11 مرداد 1395
سیدرضا فندرسکی
در این گزارش به مبارزات مردم شهرستان اراک، مرکز استان مرکزی در دو سال آخر حکومت پهلوی می‌پردازیم.
در نخستین روز دی ماه سال 1356 شش نفر از افراد مذهبی به یک مغازه مشروب فروشی در شازند اراک حمله کردند. پس از این اتفاق پنج نفر توسط مأموران ژاندارمری دستگیر شدند. یکی از این افراد همافر نیروی هوایی بود.
پنج روز بعد سه نفر از دانشجویان انستیتو تکنولوژی اراک در حالی‌که صورت خود را پوشانده بودند، شعار اتحاد، «مبارزه، پیروزی» سر دادند و یکی از این افراد دستگیر شد.
روز پنجم دی ماه 1356 سیدعلی جهان‌آرا(1) در یک درگیری خیابانی با مأموران حکومت پهلوی در اراک دستگیر شد و زیر شکنجه‌های ساواک به شهادت رسید. دو روز بعد پدر وی در نامه‌ای به کمیسیون حمایت از زندانیان این موضوع را به آنان اطلاع داد و این کمیسیون نیز نامه وی را جهت رسیدگی به نخست‌وزیری وقت فرستاد.
روز بیست و یکم دی هنگامی که جمعیت حاضر در مسجد آقا ضیاء از آنجا خارج می‌شدند از قسمت زنانه مسجد اعلامیه‌هایی به قسمت مردانه انداخته شد. این اعلامیه‌ها بدون امضا بود و در آنها از انقلابیون و امام خمینی(ره) حمایت شده بود.
پس از قیام 19 دی قم اعلامیه‌هایی در دبیرستان صمصامی اراک توزیع شد که قبل از ورود دانش‌آموزان توسط مسئولان مدرسه جمع‌آوری گردید. یکی از طلاب مدرسه علمیه حاج محمدابراهیم اراک نیز به اتهام توزیع اعلامیه‌های مربوط به قیام 19 دی توسط مأموران حکومت پهلوی دستگیر شد.
چند روز پس از عید نوروز سال 1357 سه نفر با خودرو، اعلامیه‌هایی را که درباره برگزاری چهلم شهدای حوادث تبریز بود در سطح شهر توزیع کردند. مأموران این سه نفر را دستگیر و پرونده آنها را به دادسرا فرستادند. روز بعد مراسمی در مسجد آقا ضیاء برگزار شد و یکی از روحانیون در سخنانی از کشته شدگان وقایع تبریز به عنوان شهید یاد کرد.
ساواک در گزارشی از شش نفر از دانش‌آموزان فعال و انقلابی دبیرستان صمصامی اراک یاد می‌کند که کتابهای دکتر شریعتی را مطالعه کرده و بعضی اوقات با خود به مدرسه می‌آوردند.
در همین ایام یک دانشجوی انستیتو تکنولوژی اراک و یکی از دانش‌آموزان دبیرستان دین و دانش به اتهام نصب اعلامیه در مورد چهلمین روز شهدای یزد دستگیر شدند. متن مصاحبه امام خمینی(ره) با روزنامه لوموند نیز در قالب اعلامیه در اراک توزیع گردید. روند توزیع اعلامیه‌ها در سالروز قیام 15 خرداد نیز ادامه داشت و علاوه بر آن اکثر مغازه‌های این شهر در این روز و روز بیست و هفتم خرداد تعطیل شد.
روز هفدهم تیر سه نفر در اراک دستگیر شدند که در بازرسی از منزل یکی از آنان اعلامیه آیات عظام قم و کتابهای دکتر شریعتی به ددست آمد.
به مناسبت درگذشت آیت‌الله ملاعلی معصومی همدانی، روحانی برجسته همدان، مجلس ختمی در روز ششم مرداد در مسجد قبله اراک تشکیل شد که در پایان آن تعدادی از حاضران با شعارهایی مانند «درود بر خمینی» مسجد را ترک کردند. در همین روز در مسجد حاجی تقی‌خان نیز در پایان یک دوره کلاس قرائت قرآن عده‌ای در حیاط مسجد شعارهایی در حمایت از امام‌خمینی سر دادند. در این دو تظاهرات سیزده نفر توسط مأموران حکومت پهلوی دستگیر شدند.(2)
دو هفته بعد پانصد نفر از مردم اراک از مسجد حاج محمدابراهیم این شهر راهپیمایی کردند. آنها در خیابان شاهپور شیشه‌های چند مشروب فروشی را شکستند. این راهپیمایی با تیراندازی مأموران خاتمه یافت.
روز بیست و دوم مرداد یکی از روحانیون در یکی از مساجد اراک به ایراد سخنرانی پرداخته و از کشته‌شدگان وقایع آن روزهای اصفهان به عنوان شهید یاد کرد. وی بلافاصله به ساواک احضار و به وی تذکر داده شد. روز بعد در مراسمی که در مسجد حاجی تقی‌خان برگزار شد پس از سخنرانی یکی از روحانیون تعدادی از مردم با شعار «درود بر خمینی» به تظاهرات خیابانی پرداختند که با دخالت مأموران پایان یافت. پنج نفر از مردم نیز بازداشت شدند.
روز بیست و هفتم مرداد در حین سخنرانی‌هایی در مسجد حاج تقی‌خان و حاج ابراهیم مردم شعارهایی در حمایت از امام خمینی(ره) سر دادند.
این حرکت از دوم تا ششم شهریور در مسجد حاج تقی‌خان به طور مداوم تکرار شد. در روزهای بعد اتفاق‌های مشابهی با شدت بیشتر که توأم با درگیری و دستگیری افراد بود روی داد. با پیش‌بینی‌هایی که توسط نیروهای حکومت پهلوی به عمل آمده بود نماز عیدفطر در مساجد مختلف اراک برگزار شد و مردم پس از اقامه نماز به تدریج متفرق شدند. در مسجد حاج تقی‌خان مردم پس از نماز قصد راهپیمایی داشتند که از آنها خواسته شد آرامش خود را حفظ کنند. نمازگزاران در پایان دوازده مورد از خواسته‌هایشان را مطرح کرده و سپس متفرق شدند.(3)
پس از اعلام تعطیل عمومی روز شانزدهم شهریور، مغازه‌های بازار و خیابانهای امیرکبیر و شاهپور اراک تعطیل و در سایر مناطق حدود نیمی از مغازه‌ها بسته شد. این وضعیت در روز بیست و دوم شهریور نیز تکرار شد. به گزارش خبرگزاری فرانسه در این ایام صدها نفر از کارگران در اراک اعتصاب کرده بودند.
روز هفتم مهر پس از مجلس ختمی که به مناسبت درگذشت فرزند آیت‌الله گلپایگانی در روستای سنجان از توابع اراک برگزار شد، تعدادی از مردم شعارهایی علیه سران حکومت پهلوی و در حمایت از امام خمینی(ره) سر دادند که با دخالت مأموران ژاندارمری متفرق شدند. پنج نفر از این افراد دستگیر شدند. در روز شانزدهم مهر تعدادی از مردم در حال توزیع اعلامیه توسط مأموران متفرق و چند نفر از آنان دستگیر شدند.(4) اعتصاب دانش‌آموزان و فرهنگیان در این روز چشمگیر بود و سیصد تن از دانش‌آموزان در خیابان‌ها به تظاهرات پرداختند. فرهنگیان اراک نیز با اجتماع در محل سالن اجتماعات دبیرستان پهلوی در قطعنامه‌ای پانزده ماده‌ای خواسته‌های خود را مطرح کردند. از این روز اعتصاب کارکنان دادگستری اراک و شرکت آلومینیوم وابسته به کارخانه ماشین‌سازی اراک آغاز شد.
چند روز بعد تعدادی از روحانیون انقلابی اراک طی تلگرافی به ژیسکاردستن، رئیس جمهور وقت فرانسه، از مهمان نوازی وی نسبت به امام خمینی(ره) قدردانی کردند.
به مناسبت چهلم شهدای واقعه هفده شهریور تهران، در روز بیست و چهارم مهر مردم اراک پس از بستن مغازه‌ها و ترک محل کار خود در یکی از مساجد اجتماع کرده و سپس راهپیمایی کردند. راهپیمایان که ساواک تعداد آنها را سه هزار و پانصد نفر ذکر کرد در مقابل مسجد امام حسین(ع) به سخنرانی چند تن از روحانیون گوش فرا داده و دوباره راهپیمایی خود را ادامه دادند. مأموران حکومت پهلوی لحظه به لحظه راهپیمایان را زیر نظر داشتند.
در تظاهرات روز هفتم آبان شیشه‌های ساختمان استانداری شکسته شد و یکی از دانشجویان انستیتو تکنولوژی اراک دستگیر شد. به دنبال دستگیری وی صدها نفر در میدان مرکزی شهر اجتماع کرده و خواستار آزادی او شدند. تظاهرات و درگیری‌ها تا غروب این روز ادامه داشت.
روز بعد دو هزار نفر از دانش‌آموزان و دانشجویان در مقابل اداره آموزش و پرورش این شهر اجتماع کرده و خواهان آزادی دو تن از استادان خود شدند. با ورود آنان به محوطه اداره یکی از دانش‌آموزان توسط مأموران شدیداً مورد ضرب و جرح قرار گرفت که باعث خشم حاضران شد. آنان به دسته‌های کوچک تقسیم شدند، در مناطق مختلف به راهپیمایی پرداختند، راه‌بندان ایجاد کردند و انبار آبجو را آتش زدند. درگیری‌ها تا عصر ادامه داشت. این حوادث باعث شد که بلافاصله شورای تأمین استان تشکیل شده و احتمال گسترش آنها را به شهرک صنعتی و مناطق دیگر به مرکز گزارش دهد. این شورا خواستار اعزام یک گردان کمکی و برقراری حکومت نظامی شد.
روز یازدهم آبان پنج هزار نفر از مردم به راهپیمایی پرداخته و خواهان برپایی حکومت اسلامی و آزادی زندانیان سیاسی شدند.(5) دو روز بعد در سالروز تبعید امام خمینی(ره) سی هزار نفر از مردم تظاهرات کردند.
روز بیست و ششم آبان گروهی از مردم اراک که در مسجد آقا ضیاء گرد آمده بودند به قصد تظاهرات از مسجد خارج شدند. دخالت مأموران باعث ایجاد درگیری و تیراندازی شد که در نتیجه سه نفر به شهادت رسیدند.(6) دو روز بعد و پس از مجلس ختم شهدا نیز عده‌ای از مردم به تظاهرات پرداختند.
روز بیست و نهم آبان همه کارکنان کارخانه ماشین‌سازی اراک در محوطه کارخانه تجمع کردند. دو تن از مهندسان برای حاضران سخنرانی کرده و آنها را به ادامه اعتصاب دعوت کردند.
در روزهای پنجم تا هشتم آذر اجتماعاتی در مساجد حاج محمدابراهیم و آقا ضیاء اراک با حضور چندین هزار نفر برگزار گردید. روز یازدهم آذر نیز بازار و مغازه‌های اراک تعطیل بود و پس از آن روز تظاهرات و اعتصات به طور مداوم در این شهر ادامه داشت. در روز پانزدهم آذر دو هزار نفر از مردم در مسجد حاج محمدابراهیم به سخنرانی یکی از روحانیون گوش فرا دادند. در این مراسم اعلامیه‌هایی نیز توزیع شد و در پایان تعدادی از مردم به راهپیمایی پرداختند. در این روز کلیه مغازه‌های شهر تعطیل بود.
صبح و عصر شانزدهم آذر دو گردهمایی در مسجد حاج محمدابراهیم و یک گردهمایی در مسجد آقا ضیاء برگزار شد و عده‌ای نیز در خیابان شاهپور به راهپیمایی پرداختند. این اجتماعات در روز بعد هم ادامه یافت.
روز تاسوعا (19 آذر) مردم اراک در مقابل مساجد مختلف این شهر اجتماع کرده و سپس راهپیمایی کردند. به تدریج تعداد تظاهرکنندگان به پنجاه هزار نفر رسید و با وجود سرما و باران شدید به تظاهرات خیابانی ادامه دادند. شب هنگام نیز تظاهرات دیگری روی داد.
روز عاشورا (20 آذر) دسته‌های عزاداری در مساجد اجتماع کرده و سپس راهپیمایی کردند. تظاهرکنندگان در میدان پهلوی مجسمه‌های چهار شیر اطراف مجسمه محمدرضا پهلوی را تخریب کردند و سپس اقدام به پایین آوردن مجسمه شاه کردند. به گزارش ساواک مأموران مستقر در شهربانی که از جریان مطلع شده بودند، عازم میدان پهلوی شدند. آنان پس از رسیدن به میدان بلافاصله شروع به تیراندازی کردند که در نتیجه دو نفر از مردم به شهادت رسیده و ده نفر مجروح شدند.
فردای روز عاشورا عده‌ای از طرفداران حکومت پهلوی در اراک به راهپیمایی پرداخته و مجسمه شاه را گلباران کرده و گوسفندانی را نیز قربانی کردند. سربازان حکومت پهلوی و مأموران شهربانی نیز به عنوان ابراز احساسات اقدام به تیراندازی هوایی کردند. به گفته رئیس ساواک اراک در این روز نوجوانی که سوار بر تریلی شعارهایی به طرفداری از حکومت پهلوی سر می‌داد از تریلی سقوط کرد و درگذشت. به نوشته روزنامه کیهان دو نفر دیگر نیز که سوار بر کامیون بودند سقوط کرده و کشته شدند.(7) در حادثه‌ای دیگر عده‌ای از حامیان حکومت پهلوی به روستای سنجان در چهار کیلومتری اراک حمله کرده و یک نفر را شهید و پانزده نفر را مجروح کردند.
این تظاهرات روز بعد نیز ادامه یافت و عده‌ای از طرفداران حکومت پهلوی با حمایت ژاندارمری به سه روستای اطراف اراک حمله کرده و به ضرب و جرح مردم و غارت خانه‌ها و مغازه‌ها پرداختند. روز بیست و سوم آذر نیز تظاهرات مشابهی به وقوع پیوست.
روز بیست و هفتم آذر بازار و مغازه‌های خیابانهای مرکزی شهر اراک بسته بود و مجلسی در مسجد آقااکبر این شهر برگزار شد. در این مراسم مردم شعارهای انقلابی سر داده و قصد برپایی تظاهرات داشتند که توسط مأموران حکومت پهلوی متفرق شدند.
روز سیزدهم دی چهار هزار نفر از فرهنگیان و سایر اقشار در اداره آموزش و پرورش اراک اجتماع کرده و مردم را به مخالفت با دولت شاپور بختیار فراخواندند. این جمعیت هنگام ورود به خیابان با شلیک گاز اشک‌آور متفرق شدند. روز بعد شهر اراک یکسره تعطیل شد و تظاهرات پراکنده‌ای در سطح شهر روی داد. روز پانزدهم دی در درگیری‌های بین مخالفان و طرفداران حکومت پهلوی در روستاهای اطراف اراک، ژاندارمری به نفع طرفداران حکومت وارد عمل شده و در نتیجه هفت نفر از مردم مجروح شدند. تظاهراتی با حضور چهار هزار نفر نیز در اراک برگزار گردید. فردای آن روز تظاهرات ادامه یافت و در این روز اعلامیه‌هایی نیز در سطح شهر توزیع گردید.
ششصد نفر از کارگران کارخانجات تولید آلومینیوم در اراک در روز بیست و سوم دی از محل کار خود خارج شده و پس از ملحق شدن به جمعیت در مسجد آقا ضیاء در حالی‌که تعدادشان به پنج هزار نفر رسیده بود در خیابانهای شهر به راهپیمایی پرداختند. روز هفدهم بهمن نیز مردم اراک در حمایت از انتصاب مهندس بازرگان به عنوان نخست‌وزیر دولت موقت دست به تظاهرات زدند.
پی نوشت‌ها:
1- روزنامه کیهان، ش 10607 ، ص 7
2- انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک، ج 8، سند ص 96
3- روزنامه اطلاعات، ش 15703 ، ص 33
4- روزنامه کیهان، ش 10584 ، ص 2
5- روزنامه آیندگان، ش 3254 ، ص 2
6- روزنامه اطلاعات، ش 15752 ، ص 4
7- روزنامه اطلاعات، ش 17518 ، ص 14
منابع:
انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک (دوره 25 جلدی)؛ ناشر: مرکز بررسی اسناد تاریخی
روزنامه‌های آیندگان، اطلاعات، کیهان
تعداد بازدید: 2359
