد از بازگشت آیت‌الله خامنهای از تهران در سال 1352 نیز ادامه یافت.[6]
در ماه رمضان سال 1352 نماز جماعت به امامت سیدرضا کامیاب اقامه می‌شد، زیرا آیت‌الله خامنهای برای اقامه نماز به مسجد کرامت و سپس برای سخنرانی به مسجد امام حسن(ع) می‌رفتند.[7] آقای کامیاب در غیاب آیت‌الله خامنهای، روش استادش را در مسجد امام حسن(ع) پیش گرفته بود و همین مسئله باعث شده بود تا تحت‌مراقبت ساواک قرار گیرد.[8] مدتی نیز سیدعباس موسوی قوچانی، امامت جماعت مسجد امام حسن(ع) را بر عهده داشت.[9]
آیت‌الله خامنهای برای این که مسجد امام حسن(ع) برقرار بوده و ساواک برای آن مزاحمتی ایجاد ننماید همیشه سعی می‌کردند به‌گونه‌ای برنامه‌ریزی کنند که از حساسیت ساواک کاسته شود. به‌طور نمونه برای ماه رمضان سال 1352 ایشان تصمیم گرفتند آیاتی از قرآن را خوانده و ترجمه کنند. قرار بر این بود اگر شد خودشان آیات را ترجمه کنند و اگر نشد جوان‌های علاقه‌مند حاضر در مسجد، آیات تعیین شده را ترجمه کنند؛ البته این روش هم از نظر ساواک دور نماند و به شهربانی دستور داده شد با تذکر به آنان، مانع پیشرفت کارشان شود.[10]
حضور آیت‌الله خامنهای در مسجد کرامت با تهدید ساواک در اسفند 1352 به پایان رسید و ایشان بار دیگر به مسجد امام حسن(ع) بازگشتند و به اقامه نماز پرداختند. البته در آن‌جا سخنرانی نمی‌کردند، به‌جز روزهای شنبه که از قبل نیز همان برنامه در مسجد برقرار بود. البته این‌بار مسجد واقعاً گنجایش حضار را نداشت و حضور جمعیت بی‌شمار به‌ویژه در شب‌هایی که برنامه سخنرانی و تفسیر برقرار بود آیت‌الله خامنهای را بر آن داشت تا از ضرورت توسعه مسجد برای مردم صحبت کنند و از خیرین بخواهند تا با خرید زمینی که در پشت مسجد قرار دارد در طرح توسعه مسجد امام حسن(ع) کمک نمایند. با فروش قبض‌های کمک به طرح توسعه مسجد، زمین مذکور خریداری و کار ساخت آن در سال 1353 شروع شد.[11]
آیت‌الله خامنهای به طرق مختلف مانع از این بودند که مسجد امام حسن(ع) سوت‌وکور بماند. پس از نماز مغرب‌وعشا به شرح و تحلیل برخی روایات امامان(ع) می‌پرداختند و با تشریح اوضاع سیاسی و اجتماعی زمان ائمه(ع)، همواره به تقابل ظالم و مظلوم می‌پرداختند. مستمعین متوجه می‌شدند که در پس صحبت‌های واعظ چه مقصودی نهفته است.[12]
از آن‌جا که فقط یک شب (شنبه‌ها) سخنرانی آیت‌الله خامنهای در مسجد برپا بود، جمعیت زیادی برای شنیدن سخنان ایشان به مسجد می‌آمدند.[13] ایشان بعد از سفری که به چند شهر داشتند در نیمه اول اردیبهشت 1353 به مشهد بازگشتند و این بار علاوه بر سخنرانی در شب‌های یک‌شنبه، در مسجد امام حسن(ع) در شب‌های جمعه هم به تفسیر نهج‌البلاغه پرداختند.[14] جلسات تفسیر نهج‌البلاغه در مسجد امام حسن(ع) جنبه آموزشی داشت و در پایان هر جلسه، خلاصه‌ای از مطالب ارائه شده در جزوه‌ای به نام «پرتوی از نهج البلاغه» ارائه می‌شد.[15]
در کنار درس تفسیر قرآن، چند هفته‌ای نیز سید‌هادی خامنهای، برادر آیت‌الله خامنهای، درس زبان عربی را در مسجد امام حسن(ع) برقرار کرده بود که آن هم تعطیل شد. البته فشار ساواک بر آیت‌الله خامنهای باعث نشد تا ایشان از مواضع‌شان کوتاه بیایند و کار تفسیر قرآن را کاملا رها نمایند. آیت‌الله خامنهای از حجت‌الاسلام محسن قرائتی که در آن زمان در مشهد بودند خواستند تا به مسجد امام حسن(ع) آمده، پای تخته سیاه مسجد، درس تفسیر قرآن را ادامه دهد.[16]
ساواک و شهربانی از راه‌های مختلفی مانع برگزاری مراسم‌های مسجد امام حسن(ع) بودند؛ گاه با تهدید و دستگیری امام جماعت و سخنران و گاه با قطع جریان برق در حین سخنرانی واعظ. به‌طور نمونه در ماه رمضان، زمانی که جمعیتی بالغ بر پنج هزار نفر در محوطه‌ای سر باز، پای منبر سخنان آیت‌الله خامنهای نشسته بودند، برق مسجد قطع شد اما سخنران بدون توجه به مشکل پیش آمده، بدون بلندگو مردم را دعوت به آرامش کرده، به سخنرانی خود ادامه دادند و نقشه حکومت پهلوی را باطل کردند.[17]
مسجد امام حسن(ع) در ماه رمضان (شهریور و مهر) سال 1353 شاهد سخنرانی‌های و جلسه‌های پرشوری بود که استقبال جوانان، به‌ویژه دانشجویان در آن افزایش چشمگیری داشت و آیت‌الله خامنهای ظهرها با تفسیر آیات قرآن، مفاهیمی از اسلام را برای حضار بازگو می‌کردند و از مشکلات جامعه پرده برمی‌داشتند و باعث خیزش مردم و مبارزین می‌شدند. شب‌ها نیز سخنرانی برپا بود و پیش از آیت‌الله خامنهای، فردی به نام امیر مجد برای حاضران صحبت می‌کرد. ساواک معتقد بود آیت‌الله خامنهای آیاتی از قرآن را ترجمه و تفسیر می‌کند که در راستای تشریح اصول انقلابی است و در لفافه مردم را تشویق به پایداری در مبارزه با استثمار و خفقان می‌نماید و باعث می‌شود جوانان حاضر در مسجد پس از این نشست‌ها، سازماندهی انجام داده و به گلوله‌های آتشین تبدیل شوند که از هیچ چیز ترسی ندارند.[18]
یکی از موضوعات سخنرانی آیت‌الله خامنهای در مسجد امام حسن(ع) در ماه رمضان حول محور «ولایت مطلقه امام» بود که در راستای حمایت از نهضت انقلابی امام خمینی صورت می‌گرفت؛ ساواک هم به این مسئله پی برده بود و در گزارشی نوشت: «منظور [آیت‌الله] خامنهای از جانشین امام در این شرایط [آیت‌الله] خمینی است.»[19]
جلسات تفسیر نهج‌البلاغه مسجد امام حسن(ع) در دی 1353 به پایان رسید، چرا که احمد شیخان، رئیس ساواک خراسان، دستور داده بود به فعالیت‌های آیت‌الله خامنهای پایان داده شود.[20] با دستگیری آیت‌الله خامنهای در دی 1353، مسجد امام حسن(ع) نیز تا مدتی بسته شد و برنامه‌هایش تعطیل گردید.[21]
سرپرست جدید مسجد امام حسن(ع) به دستگاه امنیتی مشهد تعهد داده بود که بدون اجازه، حق انتخاب پیش‌نماز برای مسجد را ندارد؛ در نتیجه بعد از آزادی آیت‌الله خامنهای در نیمه سال 1354، چون ساواک اقامه نماز را برای ایشان ممنوع کرده بود، از پدرشان، آیت‌الله سیدجواد خامنهای، جهت اقامه نماز در مسجد امام حسن(ع) دعوت کردند که ایشان یک وعده را پذیرفتند.[22]
حجت‌الاسلام عبدالکریم هاشمی‌نژاد و آیت‌الله عباس واعظ طبسی نیز از جمله افرادی بودند که در مسجد امام حسن(ع) به عنوان سخنران حضور داشتند.[23]
پی‌نوشت‌ها:
[1]. هدایت‌الله بهبودی، شرح اسم، زندگی‌نامه آیت‌الله سیدعلی حسینی خامنهای، تهران، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی 1391. صص 469 ـ 468.
[2]. همان، ص 469.
[3]. همان، ص 473.
[4]. علی‌اکبر ولایتی، «خامنهای، آیت‌الله سیدعلی»، دایرهالمعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر سیدمحمد کاظم موسوی بجنوردی، ج ۲۱، تهران: مرکز دائرهالمعارف بزرگ اسلامی، اسفند ۱۳۹۲. صص ۶۷۳ ـ ۷۰۷؛ شرح اسم، ص 479.
[5]. شرح اسم، ص 488.
[6]. همان، ص 472.
[7]. همان، ص 489.
[8]. همان، ص 493.
[9]. همان، ص 504.
[10]. همان، ص 488.
[11]. همان، صص 505 و 502.
[12]. همان، صص 486 – 485.
[13]. همان، ص 505.
[14]. همان، ص 504.
[15]. همان، صص 508 ـ 507.
[16]. همان، ص 480.
[17]. همان، ص 627.
[18]. همان، صص 511 ـ 510.
[19]. همان، ص 512 ـ 511.
[20]. همان، ص 516.
[21]. همان، ص 529.
[22]. همان، صص 17 و 549 ـ 550.
[23]. مهناز میزبانی و منیژه صدری، حشمت‌الله سلیمی، نقش مساجد و دانشگاه‌ها در پیروزی انقلاب اسلامی، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1383، ص 47.
منابع:
1ـ بهبودی، هدایت الله، شرح اسم، زندگی‌نامه آیت‌الله سیدعلی حسینی خامنهای، تهران، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی 1391.
2ـ میزبانی، مهناز و منیژه صدری، حشمت‌الله سلیمی، نقش مساجد و دانشگاه‌ها در پیروزی انقلاب اسلامی، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1383.
3ـ ولایتی، علی‌اکبر، «خامنهای، آیت‌الله سیدعلی»، دایرهالمعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر سیدمحمدکاظم موسوی بجنوردی، ج ۲۱، تهران: مرکز دائرهالمعارف بزرگ اسلامی، اسفند ۱۳۹۲.
تعداد بازدید: 2027
