20 بهمن 1395
علی قنواتی
انقلاب اسلامی ایران محصول مبارزه میلیون‌ها ایرانی علیه حکومت پهلوی در طی سالهای متمادی است. اگر انقلاب اسلامی را بتوان به یک موجود زنده تشبیه کرد، آنگاه میلیون‌ها مردم انقلابی نقش سلولهای این موجود زنده را ایفا می‌کنند. همین سلولها بودند که در سالهای پایانی حکومت پهلوی به سرعت تکثیر شدند و زمینه تولد انقلاب اسلامی فراهم گردید. در واقع آن زمان که رهبران و بزرگان انقلاب یا در تبعید به سر می‌بردند و یا در سلولهای انفرادی شکنجه می‌شدند، این مردم انقلابی بودند که در خیابان‌های شهرهای بزرگ و کوچک راهپیمایی‌های باشکوهی را برگزار کردند. این راهپیمایی‌ها و تظاهرات گسترده از یک سو مشروعیت و مقبولیت حکومت پهلوی را عمیقاً به چالش می‌کشید و از سویی دیگر مهر تأییدی بود بر محبوبیت و مشروعیت امام خمینی(ره). این حمایت‌های مردمی و حضور گسترده ملت ایران در تظاهرات مختلف، باعث گردید که امام خمینی(ره) پس از توکل به پروردگار متعال، حضور و پشتیبانی مردم را به عنوان محور اصلی پیروزی انقلاب اسلامی و شکل‌گیری جمهوری اسلامی معرفی نمایند. حضور مردم در صحنه می‌تواند عامل اصلی حفظ انقلاب نیز دانسته شود. چنانکه مقام معظم رهبری وجود ملت فداکار را «سرمایه عظیم خدادادى» معرفی کرده و مسئولان را به حفظ این سرمایه بزرگ توصیه می‌نمایند.(1)
حضور ملت ایران در تظاهرات علیه حکومت پهلوی در بازه زمانی شهریور 1357 تا 22 بهمن همان سال به اوج خود رسید. در این ایّام، سه کابینه اداره حکومت را به دست داشتند: کابینه شریف امامی، دولت نظامی ارتشبد ازهاری و کابینه شاپور بختیار. تغییر دولت‌ها به واقع نتوانست از شور و وحدت انقلابی مردم بکاهد، بنابراین روز به روز شعارهای ملت در راهپیمایی‌ها منسجم‌تر و انقلابی‌تر می‌شد. به طور کلی شعارهای انقلابی به سه دسته تقسیم می‌شدند: شعارهای شفاهی، دیوار نوشته‌ها و نوشته‌های مکتوب ادبی. این شعارها غالباً از تکیه‌ها، حسینیه‌ها و مساجد به مردم می‌رسید. شعارها در واقع نمودار اندیشه‌های مردم جامعه‌ای هستند که در آن پرورش یافته‌اند. شعارهای فراگیر تابلوی معرفی آرمان‌ها، اهداف، بینش‌ها و گرایش‌های یک نهضت اجتماعی است. در ذیل با توجه به ترتیب زمانی وقوع تظاهرات و راهپیمایی‌ها به برخی از شعارهای مهمی که در آن ایام از زبان ملت ایران به فریاد تبدیل می‌شد، اشاره می‌شود.
روزهای منتهی به 17 شهریور 1357
روز عید فطر (13 شهریور 1357) در شهرستان‌ها و به ویژه در تهران جمعیت انبوهی از مردم جمع شدند. در میدان شهیاد(آزادی) این شعارها سر داده شد: «ارتش برادر ماست»، «زندانی سیاسی آزاد باید گردد»، «خمینی باید به وطن بازگردد»، «برادر ارتشی چرا برادر کشی؟»(2)
در 16 شهریور در حالی که حکومت گردهمایی‌های خیابانی را ممنوع کرده بود، بیش از نیم میلیون نفر در خیابان‌های تهران راهپیمایی کردند و این شعارها سر داده شدند: «مرگ بر سلطنت پهلوی»، «شاه حرامزاده است»، «آمریکا برو گم شو»، «حسین سرور ماست، خمینی رهبر ماست»، «استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی». بدین‌ترتیب برای نخستین بار بود که در راهپیمایی‌ها شعار «ما جمهوری اسلامی می‌خواهیم» مطرح شد.(3) پس از این وقایع بود که شاه در تهران و یازده شهر دیگر حکومت نظامی اعلام کرد و یک روز پس از آن واقعه «جمعه سیاه» رخ داد.
مردم تهران که به تظاهرات چند میلیونی در روزهای پس از عید فطر دست زده و با گل به استقبال نیروهای ارتش رفته بودند، امید داشتند که قوای نظامی قصد تهاجم به راهپیمایی آنها را نداشته باشد، اما دولت شریف امامی به فرمان شاه، مردم را در میدان ژاله به خاک و خون کشید. واکنش دولت شریف امامی که در تضاد با آرمان‌های مردم بود، آن واقعه را تبدیل به شعار کرد: «قتلگه پهلوی، ژاله تهران شده/ قتلگه پهلوی، تمام ایران شده / ارتش بگو جواب گل گلوله است؟».
پاییز 1357
با آغاز پاییز سال 1357 مدارس و دانشگاه‌ها به عنوان یکی از سنگرهای اصلی مبارزه با حکومت پهلوی، فعالیت‌های سیاسی خود را پی گرفتند. در 10 آبان ماه دانشجویان دانشگاه تهران در مقابل سربازان، شعارهای «برادر ارتشی، چرا برادر کشی؟» و «ارتش برادر ماست» را سر دادند.(4) در 13 آبان، سالروز تبعید امام خمینی(ره) به ترکیه، مراسمی در دانشگاه تهران برگزار شد که با دخالت ارتش پهلوی، در برابر دانشگاه تهران عده‌ای شهید و مجروح شدند.(5) این رخداد باعث سرودن شعارهایی از این قبیل شد: «دانشگاه، دانشگاه/ مزدور به خون کشیده/ دانشجو، دانشجو/ در خون خود غلتیده/ این است شعار ملت/ دانشجو شهادتت مبارک»؛ «کشتار دانشجویان به دست شاه جلاد/ خواسته آنان بُوَد برچیدن استبداد».
در نیمه آبان 1357، محمدرضا پهلوی طی پیامی، ضمن پذیرفتن اشتباهات گذشته و دادن وعده تلاش جهت جبران آن اشتباهات، تأکید کرد که پیام انقلاب مردم را شنیده است. این اتفاق در تظاهرات روزهای بعد به شکل شعار درآمد: «مهدی بیا شاه مسلمان شده/ آب وضوش خون جوانان شده/ مهدی بیا شاه مسلمان شده/ روز و شب مسلمین، شام غریبان شده». در همین ایام و پس از استعفای شریف امامی به سبب حوادث خونین 13 آبان، دولت نظامی ارتشبد ازهاری تشکیل شد. شعارهای مردمی که با محوریت تشکیل دولت نظامی سر داده شد، چنین بود: «کابینه نظامی/ شکست شاه خائن/ این دولت نظامی/ نابود باید گردد/ این دولت نظامی/ نشانه سقوط است».
مأموران حکومت پهلوی در 29 آبان 1357 با چکمه و تفنگ وارد حرم رضوی شده و با مردم شرکت کننده در تظاهرات درگیری به وجود آمد. به همین مناسبت، در5 آذر عزای عمومی اعلام و این واقعه به شعار بر ضد نظام پادشاهی تبدیل شد: «یاحجت‌ابن‌الحسن، دل‌ها پریشان شده/ قبر امام هشتم، گلوله باران شده/ روز همه شیعیان شام غریبان شده/ صحن امام هشتم گلوله باران شده»؛ «مشهد مقدس را، گنبد حضرت را/ مسجد کرمان را، رکس آبادان را/ ژاله تهران را، شاه به آتش کشید/ به آتشش می‌کشیم».
در شب اول محرم در آذر ماه 1357، در تهران و شهرستان‌ها تظاهراتی روی داد. تظاهرات شبانه که از پیش برنامه‌ریزی شده بود، از ساعت21 شروع می‌شد و فریاد اعتراض مردم به صورت «الله اکبر» و «لا‌اله‌الا‌الله» سر داده شد.
19 و 20 آذر، راهپیمایی تاسوعا و عاشورا
تظاهرات روزهای تاسوعا و عاشورای 1357 در روزهای 19 و 20 آذر و حمله مسلحانه چند نفر از نظامیان انقلابی پادگان لویزان در روز عاشورا به سوی فرماندهانشان از جمله مهم‌ترین وقایع دوران ریاست ازهاری بر کابینه بود.(6) راهپیمایی تاسوعا و عاشورا، از لحاظ عظمت، انضباط و یکپارچگی شرکت‌کنندگان نمونه و بی‌سابقه بود. در روز تاسوعا، تظاهرکنندگان پلاکاردهای بزرگی را حمل می‌کردند که روی آنها نوشته شده بود: «حکومت اسلامی، رهبری / (امام) خمینی / خواست همه ملت است، خمینی رهبر است». برای مقابله شعار «خدا، شاه، میهن» که سالیان متمادی توسط حکومت پهلوی تبلیغ می‌شد هم نوشته شده بود: «این است شعار ملی/ خدا، قرآن، خمینی»(7)
در اینجا به برخی دیگر از شعارهایی که در این ایام سر داده شد، اشاره می‌شود: «تاسوعا قرار ما/ عاشورا قیام ما/ عاشورا، عاشورا/ قیام ملی ما/ عاشورای حسینی/ پیروزی خمینی»؛ «ای وارثین راه حسینی/ ای پیروان خمینی/ با ملت ما همراه می‌گوییم/ مرگ بر شاه، مرگ بر شاه»؛ «ایران کربلا شده/ هر روز عاشورا شده»؛ «ماه محرم آمد، ماه حسین و قرآن/ ماهی که هر مجاهد، باید رود به میدان»؛ «خمینی خمینی تو وارث حسینی/ پهلوی پهلوی تو وارث یزیدی»؛ «برای حفظ قرآن، مسلمان عاشورا به پا کن»؛ «اگر یار حسینی، بپیوند به خمینی»؛ «ایرانِ کربلا، از خون کشته‌ها، می‌رسد ندا، پاینده باشد مولا خمینی»(8)
زمستان 1357
در نیمه دی ماه 1357 ازهاری رئیس دولت نظامی و ارتشبد اویسی فرمانده نظامی تهران به خارج از کشور گریختند. شاه در همین زمان، شاپور بختیار را به نخست‌وزیری انتخاب کرد. شعارهای فراوانی علیه دولت بختیار در تظاهرات سر داده شد: «کابینه بختیار، یک حیله جدید است/ برنامه خمینی، برچیدن یزید است»؛ «بختیار پلید است، بدتر از یزید است»؛ «بختیار، بختیار ز خوبیت دم نزن/ می‌شناسد تو را، ز کودک و مرد و زن/ نه مرغ توفانی، نه موج دریایی/ تو گرگ خون‌خواری، تو نوکر شاهی»؛ «تو که دم می‌زنی ز دین و آیین ما/ پس چرا می‌کنی حمایت ازحکم شاه؟»؛ «کابینه بختیار نابود باید گردد/ جمهوری اسلامی ایجاد باید گردد»؛ «نه شاه می‌خوایم نه بختیار/ رهبر می‌خوایم با اختیار/ مرگ بر شاه و بختیار»؛ «ایـن شاه امـریکایی در حالت مـردن است/ این رژیم پهلوی در حال جان کندن است/ دسـت و پـا می‌زنـد، گور خـود می‌کنـد/ مرگ بر شاه، مرگ بر شـاه، مرگ بر شـاه»؛ «ایـن دولـت بخـتیـار دولت ظلم و زور است/ با بـودن پهلـوی نخسـت‌وزیر مـزدور است»؛ «کابینه بختیار توطئه آمریکاست»؛ «نه شاه می‌خوایم نه شاپور، لعنت به هر دو مزدور»؛ «ای شـاه بی‌غیرت/ بگیرد جان تو ملت ولی آهسته آهسته(2 مرتبه)، بختیار بی‌غیرت/ بگیـرد جان تو ملت/ ولی آهسته آهسته(2 مرتبه)»؛ «ز خلق ایران هش‍‍‍دار/ به شاهپور بختیار/ تـاجر سرمایه‌دار/ ناجی شاه خونخـوار/ نمی‌دهیم اختیار/ مرگ به هر سازشکار»؛ «مرگ بر بختیار/ نوکر بی‌اختیار/ منافق تازه‌کار».
خروج شاه در 26 دی 1357، موجب شد تا تظاهرات سراسری مردم با شادی همراه گردد. برخی از شعارهایی که در این ایام سر داده شدند عبارت بودند از: «کودک دبستان باشدش بر زبان/ مرگ بر شاه(3 مرتبه)/ مرگ بر شاه»؛ «خون هر یک شهید، می‌دهد این نوید/ مرگ بر شاه (3 مرتبه)/ مرگ بر شاه»؛ «یکدل و یک‌صدا / می‌دهیم این ندا / مرگ بر شاه(3 مرتبه)/ مرگ بر شاه»؛ «رهبر ما خمینی بت شکن/ داده ندا به مردم این وطن/ این رژیم پلید است/ بدتر از یزید است/ مرگ بر شاه(3 مرتبه)/ مرگ بر شاه»؛ «شاه دربه‌در شد، ساواک بی‌پدر شد»؛ «الهی بر نگردی ای شاه جانی// هرجا که باشی تو چنگ مانی»؛ «ای شاه خائن، آواره گردی، خاک وطن را ویرانه کردی، کشتی جوانان وطن، الله اکبر، کردی هزاران تن کفن، الله اکبر».
در بهمن ماه 1357 و در نبود شاه و با توجه به عدم استحکام ارتش، امام خمینی(ره) پس از سال‌ها تبعید و دوری از وطن، عزم بازگشت به میهن کرد. دولت بختیار مانع از ورود امام شد. مردم در مقابل دانشگاه و خیابان‌های منتهی به فرودگاه، اجتماعات بزرگی تشکیل و این شعار را سر می‌دادند: «وای به حالت بختیار/ اگه امام فردا نیاد/ مسلسل‌ها بیرون میاد». مخالفت‌های عموم انقلابیون و مبارزین، سرانجام دولت بختیار را مجبور ساخت که فرودگاه‌ها را بازگشایی نماید. سرانجام در 12 بهمن 1357 همراه با شعار «دیو چو بیرون رود، فرشته درآید»، امام خمینی(ره) با استقبال با شکوه مردم به ایران بازگشت. برخی از شعارهایی که در این ایام در هوای پایتخت می‌پیچید، از این قبیل بود: «ما جز خمینی، رهبر نداریم/ فرمانروایی، دیگر نداریم/ از همت او ما سرافرازیم/ منتخب او را ما قبول داریم»؛ «ای خمینی تویی رهنمای ما (2 مرتبه)/ رهـبر زنده و با وفای ما/ برلبم این سرود، بر خمینی درود(2 مرتبه)، مرگ بر بختیار نوکر جیره‌خوار (2 مرتبه)/ می‌کشیم ما همه انتظار تو (2 مرتبه)، می‌کنیم جملگی جان نثار تو/ برلبم این سرود، برخمینی درود(2 مرتبه)، مرگ بر بختیار، نوکر جیره خوار(2 مرتبه)»؛ «بند اسارت را خمینی پاره کرد/ جان‌ها فدایش، درد ما را چاره کرد»؛ «رهبر دور از وطن/ خمینی بت شکن»؛ «الله‌اکبر/ خمینی رهبر»؛ «تا خون در رگ ماست، خمینی رهبر ماست»؛ «ما همه سرباز توایم خمینی/ گوش به فرمان توایم خمینی»؛ «صل علی محمد/ رهبر ما خوش آمد».
فرمان امام خمینی(ره) مبنی بر فرار سربازان از پادگان‌های ارتش، هم باعث شده بود که در برخی شعارها، ارتش و سربازان محور قرار بگیرند: «ما به شما گل دادیم، شما به ما گلوله»، «سرباز تو بی‌گناهی، فرمانده‌ات جلاد است»، «ارتش تو بی‌گناهی، آلت دست شاهی»، «ای سرباز فراری تو حر این زمانی، ز لشکر یزیدی به سوی خلق بازآ»، «به گفته خمینی، ارتش برادر ماست»، «زنده و جاوید بادا، پرسنل هوایی»، «ارتش تو هم با ما باش، با ملت هم‌صدا باش، در راه حق بپا باش، با دشمن آشنا باش»، «سرباز برادر ماست، ارتش دشمن ماست»، فرمانده ارتشی، تویی که آدم‌کشی، سرباز زحمتکش است»، «ارتش جنایتکار است، مزدور استعمار است»، «ارتش به این بی‌غیرتی، هرگز ندیده ملتی»، «می‌کشم می‌کشم، آنکه برادرم کشت»، «مشت گره کرده ما، روزی مسلسل می‌شود»، «توپ تانک مسلسل دیگر اثر ندارد، حتی اگر روز و شب بر ما گلوله بارد».(9)
بسیاری از شعارهایی که سر داده می‌شدند وجه مذهبی پررنگی داشتند. به برخی از آنها پیش از این اشاره شد، بعضی دیگر از این نوع شعارها عبارت بود از: «سکوت هـر مسلمان، خیانت است به قرآن/ کشته شدن در این راه، نزدیکی است به الله»، «شعار مستضعفین/ حکومت متقین»، «استقلال، استقلال/ این است ندای قرآن»، «پیام هر مسلمان/ عقیده و جهاد است»، «تشیع زنده گشت/ فاتح و پاینده گشت»، «حزب ما حزب خدا، رهبر ما روح خدا»، «حزب فقط حزب‌الله/ رهبر فقط روح‌الله»، «کشور ما کشور اسلامیه، نهضت ما نهضت قرآنیه»، «وای اگر خمینی حکم جهادم دهد، ارتش دنیا نتواند که جوابم دهد»، «تنها ره سعادت، ایمان جهاد شهادت»، «راه تو ای برادر، راه جهاد و خون است»، «اگر یار حسینی، رجوع کن به خمینی»، «زنده و جاوید باد، یاد شهیدان ما»، «قسم به روح مادرم فاطمه، ندارم از کشته شدن واهمه»، «کاخ نیاوران را به خاک و خون می‌کشیم، قسم به خون شهدا شاه تو را می‌کشیم»، «برادر شهیدم، راهت ادامه دارد»، «حکومت توحیدی مظهر عدل و داد است، رژیم شاهنشاهی سرچشمه فساد است».
بعضی دیگر از شعارهایی که در این ایام علیه شخص شاه و نظام پهلوی سر داده می‌شدند، از این قبیل بودند: «بگو مرگ بر شاه»، «مرگ بر این سلطنت پهلوی، نصر من الله و فتح قریب»، «پیروز باد ملت، بر شاه ننگ و نفرت»، «نظام شاهنشاهی، سرچشمه فساد است/ حکومت خمینی، مظهر عدل و داد است»، «تا مرگ شاه خائن، نهضت ادامه دارد»، «این شاه آمریکایی، اعدام باید گردد/ حکومت اسلامی، ایجاد باید گردد»، «به گریه مادران، به ناله یتیمان، شاه تو را می‌کشیم/ به همت خمینی، به قدرت مسلسل، شاه تو راه می‌کشیم»، «ای بی‌شرف حیا کن، سلطنت را رها کن»، «برقرار می‌کنیم حکومت علی را، سرنگون می‌کنیم رژیم پهلوی را/ زیر بار ستم نمی‌کنیم زندگی، جان فدا می‌کنیم در ره آزادگی/ سرنگون می‌کنیم سلطنت پهلوی، مرگ بر این شاه (2 مرتبه)»، «شاه جنایت می‌کند، کارتر حمایت می‌کند»، «نفتو کی برد؟ آمریکا، گاز رو کی برد؟ شوروی/ پولشو کی خورد؟ پهلوی، مرگ بر این سلطنت پهلوی»، «جمهوری آزادی، نه شاه مادرزادی»، «بهترین تسلیت بر پدر و مادران، مرگ بر شاه (2 مرتبه)»، «زنده و جاوید باد/ امام ما خمینی/ مرده و نابود باد/ سلطنت پهلوی».(10)
با تشکیل شورای انقلاب و دولت موقت به دستور امام خمینی(ره)، شعارهای «نخست‌وزیر ایران مهدی بازرگان است، چون فرموده خمینی او حاکم ایران است» و «سلام بر بازرگان، نخست‌وزیر ایران» در راهپیمایی‌ها سر داده شدند.
علاوه بر شعارهای گوناگونی که به مهم‌ترین آنها اشاره گردید، می‌توان جنبه طنز شعارها را نیز مورد توجه قرار داد. شعارهای طنز از این قبیل: «ازهاری بیـچاره/ ای سگ چهار ستاره/ بازم بگو نواره/ نوار که پا نداره/ چشمای توخماره»، «شاه فراری شده، سوار گاری شده»، «پفک نمکی شوره، نخست‌وزیر کوره»، «ما می‌گیم شاه نمی‌خوایم نخست‌وزیر عوض میشه / ما می‌گیم خر نمی‌خوایم، پالون خر عوض میشه»، «بختیار شیره‌کش/ باید بره مـراکـش/ این است شعار بختیار/ منقل و وافور رو بیار»، «بختیار حشیشی، حشیش بکش قوی شی»، «بختیار حشیشی، نخست‌وزیر نمی‌شی»، «به کوری چشم شاه زمستونم بهاره، سگ جدید دربار شاپور بختیاره».
پی‌نوشت‌ها:
1ـ نرم‌افزار حدیث ولایت، مجموعه رهنمودهای مقام معظم رهبری حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای، سخنرانی در حضور هیئت دولت، 2/ 6/ 1377.
2ـ آبراهامیان، یرواند، ایران بین دو انقلاب، ترجمه احمد گل‌محمدی و محمدابراهیم فتاحی، تهران: نشر نی، 1392، ص 635.
3ـ فوران، جان، مقاومت شکننده؛ تاریخ تحولات اجتماعی ایران، ترجمه احمد تدین، تهران: مؤسسه خدمات فرهنگی رسا، 1395، ص 576؛ نجاتی، غلام‌رضا، تاریخ سیاسی بیست و پنج ساله ایران، تهران: مؤسسه خدمات فرهنگی رسا، چاپ نهم، 1390، ص 651.
4ـ نجاتی، غلام‌رضا، ص 751.
5ـ همان، ص 1066.
6ـ اعترافات ژنرال: خاطرات ارتشبد قره‌باغی، تهران: نشر نی، 1365، ص 73.
7ـ خلیلی، اکبر، گام به گام با انقلاب، تهران: سروش، 1382، ج اول، ص 12 .
8ـ استوار، مجید، انقلاب اسلامی و نبرد نمادها، تهران: نشر نگاه معاصر، 1392، ص 224.
9 و 10ـ برای آشنایی بیشتر با شعارهای دوران انقلاب و مطالب مربوط به آنها به این دو منبع مراجعه شود: 1ـ همگام با شعارها در انقلاب اسلامی ایران، تهران: انتشارات سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، بی‌تا. 2ـ فرهنگ شعارهای انقلاب اسلامی، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1379.
تعداد بازدید: 7717
